قازاققا قارسى اقپاراتتىق سوعىس. كىم جەڭەدى؟
قازاقستاننىڭ مەدياكەڭىستىگىندەگى رەسەيدىڭ اقپاراتتىق ءونىمى ازداي، ەندى كۇنى كەشە وتكەن ەاەو ەلدەرى باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋىندە رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين ورتاق اقپاراتتىق كەڭىستىك قۇرۋ يدەياسىن تاعى دا ۇسىندى. پۋتين ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كەلگەن سايىن رەسەي مەن قازاقستانعا ورتاق اقپاراتتىق كەڭىستىك بولۋى كەرەك دەگەندى قايتا-قايتا ايتۋىنىڭ وزىنەن-اق رەسەيدىڭ بىزگە قارسى قانداي پيعىل ۇستاناتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. اتتەڭ، وعان «بۇنىڭىز نە، پرەزيدەنت مىرزا، ءبىز ءوز بولاشاعىمىز، العا قويعان ءوز ماقساتى بار ازات ەلمىز»، - دەپ بيلىك باسىنداعى بىرەۋى دە ايتار ەمەس. سوندىقتان، ولار مۇندا تەگەۋرىندى اقپاراتتىق قارسىلىق بولماعان سوڭ، ەركىن قيمىلداۋدا.
رەسەيلىك اقپارات دەگەنىمىز – رەسەيدىڭ باسقالارعا ۇستەمدىك، زورلىقشىل ساياساتىن ناسيحاتتاۋ. ءبىز قولىمىزداعى بۇكىل اقپارات قۇرالدارى ارقىلى بۇگىنگى ۇرپاعىمىزعا رەسەيدىڭ يدەيالارىن ءسىڭىرىپ جاتىرمىز. ال، بىزبەن ءتىلى ءبىر، ءدىلى ءبىر، دۇنيەتانىمى ۇقساس ەلدەردەگى جاعداي مۇنشالىقتى الاڭداتارلىق دەڭگەيدە ەمەس. ايتالىق، كورشىلەس وزبەكستان، ءتاجىستان، تۇركىمەنستان رەسەيدىڭ يمپەريالىق امبيتسياسىن ايقىن اڭعارىپ، دەر كەزىندە قارسى شارالار قابىلداپ ۇلگەرگەن. بۇل ەلدەردە رەسەيدىڭ اقپاراتتىق شابۋىلى تەگەۋرىندى تويتارىسقا تاپ بولدى. ايتالىق، ءتاجىستاندا تاۋەلسىز باق اقش پەن ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ قارجىلىق قولداۋىمەن قۇرىلعان، ياعني، بۇل ەلدەردە رەسەيدىڭ وزبىرلىعىنا ورىن جوق. قازاقستاندا كەرىسىنشە، رەسەيلىك باق ۇستەم، رەسەيشىل پىكىرلەر مەن يدەيالار ءوتىمدى-اق.
رەسەيدىڭ اقپاراتتىق-پسيحولوگيالىق سوعىس كونتسەپتسياسى كسرو قۇلاسىمەن-اق، ياعني 1990-جىلداردىڭ ورتاسىندا جاسالعان. ونىڭ باستى ءتورت قۇرامداسى بار: «قارسىلاستىڭ بايلانىس جۇيەسىن بۇزۋ، حابارلامالاردى قاعىپ الۋ، كومپيۋتەرلىك جەلىلەردى بۇزۋ، جالعان اقپارات تاراتۋ ارقىلى قوعامدىق پىكىرگە ىقپال ەتۋ» (استىن سىزعان – د.ي.). قازىرگى رەسەيدىڭ كورشى ەلدەرگە قاتىستى ۇستانىمى پاتشالىق كەزەڭدەگى وتارشىلدىق ساياساتتىڭ زاڭدى جالعاسى جانە بۇل قازاققا قارسى قارۋلى-قارۋسىز، ساياسي، رۋحاني-مادەني سوعىس ءبىر ءسات تە توقتاعان ەمەس. رەسەي قازاقتى باعىندىرىپ، تۇقىرتىپ، بوداندىقتا ۇستاۋ ماقساتىنان ەشقاشان باس تارتپايدى. قازىرگى رەسەي بۇل ماقساتتى جاسىرىن دا، جيرينوۆسكي، ليمونوۆ، پروحانوۆ سياقتىلاردى ارسىلداتا سويلەتىپ قويۋ ارقىلى اشىقتان-اشىق تا جۇرگىزىپ وتىرعانى اقيقات. ءالى دە قازاق ەلىنىڭ تاعدىرىن وسىدان ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن جوسپارلاعانداي شەشكىسى كەلەتىن كۇشتەر بار. بۇگىندە بۇل ساياسات بۇكىل سىرتقى ماسەلەلەردە كەلىسىمگە كەلۋ (تمد، ەاەو، كەدەندىك وداق جانە باسقا ۇيىمدار), وراسان زور تابيعي رەسۋرستاردى يەمدەنۋ، شيكىزاتتىق بازا رەتىندە ساقتاپ قالۋ، ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ءدالىز اشۋ، ساۋداداعى ارتىقشىلىقتاردى پايدالانۋ تۇرىندە ىسكە اسىرىلىپ جاتىر.
سونىمەن، قازىرگى قازاقستانداعى رەسەيلىك ۇگىت-ناسيحاتتىڭ نەگىزگى فورمالارى مىنالار:
- الاۋىزدىق تۋعىزۋ (ۇلتارالىق ارازدىق، دىنارالىق جەككورىنىش
سەزىمدەرىنىڭ تۋىنا اسەر ەتۋ);
- ەلدەگى سەپاراتيستىك كوڭىل-كۇيدى قولداۋ (نەگىزىنەن باق تاراپىنان); وسى
رەتتە «ۋكرايناداعى مايداننان سوڭ كەلەسى كەزەك قازاقستاندىكى» دەگەن الىپقاشپا، ارانداتقىش سوزدەر;
- ورىس تىلدىلەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋدى سىلتاۋراتۋ («ورىس مەكتەپتەرى
ازايىپ بارا جاتىر، ورىس ءتىلىنىڭ جاعدايى مۇشكىل، بيلىكتەگى ورىستاردىڭ ۇلەسى از، ورىستاردىڭ قازاقستاندا بولاشاعى جوق»، ت.س.س.);
- قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋىندا رەسەيدىڭ ءرولىن اسىرا كورسەتۋ، ەلىمىزدە
«ورىستار بولماسا ءبارى قيراپ قالادى» دەگەن تۇسىنىكتى ناسيحاتتاۋ، جارنامالاۋ. وسىنىڭ ءبارى 20 عاسىرداعى كەڭەستىك ناسيحات – «قازان توڭكەرىسى بولماعاندا قازاقتار جابايى بولىپ، مالىن ايداپ جۇرە بەرەتىن ەدى» دەگەن ساندىراقتىڭ سالدارى;
- جەمقورلىقپەن، اۆتوريتارلىق بيلىكپەن كۇرەسۋدى سىلتاۋ ەتىپ شيەلەنىس وتىن جاعۋ جانە ت.س.س.
قازاققا قارسى وسى مىلتىقسىز مايداننىڭ بەلەڭ الۋىنا قازاق قوعامىنىڭ جايباراقاتتىعى، ەنجارلىعى، كەلىمسەك اتاۋلىنىڭ كوڭىلىن تابۋعا دايىن تۇرۋى، جالپاقشەشەيلىگى، شەكتەن تىس توزىمدىلىگى كىنالى دەۋگە تولىق نەگىز بار. رەسەيگە بارلىق جاعىنان ادالدىق تانىتۋدان قازاقتار الدىنا جان سالار ەمەس. وعان ءبىر مىسال، قازىرگى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە قازاقستاندىق تۇرعىندار – بۇگىنگى رەسەيلىك اقپاراتتى ەڭ كوپ تۇتىنۋشىلار.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە رەسەيدىڭ اقپاراتتىق مۇددەسىن ىسكە اسىراتىن ارنالارعا كەلەتىن بولساق، ولار تىم كوپ جانە سونىسىمەن دە قاۋىپتى:
- قازاقستاندا تارالاتىن رەسەيلىك باسپا جانە ەلەكتروندى باق، تەلە-
راديوارنالار، كىتاپتار، وقۋلىقتار، كينو، مۋلتفيلمدەر.
- قازاقستاننىڭ ىشىندەگى كۇشتەر (كەيبىر وپپوزيتسيالىق اعىمدار،
قازاقفوبتى باق، قازاققا قارسى ەليتا، ءورىستىلدى ينتەلليگەنتسيا، ت.س.س.).
- ينتەرنەتتەگى رەسەيلىك دومەندەر، الەۋمەتتىك جەلىلەر.
- عىلىمي، تەحنيكالىق، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني جانە تاعى
باسقا اقپاراتتىڭ باستى كوزى رەتىندە رەسەيلىك اقپاراتتى تۇتىنۋ.
- كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدار، قوعامدىق بىرلەستىكتەر.
- شىعارماشىلىق ماماندىق وكىلدەرىنەن قۇرالعان توپتار قازاققا قارسى
فيلمدەر، كىتاپتار جازادى، ولار ىنتالاندىرىلادى، سىيلىقتار الادى، لاۋرەات اتانادى جانە ت.ب.
- ەركىن جۋرناليستەر – ورىسشىل يدەيالاردى تەگىن تاراتادى، بۇل تاريحي
قالىپتاسقان ۇردىسكە اينالعان.
- كەلەسى توپ – الەۋمەتتىك بۇقارا، قاتارداعى ادامدار – ورىسشىل اقپاراتقا كوزسىز سەنەتىن، بەرىلگەن، الەۋمەتتىك رەفلەكستەرى قاتتى دامىعان كەڭەستىك كەزەڭدى اڭساۋشىلار، بۇرىنعى جانە قازىرگى كوممۋنيستەر، جۇمىستا، ت.ب. جەرلەردە قازاق يدەياسىنىڭ كۇشەيگەنىنە نارازى توپ. قازاققا قارسى اقپاراتتى قولدايتىن، سەپاراتيست بلوگەرلەردى ناسيحاتتايتىن، رەسەيشىل فورۋمداردى، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى نەگاتيۆتى اقپاراتتى بىرىمەن ءبىرى ءبولىسىپ، تاراتۋعا اسىعاتىن توپ. ورىستىڭ قازاققا قارسى ساياساتىنا ىشكى ساتقىندىق تا ەداۋىر كومەك كورسەتىپ وتىر (تايشىبەكوۆتەر).
- سارى باسىلىمدار، ونداعى جاريالانىمداردىڭ ساپاسى تومەن بولسا دا
ءوز تۇتىنۋشىلارى بار.
- ءتۇرلى مادەني ءىس-شارالار وتكىزۋ، ورىس دياسپوراسىن قولدانۋ. مادەني ورتالىقتار، كازاكتار قوزعالىسى، ءدىني ۇيىمدار بەتپەردەسىن جامىلىپ، ورىستىڭ يمپەريالىق امبيتسياسىن قولداۋ، سەپاراتيستىك كوڭىل-كۇيدىڭ شوعىن ۇرلەۋ.
وسىلايشا، ورىستىڭ مەدياماشيناسى جولىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ، وزىنە باعىندىرعىسى كەلەدى. وعان دەم بەرەتىندەر، وتقا ماي قۇياتىندار جەتكىلىكتى. وسى تۇستا كىمنىڭ اۋزىنان شىققانى بەلگىسىز «قازاقتىڭ جاۋى – قازاق» دەگەن ساندىراق ءسوز قازاقفوبتىق يدەيالاردىڭ تارالۋىنا ىقپال ەتۋدە.
ال ەندى قازاقستاندىق اقپاراتتىق كەڭىستىكتىڭ قازىرگى قۇرامىنا قاراساق، بايلانىس، اقپاراتتاندىرۋ جانە اقپارات كوميتەتىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ەلىمىزدە 2000-عا جۋىق باسپا باق بار، ەلەكتروندى باق – 300-گە جۋىق. تىركەلگەن 1364 گازەت پەن 522 جۋرنالدىڭ 76%-ى جەكەمەنشىك.
وتاندىق راديوارنالار بارلىعى – 59, ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك – 6. جەكە مەنشىك – 56 راديوارنا بار. بۇل ارنالاردىڭ مۋزىكالىق كونتەنتىن نەگىزىنەن سول ءورىستىلدى اۋەندەر قۇرايتىنى ءمالىم.
وتاندىق مەديانارىقتا 98 تەلەارنا تىركەلگەن، ونىڭ ىشىندە «حابار» مەن «قازاقستاننان» باسقا وڭىرلەردە حابار تاراتاتىن 7 مەملەكەتتىك ارنا بار، قالعاندارى جەكە مەنشىككە قارايدى. «حابار اگەنتتىگى» اق-نا «حابار»، «24 KZ»، «Kazakh TV» جانە ء«بىلىم جانە مادەنيەت» ارنالارى كىرەدى. «قازاقستان» رترك» اق-نىڭ قۇرامىندا ونىڭ وبلىستارداعى فيليالدارى جانە «بالاپان»، «Kazsport» پەن «پەرۆىي كانال ەۆرازيا» (!) بار.
ال، قازاقستاندا تىركەلگەن جانە رەسپۋبليكا اۋماعىندا تارالاتىن شەتەلدىك راديو جانە تەلەارنالار:
بارلىعى – 254, ونىڭ ىشىندە رەسەيلىك ارنالار – 168 (!) (سالىستىراتىن بولساق: اقش-تىڭ 10 ارناسى، ۇلىبريتانيانىڭ 24 تەلەارناسى حابار تاراتادى). بالكىم، بۇنى تۇتىنۋشىلاردىڭ سۇرانىسى، ورىستىلدىلەردىڭ باسىم بولۋىنان دەرمىز. بىراق، بۇگىنگى قازاقتار اراسىندا باستى ءتىل ورىس ءتىلى بولۋى كەشەگى كەڭەستىك كەڭىستىكتىڭ اسەرى دەگەننەن گورى، رەسەيلىك اقپاراتتىڭ شەكتەن تىس تارالۋىنان دەسەك شىندىققا جاقىنداۋ بولار ەدى. رەسەيلىك تەلەارنالار وزدەرىنىڭ مەديا-قوجايىندارىنىڭ جەكە نەمەسە كورپوراتيۆتىك مۇددەسىنە ساي قازاقستاندىق قوعامدىق سانانى ەمىن-ەركىن ۋلاپ جاتىر. بۇگىنگى كۇنى ول ارنالاردىڭ بارلىعى الەمدەگى ساياسي، ەكونوميكالىق وقيعالاردى پۋتيندىك ساياسات پريزماسىنان بەرۋدە. سودان دا سيرياداعى، ۋكرايناداعى سوعىستىڭ ورىستىق نۇسقالارى بىزدە ءوتىمدى. ءتىپتى، تاياۋدا ءازىربايجان-ارمەنيا اراسىنداعى جەر داۋىن دا ورىس جۋرناليستەرى كورەر كوزگە بۇرمالاپ، وزدەرىنشە تاپسىرلەگەن بولاتىن.
قازىردە جالعان، وتىرىك تەزيستەردى ءتۇرلى اقپارات كوزدەرى ارقىلى دۇركىن-دۇركىن قايتالاۋ، ميعا سىنالاي كىرگىزۋ، شەگەلەۋ ءۇردىسى كەڭىنەن ءجۇرىپ جاتىر. وسىلاي اقپاراتتىق شابۋىل مەنتالدىق ۆيرۋستى تاراتىپ، ودان ءارى كوبەيۋدە. بۇل اۋرۋدىڭ ءتۇرى ءتارىزدى، يممۋنيتەت ناشار بولسا، تەز جۇعادى. اسىرەسە، قازاق سياقتى ۇزاق ۋاقىتتىق وتارشىلدىقتان، گەنوتسيدتەردەن يممۋنيتەتى السىرەگەن ۇلت ءۇشىن قاۋپى وراسان زور.
وسىنىڭ ءبارى قازىرگى قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىنە ء تونىپ تۇرعان باستى قاتەر – قازاقستاندىق باق-تىڭ ىشكى نارىقتان شەتتەتىلۋى، ىعىستىرىلۋى، وتاندىق ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني سالالاردىڭ شەتەلدىك، نەگىزىنەن، رەسەيلىك اقپاراتتىق قۇرىلىمدارعا تاۋەلدىلىگىنىڭ كۇشەيۋى ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل – وتە قاۋىپتى ءۇردىس، رەسەيدىڭ اقپاراتىنا تاۋەلدىلىك ونىڭ اقپاراتتىق وتارىنا اينالدىرماي قويمايدى. اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك شەكارانى كۇزەتۋدەن ءبىر دە ءبىر كەم ەمەس دۇنيە ەكەندىگىن ويلاساق، بۇل كەمشىلىكتى تۇزەتۋ ۋاقىت كۇتتىرمەيدى.
مۇندا اسىرەسە اقپاراتتىق شابۋىلعا تەز قارىمتا قايتاراتىن، وتىرىكتىڭ بەتىن اشاتىن، ساۋاتتى قارسىلىق تانىتا الاتىن ساراپشىلاردىڭ ءرولى زور. باق-تاعى، عالامتورداعى، الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن سايتتارداعى ءاربىر اقپاراتقا سىني كوزبەن قاراپ، ويتالقىدان وتكىزۋ، قالاي بولسا سولاي بولىسۋدەن (رەپوست، پەرەپوست) اۋلاق بولۋ تەرىس اقپاراتتىڭ تاراۋىن توقتاتادى. ءبىز ارقايسىمىز اقپارات ايدىنىندا وزىمىزگە ماڭىزدى اقپاراتقا يە بولىپ، ماڭىزدى اقپاراتتى جاعىمسىز اقپاراتتان اجىراتا ءبىلىپ، سول ماڭىزدى اقپاراتتى ەلدىك مۇددە تۇرعىسىنان تاراتا العاندا عانا ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتى دا، مەملەكەت تە ءوزىن قاۋىپسىز سەزىنۋىنە بولادى.
سونداي-اق، قازىر قازاق جانە اعىلشىن تىلدەرىنە باسىمدىق بەرۋ اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى ورىستىڭ پوزيتسياسىن ءبىرشاما تومەندەتە الادى. وعان قوسا، باتىس ەلدەرىنىڭ رەسەيگە قارسى سانكتسياسىنىڭ سالدارى دا ورىس ناسيحاتىنىڭ كۇش-قۋاتىن ەكونوميكالىق جاعىنان ءبىرشاما السىرەتۋى ءتيىس. ويتكەنى، كەز كەلگەن ناسيحات قاراجاتتى قاجەت ەتەدى. (ايتالىق، اقش ءوزىنىڭ جاعىمدى ءيميدجىن كوتەرۋ ءۇشىن جىلىنا 300 ملن. دوللار جۇمساسا، رەسەي جىلىنا 170-180 ملن. رۋبل بولەدى).
اقپارات داۋىرىندە اقپارات كىمنىڭ قولىندا بولسا، جەڭىس تە سونىڭ قولىندا. بۇقارانىڭ ساناسىن باسقارۋ، مەڭگەرۋ – قوعامدى، مەملەكەتتى باسقارۋعا الىپ كەلەدى. سوندىقتان، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك اقپاراتىق ساياساتى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ، ەڭ اۋەلى قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ دامۋىنىڭ ءدال قازىرگى كەزەڭدەگى ەرەكشەلىكتەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ ازىرلەنۋى جانە ىسكە اسىرىلۋى ءتيىس. اقپاراتتىق ۇستەمدىكتەن قۇتىلۋدىڭ العىشارتى – شەتەلدىڭ اقپاراتىنا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋ. بۇلاي بولماسا، تاۋەلسىزدىك، ەل مەن جەردىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى ءسوز ايتۋ جارتىكەش تىرلىك بولىپ قالا بەرمەك.
دينا يمامباي
Abai.kz
