سارىالا كۇزدىڭ العاشقى كۇندەرى التىن ءداندى كەڭ القاپقا يە قوستانايدىڭ كولدەر شوعىرلانعان اۋليەكولىنە شۇرقىراپ الاش ازاماتتارى جينالدى. جيىننىڭ ارقاۋى - الاش قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، كورنەكتى اعارتۋشى عالىم، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا ەسكەرتكىش-بەلگى (بيۋست) اشۋ ءراسىمى. قالىڭ كىسى نوپىرى قاتارىندا وبلىس باسشىلارى، استانا، الماتىدان كەلگەن عالىمدار، اعارتۋشىنىڭ تۋعان-تۋىستارى بولدى. 

ەسكەرتكىش بەلگىنى اشۋ ۇسىنىسى ۇلى اعارتۋشىنىڭ اعىتاەۆ يبراگيم سىندى اعا بۋىن وكىلدەرى باستاعان ۇرپاقتارى تاراپىنان كوتەرىلىپ، ونى وبلىس اكىمشىلىگى، اكادەميك كەنجەعالي ساعاديەۆ سياقتى قوعام قايراتكەرلەرى قولداپ، ۇلكەن اۋقىمدى شاراعا اينالدىردى. شارا بارىسىندا «احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە ماڭگىلىك ەل مۇراتى» تاقىرىبىندا رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلدى. كونفەرەنتسياعا رەسپۋبليكاعا بەلگىلى عالىمدار، اتاپ ايتقاندا، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريحشى عالىم ح.ءابجانوۆ، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگ عالىم م.مالباقوۆ، احمەتتانۋشى عالىم، الماتىداعى احاڭ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى رايحان يماحانبەت قاتىستى. 

احمەت بايتۇرسىنۇلى اۋليەكولدە مۇعالىم بولىپ قىزمەت جاساپ، قازاق بالالارىن وقىتتى. ول قاراپايىم اۋىل مۇعالىمنەن «ۇلت ۇستازى»، «الاشتىڭ رۋحاني كوسەمى» دارجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى. احاڭ ۇستازدىق ەتكەن اۋليەكولدەگى مەكتەپ كول جاعاسىندا ورنالاسقان ەدى. سول كول بۇگىنگى تاڭعا دەيىن «مۇعالىم كولى» اتانىپ كەلەدى.  

اۋدان ورتالىعى اۋليكولدە وتكەن ارقاۋلى جيىننىڭ  قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى، الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى، قوستاناي وبلىسىنىڭ 80 جىلدىعى  قارساڭىندا جانە 5-قىركۇيەك كۇنى ۇيىمداستىرىلعاننىڭ وزىندىك سيمۆولدىق نىشانى بار.  

الدىمەن نەگە 5-قىركۇيەك؟ قازىرگى تاڭداعى احمەتتانۋ عىلىمىندا ۇلى تۇلعانىڭ تۋعان كۇنى جايىندا ءوز شەشىمىن تاپقان پىكىرلەر بار. دەرەك كوزدەرى بىردە احاڭدى قاڭتار ايىندا دۇنيەگە كەلگەن دەسە، ەندى ءبىرى 5- قىركۇيەكتە تۋعان دەيدى. سوڭعىسى -ء ونىڭ وز قولىمەن جازىلعان اۆتوبيوگرافيالىق دەرەك.  ونى قاڭتار ايىندا تۋعان دەپ جازعاندار - ۇلى تۇلعانىڭ زامانداستارى. ولار مۇنى  ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 50 جاسقا تولعان مەرەيتويى قارساڭىندا جازىپ قالدىرعان ەدى. ارينە، الاش ازاماتتارىنىڭ قولىنا تۇسكەن دەرەك «اسپاندى ءتۇرتىپ» العان دەرەك ەمەس ەكەنى دە بەلگىلى: ولار نە احاڭنىڭ وزىنەن، نە بولماسا قانداي ءبىر بيوگرافيالىق دەرەكتەن العانى انىق.  

جالپى، ءحىح عاسىردا قازاق دالاسىندا تۋعان كۇندى تىركەيتىن جازبا ءداستۇر قالىپتاسپاعان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى تاڭدا  جۇمىس جاسايتىن، دۇنيەگە كەلگەن ادامدى ارنايى تىركەيتىن، ءبىزدىڭ بۇگىنگى تىرشىلىگىمىزگە ابدەن ۇيرەنشىكتى ارنايى مەكەمە ۇيىمداستىرىلماعان ەدى. قازاق بالاسى ءوز تۋعان جىلى مەن مەزگىلىن (كۇنىن ەمەس) اتا-انالارىنىڭ، ەرەسەك كىسىلەردىڭ ايتۋى ارقىلى بىلەتىن. قازاقتاردىڭ كۇنى كەشەگى دەيىن تۋعان كۇندى (وزگە حالىقتار سياقتى كىشىگىرىم مەرەكە ەتىپ) اتاپ وتپەي كەلگەندىگىن دە وسى سەبەپتەن ىزدەۋ كەرەك. باسقاشا ايتساق، تۋعان كۇندى بەلگىلەۋ جوق بولعاندىقتان ءداستۇر قالىپتاسپاعان، ءداستۇر بولماعان سوڭ عۇرىپ ء(راسىم) جوق. احاڭ عۇمىرناماسىنداعى دەرەكتەردىڭ «الا-قۇلالىعىن» وسى سەبەپتەن دەپ ءتۇسىنۋ قاجەت. ا.بايتۇرسىنۇلى تۋعان ۋاقىتىن يا اتا-اناسىنان، يا بولماسا ۇلكەن كىسىلەردەن ەستىپ، سۇراپ بىلگەنى ءسوزسىز. ال و كىسىنىڭ ارتىندا قالعان اربىر سوز بىزگە التىنداي قۇندى دۇنيە بولعاندىقتان، ۇلى تۇلعانىڭ ءوز قولىمەن جازعان عۇمىرنامالىق بايانى اسا قاستەرلى دەرەك. قوستانايلىقتاردىڭ قىركۇيەكتە باس قوسۋ ۇيىمداستىرۋىنىڭ سەبەبىن وسى نيەتتەن تۋىنداعان قادام دەپ باعالاۋعا بولادى.  

القيسسا، اۋليكولدە وتكىزىلگەن جيىن قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ءومىرىن ساياسي كۇرەسپەن وتكىزگەن، سول جولدا الاش كوسەمى ءا.بوكەيحانعا اينىماس سەرىك، دوس بولعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ مۇراسىن، ونىڭ قوستاناي ءوڭىرىن قازاق اۆتونومياسى قۇرامىندا قالدىرۋ جولىنداعى قىزمەتىن، جالپى، قازاققا ازاتتىق الىپ بەرۋدى ماقسات تۇتقان الاش قوزعالىسىنىڭ تاعىلىمىن تانۋعا باعىتتالعان ىس-شارا رەتىندە تاريحتا قالارى حاق. بۇل ورايدا سول شەجىرەلى  تاريحقا ءسال شەگىنىس جاساعاندا دۇرىس سىندى. 

1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قۇرىلعان كەڭەس ۇكىمەتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارى بولعان ەلدەردى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا بىرىكتىرىپ، ولارعا اۆتونوميالىق مارتەبە ۇسىنا باستادى. ماسكەۋدەن باسقارىلعان ورتالىق بيلىك قازاق دالاسىنىڭ شەت بولىكتەرىن كورشىلەس ەلدەردىڭ تەرريتورياسىنا بەرۋدى كوزدەيدى. بيىل 80-جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتىپ جاتقان قوستاناي ءوڭىرى رەسەيدىڭ چەليابى وبلىسىنىڭ، ال وڭتۇستىكتەگى شۇرايلى جەرلەر وزبەكستان قۇرامىنا بەرىلەتىن بولىپ جوسپارلانادى. وسى بىر ەل-جەر تاعدىرى «تالكىگە» سالعان سىن ساعاتتا قازاق جەرىنىڭ شەكاراسىن بەلگىلەۋ ءۇشىن احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن ءاليحان بوكەيحان، ءالىمحان ەرمەكوۆتەر لەنيننىڭ، ءستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، 1920 جىلى 26 تامىز كۇنى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك تەرريتورياسىن بەكىتكەن دەكرەت قابىلداتادى. بۇل دەكرەتكە لەنين مەن ستالين قول قويادى. ال سول جىلدىڭ قازان ايىندا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى جاريالاندى. وسىلايشا قازاقستاننىڭ بۇۇ (وون) ارقىلى بەكىتىرگەن قازىرگى شەكاراسىنىڭ نەگىزگى بولىگى سول ۋاقىتتا مەجەلەندى. الاش ازاماتتارىنىڭ ءبىلىم مەن بىلىكتىلىككە نەگىزدەلگەن تەرەڭ دالەلدەر ارقاسىندا قوستاناي ۋەزى قازاقستان قۇرامىندا قالدىرىلادى. بۇگىنگى ۇرپاق الاش ازاماتتارىنىڭ بۇل قىزمەتىن ەشقاشان  ۇمىتپاۋى ءتيىس! 

ءسوز سوڭىندا ايتپاعىمىز، اۋليەكولدە ورىن تەپكەن  ەسكەرتكىش-بەلگى احاڭا كەرەك ەمەس، ول - وزىنە،  كەزىندە م.اۋەزوۆ ايتقانداي، ماڭگىلىك ەسكەرتكىش ورناتىپ كەتكەن تۇلعا. بىراق ۇلى تۇلعانىڭ قىزمەتىن تانۋ، ونى ناسيحاتتاۋ  – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ  پەرزەنتتىك پارىزى.  ويتكەنى قازاق حالقى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن احاڭ تاعىلىمى، الاش زيالىلارىنىڭ تاعىلىمى بۇگىنگى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك تۇعىرناماسىنان تۋىندايتىن ماڭگىلىك ەل مۇراتىمەن ۇندەسىپ، ۇشتاسىپ جاتىر. اۋليكولدە وتكەن  شارا - سونىڭ ءبىر ناق ايعاعى ىسپەتتى اسەر قالدىردى. 

الماسبەك ابسادىق، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى 

Abai.kz