«تاريحشىلاردىڭ اراسىندا قايشىلىق جوق، پەندەشىلدىك قانا بار»
ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى زاردىحان قيناياتۇلىمەن (سۋرەتتە) سۇحبات
- ءسىز موڭعوليادا ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتتە بولدىڭىز. قازىر قازاقستاندا قىزمەت جاساپ جاتىرسىز. قانداي ايىرماشىلىق بايقادىڭىز؟
- ايتەۋىر ماعان ساۋال قويعان جۋرناليستەردىڭ ءبارى-اق «ءسىز موڭعوليادا لاۋازىمدى قىزمەتتە بولدىڭىز» دەپ باستايدى. ول دا دۇرىس شىعار، موڭعوليادا تۋدىم، ءومىرىمنىڭ 52 جىلى سوندا ءوتتى. مەن قازاقستانعا كەلگەلى بەرى دە 18 جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. كوپ نارسە وزگەردى. بۇگىنگى قازاقستاندى موڭعوليامەن سالىستىرۋعا كەلەتىن دە، كەلمەيتىن دە تۇستارى بار. قازاقستان ەكونوميكا، ادامي رەسۋرسى جاعىنان موڭعوليادان بەس ەسە اسىپ تۇسەدى. موڭعولدار بايگە اتىن، دارىندى جاستارىن كوپتىڭ كوز سۇعىنان تاسادا ۇستايدى. ول ساقتاندىرعانى. ال ءبىز بولساق مەن مۇندالاپ باسقانى وزىمىزگە شاقىرىپ تۇرامىز. مىنە، وسى سياقتى ايتا بەرسە ايىرماشىلىقتار كوپ قوي. بىراق ونىڭ قايسىبىرىن ايتىپ تۇگەندەيمىز. جانە ونىڭ قاجەتى قانشا؟
ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى زاردىحان قيناياتۇلىمەن (سۋرەتتە) سۇحبات
- ءسىز موڭعوليادا ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتتە بولدىڭىز. قازىر قازاقستاندا قىزمەت جاساپ جاتىرسىز. قانداي ايىرماشىلىق بايقادىڭىز؟
- ايتەۋىر ماعان ساۋال قويعان جۋرناليستەردىڭ ءبارى-اق «ءسىز موڭعوليادا لاۋازىمدى قىزمەتتە بولدىڭىز» دەپ باستايدى. ول دا دۇرىس شىعار، موڭعوليادا تۋدىم، ءومىرىمنىڭ 52 جىلى سوندا ءوتتى. مەن قازاقستانعا كەلگەلى بەرى دە 18 جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. كوپ نارسە وزگەردى. بۇگىنگى قازاقستاندى موڭعوليامەن سالىستىرۋعا كەلەتىن دە، كەلمەيتىن دە تۇستارى بار. قازاقستان ەكونوميكا، ادامي رەسۋرسى جاعىنان موڭعوليادان بەس ەسە اسىپ تۇسەدى. موڭعولدار بايگە اتىن، دارىندى جاستارىن كوپتىڭ كوز سۇعىنان تاسادا ۇستايدى. ول ساقتاندىرعانى. ال ءبىز بولساق مەن مۇندالاپ باسقانى وزىمىزگە شاقىرىپ تۇرامىز. مىنە، وسى سياقتى ايتا بەرسە ايىرماشىلىقتار كوپ قوي. بىراق ونىڭ قايسىبىرىن ايتىپ تۇگەندەيمىز. جانە ونىڭ قاجەتى قانشا؟
- شىنايى قازاق تاريحى فولكلوردا، اۋىز ادەبيەتىندە ەكەنى انىق. ونى ءوزىڭىز دە كوپ ايتىپ ءجۇرسىز. حالىق اۋىز ادەبيەتى قازاق تاريحىنىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسى رەتىندە ءالى دە ءجوندى نەگە قارالماي جاتىر؟ الدە عالىمداردىڭ ءتىسى باتپاي ما؟ ءبارى جازبا (جىلناما تۇرىندەگى) دەرەكتەرگە جۇگىرەدى.
- قاراعىم-اي، اينالىپ كەلىپ تاريحقا ورالعانىڭ جاقسى بولدى عوي. ءيا، ءبىز ارحەولوگيالىق، انتروپولوگيالىق ماتەريالدىق مادەنيەتكە باي بولعانىمىزبەن قازاقتا جازباشا تاريح سونشالىقتى كوپ ەمەس. ءبىزدىڭ تاريح ءوزىڭ ايتقانداي اۋىز ادەبيەتى مەن جىر-داستاندار، شەجىرەلەر مەن اۋىزشا تاريح ايتۋ تۇرىندە ساقتالعان.
كەڭەستەر داۋىرىندە ولاردى جالپىادامزاتتىق مۇرا رەتىندە زەرتتەۋگە رۇقسات بولعان. ال تاريحي دەرەك تۇرعىسىنان قولدانۋعا تاپتىق يدەولوگيا جول بەرمەدى. ەگەر جول بەرىلسە، مىسالى تۇركى حالىقتارى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىلىگى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىن سوناۋ «اۆەستو»، «شاحناما»، «ەرگەنەقون»، «وعىزنامالاردان» باستاپ قاراستىرۋعا تۋرا كەلەتىن ەدى. كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ ءوزىن ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەس رەتىندە تانۋعا مۇمكىندىك بەرمەي، تايمانوۆتاردىڭ باسىن الىپ، بەكماحانوۆتى 25 جىلعا كەسكەن يدەولوگيا وعان قالاي جول بەرسىن! بۇل تاقىرىپتى تاريح تۇرعىسىنان زەرتتەۋدىڭ كەنجەلەپ قالعاندىعىنىڭ كىناسىن تاريحشىلاردان ەمەس، زامانىنان ىزدەگەن ءجون بولار. قازىر دە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا قىرۋار ەڭبەك باستالدى. «قازاق جىر-داستاندارى تاريحتىڭ دەرەك كوزى» تاقىرىبىندا العاشقى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعالدى. بۇل تاقىرىپقا ءتىسى باتاتىنداردىڭ ءبىر لەگى ومىردەن ءوتىپ كەتتى، ءبىر توبى ەگدە-شاۋ تارتىپ قالدى. ورىس تىلدىلەر بۇل تاقىرىپقا اتتاپ باسپايدى. ال جاڭا بۋىن وكىلدەرى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ەندى-ەندى ءوسىپ كەلەدى. سولاردان ءۇمىت كۇتكەنىمىز دۇرىس شىعار.
- قازاق تاريحىن وقىتقان-دا سوعىس، جاۋگەرشىلىك، شاپقىنشىلىقتارعا كوپ كوڭىل بولىنەدى دە، رۋحاني تاريحىمىز ەسكەرىلمەي جاتادى. قازاقتىڭ جويىلىپ كەتپەي، قازاق بولىپ قالۋىنا وسى رۋحاني ماسەلەلەر، رۋحاني تۇلعالار اسەرى زور ەدى عوي. وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ءوز تاريحىنان رۋح الا الماۋىنىڭ سەبەبى وسىندا ەمەس پە؟
- ايتىلعان ويىڭدا ءبىر شىندىقتىڭ بارى راس. بىراق بۇل وتكەن شاقتىڭ ساۋالى. ونى سوعىس، جاۋگەرشىلىككە كوپ كوڭىل بولىنەدى دەگەننەن گورى «تاپ تارتىسى ماسەلەسىمەن» بايلانىستىرساق ۇتىمدىراق بولار ما ەكەن، قايتەر ەكەن. ويتكەنى رەۆوليۋتسيا، سوتسياليزم، بولشەۆيزم، پارتيا، ماركسيزم-لەنينيزم تاريحى دەگەنىمىز تەك «جەڭىستەر سالتاناتى» تاريحىنان قۇرالدى. بولشەۆيزم بايلاردى، بىلىكتى-بىلىمدىلەردى، ءدىني-عۇلامالاردى تاپ رەتىندە كوزىن جويدى. بۇل بولشەۆيكتەر ءۇشىن «جەڭىس» سانالدى. سسسر جانە كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ گيمنىنەن باستاپ پيونەر، كومسومول، پارتيا جىرلارى وسى جەڭىستەردى جىرلادى ەمەس پە؟! اقىندارىمىز وعان ءۇن قوستى. مۇسىنشىلەر ماركس، ەنگەلس، لەنين، ءستاليننىڭ بەينەسىن سالدى. بولىستىڭ بالاسى بولعاندىقتان ابايدىڭ ولەڭدەرى ازەر دەگەندە جارىققا شىقتى. كۇيشى تاتتىمبەتتىڭ ءوزى تەكتىنىڭ ۇرپاعى بولعاندىعى ءۇشىن ونىڭ كۇيلەرى قاماۋدا جاتتى. تاريحشىلار وزىندىك وتاندىق تاريحىن تەك 1958 جىلدان باستاپ ۇيرەتۋگە مۇمكىندىك الدى. ونىڭ وزىندە وقۋ پروگرامماسىنىڭ 60-70 پايىزى كەڭەستەر داۋىرىنە ارنالدى. ۇلتتىق تۇلعالار، باتىرلاردى دارىپتەۋگە تىيىم سالىندى. زامانىڭ وسى بولعاسىن تاريحشىلاردى قالاي كىنالايسىڭ؟ ال تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ۋاقىتتىڭ ورنى بولەك. بار-جوعى 18-19-اق جىل قانشاما شارۋا اتقارىلدى. وسىناۋ ازعانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە قانشا جىر، داستان، شەجىرە جارىق كوردى. وقيتىن ادامدار ازايعانى بولماسا، قازىر دە ادامدار كىتاپتىڭ استىندا قالدى ەمەس پە؟! بىراق سەنىڭ ايتقانىڭنان ەسكەرەتىن ءبىر جاي بار. وقۋلىقتارداعى كونتسەپتۋالدىق وزگەرىستەر ازداۋ بولىپ تۇر. جاقسى وقۋلىق از.
- ونىڭ سەبەبى نەدە سوندا؟
- باستى سەبەپ اۆتورلار دۇرىس تاڭدالمايتىن سياقتى. باسقا وقۋلىقتاردا مەنىڭ شارۋام جوق. قازاقستان تاريحىنىڭ بەس تومدىعىن جاقسى تالداپ وقىماعان كەيبىر اۆتورلار وقۋلىق جازادى. جازعاندا بۇرىنعى وقۋلىقتار مەن ونىڭ ادىستەمەسىنە سۇيەنەدى. بۇرىنعىنىڭ ءبارىن جوققا شىعارۋعا بولماس. دەگەنمەن كوپ نارسە وزگەردى عوي.
- وزدەرىڭىز نەگە وقۋلىق جازبايسىزدار؟
- بىزگە وقۋلىق جاز دەپ تاپسىرىس بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. وقۋلىققا ارنالعان قاراجات كىمنىڭ قولىندا بولسا، تاپسىرىستى سولار جاسايدى. اۋەلى تامىر-تانىستارى، قالا بەرسە، اتاق-لاۋازىمعا جۇگىنەدى. ال كوپتەگەن لاۋازىمدار ول ادامنىڭ بىلىمىمەن ساي ەمەس.
- مامانداردان پىكىر الۋعا بولادى عوي؟
- ارينە بولادى. ماعان وسىدان 3-4 جىل بۇرىن 9-10 سىنىپتارعا ارنالعان قوعامتانۋ ءپانىنىڭ وقۋلىعىنا پىكىر بەرسەڭىز دەدى. وقىدىم. اۆتورلارى فيلوسوفيانىڭ اكادەميكتەرى ەكەن. مەن شامامشا وقىپ ءبىرشاما پىكىر جازىپ بەردىم. مامانداردى جيناپ پىكىر الىسساق دەگەن ۇسىنىس ايتتىم. ءبىر جىلدان كەيىن قاراسام الگى وقۋلىق سول كۇيىندە اينالىمدا ءجۇر. نەگىزىنەن ورىسشادان تىم ساۋاتسىز اۋدارعان ەكەن، اكادەميك اۆتورلار وزدەرى وقىماعان بولۋى دا مۇمكىن عوي.
شىنىمەن دە، وقۋلىق تۇزەلمەي وقۋ جۇيەسى جاقسارادى دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن.
- مەكتەپتە وقىتىلاتىن تاريح ءپانى وقۋلىقتارىنىڭ جاي-كۇيى وتە كۇردەلى. كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقان عىلىمي تۇجىرىمدامادان ءالى كۇنگە ايىعا الماي كەلەمىز. وقۋلىق اۆتورلارىن تاڭداۋ، جازىلاتىن وقۋلىقتىڭ ساپاسىنا قويىلاتىن تالاپ نەگە جۇمساق؟ وقۋلىق ماسەلەسىن ءبىر رەتكە كەلتىرەتىن ۋاقىت جەتكەن جوق پا؟
- مەن بۇل ساۋالىڭا بايلانىستى ءوز ويىمدى جوعارىدا ايتتىم. بۇگىنگى ءبىزدىڭ جاعداي وسى. عالىمدار ايتۋىن ايتادى-اۋ، بىراق ولاردىڭ ايتقانىنان ەش نارسە وزگەرمەيدى. بۇل ارينە مەملەكەتتىك باسقارۋ مادەنيەتىنە قاتىستى دۇنيەلەر عوي. بۇگىن بىزدە مامانداردىڭ، حالىقتىڭ پىكىرىن تىڭداپ، ودان ءتيىستى قورىتىندى جاساي قوياتىنداي مەملەكەتتىك مادەنيەت قالىپتاسقان جوق. بارلىعى بيۋروكراتيالاندىرىلعان. ال بيۋروكراتيانىڭ وزىندىك ولشەمى جانە وعان اسەر ەتە الاتىن كىلتتەر بار، ول كىلت حالىقتىڭ قولى جەتەتىن جەردە ەمەس.
- سوندا، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ونى شەشۋ ءۇشىن ءالى دە قانشا ۋاقىت كەرەك؟
- ونى مەن كەسىپ ايتا المايمىن عوي. اۋەلى بيۋروكراتيا، كوررۋپتسيا، تامىر-تانىستىق، جەڭ ۇشىنان جالعاسۋشىلىقتىڭ جولى كەسىلۋى كەرەك شىعار.
- وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ جۇيەلى كونتسەپتسياسى قالىپتا-سۋىنا نە جەتىسپەيدى؟ تاريح-شىلارىمىزدىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق ءبىلىم بازاسى ءالسىز بە، الدە ونداي كونتسەپتسيا قالىپتاسۋ ءۇشىن ۋاقىت قاجەت پە؟
- مەن وتاندىق تاريحتىڭ جۇيەلى كونتسەپتسياسى جوق دەي المايمىن. ونداي تۇجىرىمداما سوناۋ ش.ءۋاليحانوۆ، م.تىنىشپاەۆ، ا.نۇسىپبەكوۆ، ءا.مارعۇلاننىڭ كەزىنەن بەرى بار. ولار بەس تومدىق قازاقستان تاريحىن عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى كەزىنەن باستاپ جازدى. اق وردا قازاقتىڭ العاشقى مەملەكەتى دەگەن قاعيدا 1970 جىلدارى قالىپتاستى (ك.پيششۋلينا، مينگۋلوۆ ت.ب.). قازاق مەملەكەتتىلىگىن اق وردادان باستاۋ كەرەك دەگەن پىكىردى سوناۋ 1852 جىلى ي.ن.بەرەزينگە جازعان حاتىندا ش.ءۋاليحانوۆ اشىق كەلتىرىپ، قازاق حاندارىنىڭ كەستەسىن ورىس حاننان باستاپ تاڭبالادى ەمەس پە؟! بۇل پىكىردى كەيىنىرەك داحشلەيگەر، قىتايلىق سۋ بيحايلار قولدادى. وسى جولداردىڭ اۆتورى مىنا مەن پاقىر جەكە مونوگرافيا جازدىم. «الاش» دەگەنىمىز قازاقتىڭ ءبىر اتاۋى دەگەن تۇجىرىمدى قادىرعالي جالايىر، ش،ءۋاليحانوۆ، م.ج.كوپەەۆ، ءا.بوكەيحانوۆ ايتىپ كەتتى. وسىلار كونتسەپتسيا ەمەي نەمەنە! قازاق تاريحى جازىلعان جوق دەپ جۇرگەندەر م.ح.دۋلاتتى، قادىرعالي مەن شوقاندى تولىق وقىدى ما ەكەن ءوزى. بۇعان مەنىڭ كۇمانىم بار. ونداي ادامداردا عىلىمي ىزدەنىستەن گورى ءوز باستارىنىڭ امبيتسياسى باسىم سياقتى. باردى باعالاي بىلسەڭ عانا كەلەشەكتى بولجاي الاسىڭ.
«رەفورمالاعاننىڭ ءجونى وسى دەپ تاريحتى بۇرمالاپ، جۇلمالاپ بەت-بەتىمەن كەتۋشىلىك بايقالادى»
- وتاندىق كونتسەپتسيا دەگەننەن شىعادى. وسى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ ارتىندا قالعان مۇرالاردىڭ ءبىرى تورەلەر ينستيتۋتى. قازاقتا عانا تورەلەر ينستيتۋتى كۇنى كەشەگە دەيىن ساقتالدى. سونىمەن قاتار بيلەر ينستيتۋتى بولعانىن زەرتتەۋشىلەر ءجيى ايتىپ ءجۇر. قازاق تاريحىن وسىنداي ينستيتۋتتار ارقىلى زەرتتەۋ بارىسىندا كونتسەپتسيا قالىپتاستىرۋعا بولماي ما؟ باتىرلار ينستيتۋتى بولعان دەيمىز، اۋليەلەر ينستيتۋتى جايلى دا اراكىدىك ايتىلىپ قالادى. ءسىز وسىنداي پىكىرلەرگە نە ايتار ەدىڭىز؟
- قازاق تاريحىندا سەن ايتقان ينستيتۋتتاردىڭ ءبارى دە بولعان. بۇعان قوجالار ينستيتۋتىن قوسىپ ايتۋعا بولادى. «تورە» دەگەنىمىز موڭعول ۇلىستارى بيلىگى داۋىرىندە وردا ماڭىندا بولعان شىڭعىس حان اۋلەتىنەن شىققان ادامدار. ولاردىڭ وزىندىك ستاتۋسى بولدى. قوجالار دا، بيلەر دە سونداي. بيلەر ينستيتۋتى - قازاق قوعامىنداعى فەنومەنالدىق قۇبىلىس. ول تىپتەن قازىر دە قاجەت سياقتى (ەگەر قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بيلەر تابىلىپ جاتسا). بۇل تۋرالى ش.ءۋاليحانوۆ، س.زيمانوۆ جانە باسقالار جازدى عوي.
بۇل تۋرالى ش.ءۋاليحانوۆ، س.زيمانوۆ جانە باسقالار جازدى عوي. قازاق تاريحىن جازعاندا بۇلاردىڭ ەشقايسىسىن تىس قالدىرۋعا بولمايدى. قازاق تاريحىندا قازاق باتىرلارىنىڭ دا اتقارعان ەلەۋلى ءرولى بار. ارينە قازاق تاريحىنىڭ كونتسەپتسياسىن وسىلاردىڭ نەگىزىندە قۇرۋعا بولماس، كونتسەپتسيا قۇرۋدىڭ باستى نىشانى ول قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى. ال جوعارىدا اتالعاندار مەملەكەتتىلىكتىڭ جەكە ەلەمەنتتەرى عانا.
- قازاقستان تاريحىنا رەفورما كەرەك پە؟ ەلىمىزدە تاريحي سانانىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟ وسى تۇرعىدان العاندا بۇگىنگى ۋاقىتقا تاريحشى رەتىندە قانداي باعا بەرەسىز؟
- تاريح دەگەن - بۇكىل حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ ءومىربايانى. مىسالى، ءوزىڭ اتا-باباڭنىڭ ءومىربايانىن وزگەرتىپ قايتا جازار ما ەدىڭ؟ ارينە، جازبايسىڭ عوي. تاريح دەگەن - كونسەرۆاتيۆتىك عىلىم. ونى رەفورمالاي بەرۋگە بولمايدى. بىراق، ءبىزدىڭ تاريحىمىز كەڭەستىك بيلىك، ماركسيستىك-لەنينيستىك يدەولوگيا تۇسىندا كوپتەگەن وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. تالاي تۇلعالاردىڭ اتى تاريحتا اتاۋسىز قالدى. قازاقتىڭ رۋحاني بولمىس مۇمكىندىگى تولىق اشىلعان جوق. وسىلاردى قايتا قاراپ، شىنداپ تولىقتىرۋدى رەفورما دەپ وتىرساڭ، ونىمەن كەلىسۋگە بولادى. بىراق بىزدە قازىر رەفورمالاعاننىڭ ءجونى وسى دەپ تاريحتى بۇرمالاپ، جۇلمالاپ بەت-بەتىمەن كەتۋشىلىك بايقالادى. مەنى قينايتىنى دا وسى.
- وسى بەت-بەتىمەن كەتۋشىلىك دەگەننەن شىعادى. بىزدە رۋ-تايپالاردىڭ مەملەكەتتىلىگى بولماعان دەگەن پىكىر ايتىپ ءجۇر كەيبىر تاريحشىلار. قازاق تاريحىن زەرتتەپ، بۇرمالاپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنە قاتىستى نە ايتار ەدىڭىز؟ ولار الدەبىر مۇددەلى توپتاردىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەن جوق پا؟ نەگە ولارعا جاۋاپ بەرىلمەيدى؟
- مەملەكەتتىلىكتىڭ قالىپ-تاسقان وزىندىك تەورياسى بار. بۇل ءىلىمنىڭ م.پ.تسيتسەروننان باستالاتىن 2 مىڭ جىلدىق تاريحى بار. كونە تۇرىك سوزدىگىندە «ەل» ۇعىمى «تايپا بىرلەستىگى» دەگەن تار جانە «حالىق»، «مەملەكەت» دەگەن كەڭ ماعىنادا قولدانىلعان. ەجەلگى تۇرىك الەمىندە تەك حانى بار جۇرت قانا - ۇلىس، ەل، حانسىز قاۋىم - «ارىس»، «اتالىق» نەمەسە «ايماق» دەپ اتالعان. وزىندىك اتا مەكەن جەرى (تەرريتوريا), ءبىر مۇرات-مۇددەگە باسى قوسىلعان تۇرعىن حالقى، ءتىل مادەنيەتى، بيلىك سالتى بار اينالاسىنداعى ەل-جۇرتتارعا جەكە دارا ساياسي-الەۋمەتتىك قۇرىلىم رەتىندە مويىندالعان حالىق مەملەكەت دەپ تانىلادى.
كوشپەندى مەملەكەتتەر تايپا، تايپالار وداعى، ۇلىس ەلدەردەن قۇرالادى. الەمگە مەملەكەت رەتىندە تانىلعان ۇلىس، ەلدەر دە بولدى. عۇندار 26 ۇلىس، ەلدەن قۇرالسا، العاشقى تۇرىك قاعاناتى 40 تايپادان، قاڭلى مەملەكەتى 12 ارىستان قۇرالدى. باتىس تۇرىك قاعاناتى 10 تايپا بىرلەستىگىنەن، ءۇيسىن مەملەكەتىن قازىرگى ۇلى ءجۇزدىڭ باس تايپالارى قۇرادى. ۇيسىندەر قىتاي تاريحىندا مەملەكەت (گو) دەپ اتالادى. نايمان، كەرەيلەر دە جەكە حاندىق قۇردى. وسى ماعىناسىندا رۋ-تايپالاردى مەملەكەت دەپ وتىرسا، ونىمەن كەلىسۋگە بولادى. ال اركىم ءوز رۋ-تايپاسىن «مەملەكەت» دەپ وتىرسا، ونداي پىكىرمەن كەلىسۋگە بولمايدى. رۋشىلدىق (state) ورتاعاسىرلىق قۇبىلىس. قازىر دە كوپتەگەن حالىقتار بۇل كەزەڭنەن الدەقاشان ءوتىپ «res pablica» (گوسۋدارستۆو), ارابشا - «ماملاكاتي»، پارسىشا - «داۆلاتي») دەڭگەيىندە سالتانات قۇرىپ وتىر.
قازاقستان مەملەكەتى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا جاڭا بەلەستەرگە كوتەرىلدى. بۇگىن ءبىز الەم تانىعان ەلمىز. بىراق وكىنىشتىسى، بىزدە رۋشىلدىق، جۇزشىلدىك، بۇرىنعىدان بەتەر ەتەك الىپ بارا جاتقانداي. مەنىڭشە، بۇل - قازاقتى قۇتقاراتىن جول ەمەس، كەرى سۇيرەيتىن جول. بىزگە قىتايدان - دۋلات، موڭعولدان - قازاق جاساماق بولعان تالاي حاتقا جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلدى. بىزدە قازىر قولدان جاساعان باتىرلار كوبەيىپ كەتتى. تاريحتا جوڭعارلارعا قارسى كۇرەس كەزىندە ەرلىگىمەن تانىلعان 30-عا جۋىق باتىردىڭ اتى اتالادى. قازىر دە ءبىر ءوزى 30-عا جۋىق باتىردىڭ ەسكەرتكىشىن تۇرعىزىپ ۇلگىرگەن وبلىس بار دەسەدى. شىنىمەن مۇنداي قاپتاعان قالىڭ باتىرىمىز بولسا، باستاپقىدا جوڭعارلاردان نەگە جەڭىلدىك؟ ورىسقا نەگە 250 جىلعا جۋىق ۋاقىت بودان بولدىق؟ وسىلاردى جاساپ جۇرگەن قاراپايىم حالىق ەمەس، اكىم-قارالار مەن قالتالىلار. قالتاڭدا 5 مىڭ دوللارىڭ بولسا، ايتۋلى ءبىر وبلىستا (مەندە پەندەمىن عوي قورىققانىمنان وبلىستىڭ اتىن اتاي الماي وتىرمىن) اتا-باباڭا كوشە اتىن الۋعا بولادى دەسىپ ءجۇر. وسىنداي كەلەڭسىز جاعدايلار ەتەك الىپ بارادى. كورىپكەلدەر سەناتورلاردىڭ اراسىندا دا ءجۇر. مىسال كەلتىرەلىك. 701-762 جىلدارى ءومىر سۇرگەن قىتايدىڭ لي باي دەگەن ۇلى اقىنى بولعان. سول لي باي شۋ بويىندا تۋعان دۋلات ەكەن-مىس دەگەن اڭگىمە تارالعالى بىرەر جىل بولدى. قىتايتانۋشى پروفەسسور ك.حافيزوۆادان باستاپ الىمعازى داۋلەتحانوۆ قاتارلى تاريحشىلار ونىڭ دۋلاتقا ەش قاتىسى جوق ەكەندىگى جايلى تالاي ماقالا جاريالادى. بىراق ءبىز جاڭىلىپپىز دەگەن ەشكىمدى ەستىگەن جوقپىز.
قۇداي-اۋ سوندا بۇل قازاقتان حان، باتىر تۋماعان با؟
اقتانبەردى، اباي، ماعجانى بار قازاقتىڭ سوناۋ ءۇىى-عاسىردا ءومىر سۇرگەن قايداعى ءبىر لي باي دەگەن لۋحاندا نەسى بار؟
مۇنداي اڭگىمەلەر بىرەۋلەرگە بيزنەسى ءۇشىن كەرەك بولسا، ەندى بىرىنە رۋلى ەلىنىڭ الدىندا ءوز باسىنىڭ ابىرويىن كوتەرۋ ءۇشىن قاجەت. ال، تىپتەن ءۇشىنشى بىرەۋى ءۇشىن «اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتەنىڭ» كەبى. ارتىندا قانشا توپ، كىمدەر تۇرماسىن ءبارىبىر مۇنداي وتىرىكتەر ورگە باسپايدى. ءالى-اق شىندىقتىڭ شاڭىنىڭ استىندا قالاتىن بولادى.
«كەلەشەكتەن عانا ءۇمىت كۇتەمىن»
- تاريحشىلاردىڭ باسى نەگە بىرىكپەيدى؟ بارلىعىنىڭ يلەيتىنى ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى ەمەس پە؟ ءار قايسىسى وزىنشە زەرتتەپ، وزىنشە تاريح جاساپ جۇرەدى. نەگە بىرىگىپ ۇلت تاريحىن تولىق جازىپ شىقپاسقا. وسىنداي باستاما كوتەرگەندەر بولدى ما؟ مۇمكىن وسىدان شىعار تاريحي سانانىڭ قالىپتاسپاي جاتقانى...
- عىلىم دەگەن ىزدەنىستەن تۋادى. سوندىقتان اركىم تاريحتىڭ قىر-سىرىن ءوز بەتىمەن ىزدەستىرىپ، بەيتاراپ پىكىرلەر ۇسىنىپ جاتسا، ول قۇپتارلىق. ماركسيزم-لەنينيزم 70-80 جىل بويى تاريحشىلاردىڭ باسىن قوسىپ كەلدى عوي. بايلاۋعا باسى سىيماعان م.تىنىشپاەۆ، س.اسفاندياروۆتار اتىلدى، بەكماحانوۆتار سوتتالدى، م.اۋەزوۆ، ق.ساتباەۆتار جەر اۋدارىلدى. باسقاسىنىڭ كوپشىلىگى يدەولوگيانىڭ ايتقانىنا باعىندى. ءبىز ودان نە ۇتتىق؟ اقىرى سوتسياليزم قۇلادى. تاريحتىڭ بىت-شىتى شىقتى ەمەس پە؟! سوندىقتان مەن تاريحشىلاردىڭ «باسىن بىرىكتىرۋ» دەگەن پىكىرگە قوسىلا المايمىن. كەرىسىنشە بىرىكپەگەنى جاقسى. «قازاقتىڭ تاريحىن تولىعىمەن جازىپ شىعۋ» دەگەن ءبىر كەزەڭنىڭ، ءبىر بۋىننىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس ەمەس.
اعىلشىننىڭ ايگىلى عالىمى سپەنسەردىڭ «عاسىر ءوز تاريحىن ءوزى جازا المايدى» دەگەن قاناتتى ءسوزى بار. ال ءبىز بولساق، قازاقتىڭ تاريحىن 20 جىلدىڭ شەڭبەرىنە سىيعىزىپ، ويىپ تۇرىپ جازىپ تاستاعىمىز كەلەدى. تاريح ولاي جازىلمايدى. سوڭعى 20 جىلدىڭ تاريحىن ءبىز ەمەس، بىزدەن كەيىنگى ۇرپاق جازسا، ول شىندىققا ءبىرتابان جاقىنداي تۇسەدى. سەن قويعان ساۋالىڭدا «تاريحشىلاردىڭ باسىن قوسۋ» تۋرالى ايتىپ قالدىڭ. وسىدان 4-5 جىل بۇرىن ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تۇرعان كەزىندە پروفەسسور م.ق.قويگەلديەۆ «قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ قاۋىمداستىعىن» قۇرىپ تاريحشىلاردىڭ كۇشىن بىرىكتىرۋگە ارەكەت جاساعان ەدى. بىراق بۇل باستاما سونشالىقتى قولداۋ تابا قويمادى. سەبەبى، بۇگىندەرى ءبىزدىڭ تاريحشىلاردىڭ اراسىندا س.اسفاندياروۆ پەن م.تىنىشپاەۆ بولعان نەمەسە بەكماحانوۆتى كىنالاۋ كەزىندەگى سياقتى جاعا جىرتىسقان ايقىن قايشىلىق بولماعانىمەن پەندەشىلدىك پەن مەنمەندىك (امبيتسيا) مۇنداي بىرلەسۋگە جول بەرە قويمادى.
ءوز باسىم تەك كەلەشەكتەن عانا ءۇمىت كۇتەمىن.
- اعا، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي قانداي جاڭالىقتارىڭىز، جوسپارلارىڭىز بار؟
- قاراعىم، كەشىرەرسىڭ، مەن وسى ءبىر «اۋىز تولتىرىپ» دەگەن ءسوزدى ۇناتپايتىن اداممىن. بۇل ءسوز ادامدى ءوزىن-ءوزى ماقتاۋعا شاقىرىپ تۇرادى. بىرەۋلەر مەنىڭ جازعاندارىمدى وقىپ، تىپتەن سىني پىكىر ايتىپ جاتسا دا قۋانار ەدىم. بىراق مۇندا قىزىق ءوزى، لاۋازىمدى نەمەسە وزىنە ەتەنە جاقىن، تانىس ادامى بولماسا اتىڭدى اتاماي-اق ەڭبەگىڭنىڭ كەرەكتى جەرىن كوشىرىپ الا سالادى. مۇندا كەلگەلى بەرى قازاق مەملەكەتتىلىگى تاريحىمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. بۇرىن دا بىرەر كىتاپتارىم شىقتى. بىراق كوپشىلىككە كوپ تانىس ەمەس. تانىستىرىپ تا جاتقانىم جوق، كەشىكپەي «شىڭعىس حان جانە قازاق مەملەكەتى» اتتى مونوگرافيام جارىق كورەدى. كولەمى 47-48 باسپا تاباق. ەڭبەك قازاق مەملەكەتتىلىگى تاريحىن زەرتتەۋگە ارنالعان. 1994 جىلدان بەرى جازىلعان ماقالالارىمدى جيناقتاپ «كوزقاراس» دەگەن اتپەن پاۆلوداردان شىعارىپ جاتىرمىن. ءالى دە ءبىر مونوگرافيا جازاتىن ويىم بار. ءبىرشاما ماتەريال جينالدى. اتىن الدىن-الا جاريالاعىم كەلمەي وتىر.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
سۇحباتتاسقان
داۋرەن سەيىتجانۇلى,
ushkiyan.kz
تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «تاريحشىلاردىڭ اراسىندا جاعا جىرتىسقان قايشىلىق جوق، تەك پەندەشىلدىك، مەنمەندىك بار»
