عالامتور مادەنيەتىنىڭ جاڭا سەرپىنى دامىعان ەلدەردەگى ەتنوستاردان گورى، دامۋشى ەلدەردەگى ەتنوستاردىڭ «بارىنە اڭتارىلا قاراۋ» سەزىمىن تۋدىردى. 

رەيتينگ پەن سەنساتسيا

بۇعان وزگەنى ەمەس، بۇگىنگى قازاقستاندىق اقپارات سالاسىن مىسالعا الۋعا بولادى. ينتەرنەت ەنگەلى بەرى جىل وتكەن سايىن ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ بويىنان بۇرىن ونشا تانىس ەمەس «جات قىلىق» كۇننەن كۇنگە ءورشىپ، سۇزگىسىز قابىلداۋ مەن تانىمسىز، توقتاۋسىز ۇرانداۋ عادەتى پايدا بولدى. وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن اقپارات الەمىندە ساليقالىق، سالقىنقاندىلىق، ساراپتاماعا جۇگىنۋ ءتان بولسا، بۇگىن تەك رەيتينگ قۋالاۋ، سەنساتسيا جاساۋ، ەلدى تاڭعالدىرۋ، ارسىزدىقپەن بولسا دا ات شىعارۋ ەتەك الدى. اقپارات تاسقىنىنىڭ تولاسسىزدىعى سونداي، بىرىنەن سوڭ ءبىرى سانا ەسىگىن ءدۇرس-ءدۇرس ۇرادى… بۇل تاسقىندى بوگەۋ بەكەرشىلىك، ونىڭ پايدالىسى مەن زياندىسىن ىرىكتەي، سۇرىپتاي الاتىن ۇلتتىق سۇزگى وتاندىق اقپارات قۇرالدارى بولۋى كەرەك-ءتىن. وكىنىشتىسى، قازاق سايتتارى ونداي قاۋقارعا يە ەمەس.

مۇنىڭ بىرنەشە، ءتىپتى ونداعان سەبەبى بولۋى مۇمكىن. قارجىنىڭ جوقتىعى، جاڭا مەديالىق رەسۋرستاردى بىلەتىن كادردىڭ تاپشىلىعى (قازىر ولاردىڭ سانى ارتىپ كەلە جاتقانى كوز قۋانتادى), مەملەكەتتىك مۇددە مەن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ توقايلاسار تۇسىنىڭ بەلگىسىزدىگى، قازاق ءتىلىنىڭ (مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ) بيلىككە وتىمسىزدىگى، كاسىبي جۋرناليستەردەن گورى ءوزىن تانىتۋعا قۇمار ءبىر توپ (بالكىم، مىڭداعان) داڭعازاسى باسىم جازارمانداردىڭ «جۇلدىزعا اينالۋى»، جۋرناليستيكانى ياكي بلوگەر بولۋدى سۋرەتكە ءتۇسۋ مەن «اندا ءجۇرمىن، مىندا ءجۇرمىن» حابارلاسى دەپ قانا تۇسىنەتىن «اۋەسقويلاردىڭ» مولدىعى، عالامتوردى تۇتىنۋشىلاردىڭ «بارىنە اڭتارىلا باس شۇلعيتىن» بالاڭدىعى (ناداندىعى دەۋگە اۋىز بارمايدى) جانە قازاقتىلدى (ارنايى ايتىپ وتىرمىز) سايت باسشىلارى مەن جەتەكشىلەرىنىڭ كوپساندىسىنىڭ توعىشارلىعى مەن ىزدەنۋدى ەمەس، كوشىرۋدى قۇپ كورەتىندىگى، ءورىستىلدى سايتتاردى باسىپ وزام دەگەن ەسەك دامەمەن ولاردى اينىتپاي قايتالاپ، كەيدە ولار بارمايتىن ارسىز اتاققا ۇمتىلاتىندىعى سەبەپ بولىپ وتىر.

جانە وسى ماعىناسىز ءھام بەتىنىڭ كىرى بەسباتتام اقپاراتتى ەلدەن بۇرىن قاعىپ ءتۇسىرۋدى ويلاپ، مونيتورعا تەسىلۋمەن كۇن وتكىزىپ ءجۇر. انالار بىزدەگى سايتتاردىڭ ىرىڭ-جىرىڭى مەن قوقىس تولى ارحيۆتەرىن ەندى نەمەن ۇستەمەلەيمىز دەپ، كەلەسى «سەنساتسياسىن» ازىرلەۋگە ۇمتىلادى. كوپ وتپەي «قاقىرىق پەن تۇكىرىككە» تولى كەلەسى اقپاراتىن ىلە قويادى دا، مۇنى قايسىلارىڭ جەرگە تۇسىرمەي جۇتار ەكەنسىڭدەر دەگەندەي، اڭدىپ، «نوقال قازاقتاردىڭ» تالاسقا تولى جانكەشتىلىگىن سىرتتاي باقىلاپ وتىرماق.

«قاقىرىق پەن تۇكىرىك»

مەنىڭشە، ءبارىن قايتالاپ، مالتا ەزۋدىڭ قاجەتى شامالى، ەڭ باستى كىلتيپان قاپتاعان قازاقتىلدى سايتتاردىڭ ءبىر-بىرىنەن اينىمايتىن، باعىت-باعدارسىز، مازمۇنسىز، جىلتىراققا قۇمار، ء«ولدى، اتتى، شاپتى، اسىلدى، زورلادى» دەگەن ەتىستىكتەردىڭ اينالاسىنان عانا وزدەرىن ىزدەيتىن بىلىكسىزدىگىنەن تۋىندايدى.

ايتپەسە، وسىنشالىقتى جۋىندى-شايىندىنى ۇسىنۋ ارقىلى رەيتينگ جينار بولسا، بۇگىندەرى ءبىزدىڭ سايتتاردىڭ باسىم بولىگى «زەرونىڭ» تورىندە مالداس قۇرىپ وتىرار ەدى. وعان ءالى جەتە العان جوق. جەتە المايدى دا. ءبىرىنىڭ وكشەسىن ءبىرى باسىپ، مەن سەنەن وزدىم دەپ ءماز بولىسقانىمەن، ءورىستىلدى اقپاراتتاردىڭ شاڭىنا دا ىلەسە الماي كەلەدى. سەبەبى، ءورىستىلدى سايتتار بۇل تاقىرىپتاردى ءبىزدىڭ الگى ارزان اتاققا قۇمار سايتسىماقتار مىڭ جەردەن تىراشتانسا دا، ەلدەن بۇرىن حالىققا ۇسىنىپ، ال ەندى سەندەر شۋلاڭدار دەپ قاراپ وتىرادى. ءبىزدىڭ وزدەرىن اقىلمان، وقىرماندى توبىر دەپ ويلايتىن ونداعان سايت ەندى جاپا-تارماعاي ولاردان ءىلىپ الىپ، جىرتىس جىرتقانداي ماز بولىسۋمەن اۋرە. جانە وسى ماعىناسىز ءھام بەتىنىڭ كىرى بەسباتتام اقپاراتتى ەلدەن بۇرىن قاعىپ ءتۇسىرۋدى ويلاپ، مونيتورعا تەسىلۋمەن كۇن وتكىزىپ ءجۇر. انالار بىزدەگى سايتتاردىڭ ىرىڭ-جىرىڭى مەن قوقىس تولى ارحيۆتەرىن ەندى نەمەن ۇستەمەلەيمىز دەپ، كەلەسى «سەنساتسياسىن» ازىرلەۋگە ۇمتىلادى. كوپ وتپەي «قاقىرىق پەن تۇكىرىككە» تولى كەلەسى اقپاراتىن ىلە قويادى دا، مۇنى قايسىلارىڭ جەرگە تۇسىرمەي جۇتار ەكەنسىڭدەر دەگەندەي، اڭدىپ، «نوقال قازاقتاردىڭ» تالاسقا تولى جانكەشتىلىگىن سىرتتاي باقىلاپ وتىرماق. ولارعا كەرەگى سول – وزدەرىنىڭ «قاقىرىعىن» ۇسىنىپ، ونسىز دا بەدەلى از قازاق ينتەرنەت الەمىنىڭ ۇسقىنسىز، ءمانسىز دۇنيە ەكەندىگىن ايپاراداي اشكەرەلەۋ.

باسقانى ايتپالىق، ەگەر قازاق سايتتارى كوشىرگىش بولسا، ءجىبى ءتۇزۋ، بۇگىنگى قوعامنىڭ جاندى جاراسىن انىقتاۋعا ۇمتىلاتىن، ويلى دا تۇشىمدى دۇنيەلەر ءورىستىلدى سايتتاردا ءورىپ ءجۇر. اعىلشىن ءتىلىن بىلەر اۋدارماشىلار تابار بولسا، تىپتەن كوپ. ءبىزدىڭ سايتتارىمىز ولاردى كورۋگە، وقۋعا قىزىقپايدى. ونداعى ماقساتتارى – ولاردىڭ پايدالى، اسەرلىلىگىن سەزبەۋىندە ەمەس، «وقىرمان قاجەتسىنبەيدى» دەگەن جالاڭ سەنىم جانە «رەيتينگكە پايداسى تيمەيدى» دەگەن ىشكى مەنمەن پيعىل. ەگەر وسى شىن مانىندە قوعامدى الاپەسكە اينالدىرار اقپاراتتارعا جۇمساعان كۇشىن سانا سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، پايدالى، ماعىنالى، وي سالارلىق ماقالالار مەن وزەكتى اقپاراتتارعا جۇمساعان بولسا، وندا ءبىزدىڭ وقىرماندار دا «ادامدىق كەيىپتە» تىلدەسىپ، ءوزىنىڭ ءتىلى مەن ءدىلىنىڭ، تاريحى مەن رۋحىنىڭ وزگەلەردەن كەم ەمەستىگىن اڭدار ەدى جانە تۇراقتى كونتەنتى پايدا بولار ەدى. قازىر «ارزان كۇلكى» مەن كورسەڭ قۇسقىڭ كەلەتىن جالاڭاش ۆيدەولاردى كۇن-ءتۇن دەمەي ۇسىنىپ وتىرعان سايتتاردىڭ تۇراقتى كونتەنتى بار دەپ ايتا الاسىز با؟! جوق. ويتكەنى، ولار ۇسىنعان «سۇبەلى» دۇنيەنى كەز كەلگەن الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىسى ەرىنبەي-اق تاۋىپ الادى. بۇگىن سەنەن كەزىكتىرسە، ەرتەڭ سەن سەكىلدى تاعى بىرەۋدەن كورەدى. تەك ەرىنبەي ۇسىنا بەرگەندىكتەن، ءبىراز ۋاقىت وقىرمان جيناپ، ەكى ەتەگىڭ دەلدەڭدەر-اۋ، بىراق ولار تۇراقتى وقىرمانىڭ بولماق ەمەس. كۇنى ەرتەڭ ەسەيەر، جالىعار. تەك سەن جالىقپايسىڭ. ءوزىڭنىڭ كەلەسى «بۋىن» وقىرمانىڭ ءۇشىن ارىپتالاسىپ، ەكى بوربايىڭنان سۋ اققانشا وڭمەڭدەۋمەن كۇن وتكىزەسىڭ…

جازاسىز قىلمىس

جوعارىدا ايتتىق، ءبىزدىڭ حالىق ء«وزىنىڭ تۇك بىلمەيتىنى» ءۇشىن قورىنىپ، «بارىنە اڭتارىلا قاراپ»، سونىڭ ەسەسىن قايتارۋ ءۇشىن جانتالاسۋدا ەكەندىگىن. وسى قۋاتىن وڭدى باعىتقا بۇرار اقپارات بولماعاندىقتان، ولار توبىرلىقتىڭ تۇڭعيىعىنا قاراپ، مەلشيىپ تۇر…

بۇرىن ءبىز تەلەارنالاردى، ولاردىڭ جۇلدىزقۇمار، سەنساتسيا ىزدەگىش مىسكىن حالدەرىنە الاڭداۋشى ەك، وسى كەزدە ولار ءبىزدىڭ ينتەرنەتتىك باسىلىمداردىڭ شاڭىنا دا ىلەسە الماي قالدى. ولار (تەلەارنالار) بۇگىنگى سايتتارعا قاراعاندا الدەقايدا قاۋقارسىز ەكەن… ۇزاقتى كۇن الەۋمەتتىك جەلىلەردە وتىراتىن ميلليونداعان كورەرمەندى (وقىرماندى) قان-جىن ارالاس لاس اقپاراتپەن مەلدەكتەتىپ، ولاردىڭ تۇتاس بولمىسىن لايلاپ وتىرىپ، ءبىزدىڭ سايتتاعى ارىپتەستەرىمىز «بۇل ەلدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر، ءبىز كۇرەسىپ-اق جاتىرمىز» دەپ «كەلەلى اڭگىمە» ايتىپ وتىرعانىن كورگەندە جانە سول سوزدەرىنە وزدەرى ەش كۇمانسىز سەنەتىندەرىن بايقاعاندا، سىزگە وتىرىك، ماعان شىن، جانىڭ مۇزدايدى. ەل ءۇشىن، وتان ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن ەمەس، اقشا ءۇشىن، اتاق ءۇشىن، رەيتينگ ءۇشىن «كۇن وتىرماي، ءتۇن ۇيىقتاماي» ەڭبەك ەتەتىندەرىن ءبىر ۋاق مويىنداسا، يمانىنان اينالمايسىڭ با؟!

ءبىر نارسەنى اشىپ ايتۋ پارىز: ادام ولتىرگەن، قىز زورلاعان، بىرەۋدىڭ ارىن تاپتاعان، جان تۇرشىگەرلىك حايۋاندىققا بارعان ازعىن پاقىر قانداي قىلمىسكەر بولسا، جازباق تۇگىل ايتۋعا ءتىلىڭ كۇرمەلەر، كورۋگە ءجۇزىڭ شىداماس جاماناتتىڭ ءبارىن الەمگە جار سالىپ جۇرگەن سايتتار دا سول قىلمىستىڭ سەبەپكەرلەرى… ار مەن ۇجدان الدىندا، ۇلت بولاشاعى الدىندا ولاردى اقتاۋعا، جاقتاۋعا ءداتىمىز جەتپەيدى…

گازەتتەردىڭ ءحالى

قازىر الگى اتاقشىلدار كىسىمسىنىپ، جاقتىرماي قارايتىن قازاق باسىلىمدارى، گازەتتەر مەن جۋرنالداردىڭ باسىم بولىگى ىلعاپ، ەكشەپ، بارىنشا، شامالارىنىڭ جەتكەنىنشە پايدالى دۇنيە ۇسىنۋعا ۇمتىلادى. ەگەر سول ماتەريالدار بولماسا، وندا بۇگىنگى قازاق ينتەرنەتى تەك «قارا نوقاتتارمەن» بەزەندىرىلگەن ەڭ ءمۇساپىر كەيىپكە ەنەر ەدى. وكىنەرلىگى، ءداستۇرلى باسىلىمداردىڭ دارمەنسىزدىگى، وعان مەملەكەتتىك جانە وقىرماندىق كوزقاراستىڭ سۋىقتىعى ولار جازعان دۇنيەلەردىڭ تاسادا قالۋىنا سەبەپكەر بولىپ تۇر. «قازاق ادەبيەتى»، «جاس الاش»، «ەگەمەن قازاقستان»، «ايقىن»، «انا ءتىلى»، «جاس وركەن» ۇجىمى، «تۇركىستان» باستاعان ءىرى مەكتەپ بولارلىق باسىلىمدار مەن وبلىستان شىعاتىن تاريحى بار گازەتتەردىڭ تاڭداۋلى ماقالالارى مەن ساراپتامالارىنىڭ بۇگىنگى «جۇلدىزدى» سايتتاردىڭ كەز كەلگەن قوقىر-قوقسىعىنان ولىگى ارتىق. شاراسىزدان كەي كەزدەرى ولار دا «سەنساتسيا» جاساپ كورمەك بولادى، ولارى مىنا شۋ-شۋ ەتكەن جەلوكپەلەنگەن ورتاعا «وتپەي» قالادى دا، امالسىز بۇرىنعى اياڭىنا باسادى. بۇل باسىلىمدارمەن بالاما بولارلىق تاۋەلسىز باسىلىمدارعا مەملەكەت قولۇشىن بەرەر بولسا، كاسىبي جۋرناليستەر شوعىرى ءالى-اق ۋلانعان وقىرمانداردىڭ ءبىراز بولىگىنىڭ بەتىن بەرى قاراتار ەدى. ءداستۇرلى باسىلىم مەن جاڭا مەديا رەسۋرسىنىڭ ورتا تۇسىن ءدال تابا بىلەتىن مودەرنيزاتسيا قاجەت-اق.  ونى ويلايتىن بيلىك قايدان بولسىن! ولارعا دا وقىرمانداردىڭ «گولايتشىل» شۋىلداقتىعى كەرەك…

ەگەر ەرىنبەي زەرتتەسەڭىز، «جۋىندىمەن» كۇن كورىپ وتىرعان سايتتاردىڭ كوبىندە كاسىبي دەڭگەيى جوعارى جۋرناليستەر جوقتىڭ قاسى. بارىنىڭ ءوزى «جولى بولماعاندار» مەن تالعامى تايىز جازارماندار. سوندىقتان دا بولار، باسقاسىن ايتپاي، تەك جالاڭ اقپاراتتاردىڭ تاقىرىپتارى مەن اڭداتپاسىن اقتارىڭىزشى، تولىپ جۇرگەن قاتەلىكتەرگە كەزىگەسىز. قازاق ءتىلىن قورلاۋدىڭ مۇنداي سوراقىلىعى بۇدان بۇرىن بولماعان دا شىعار. سويتە تۇرىپ، ءبىزدىڭ الگى شۋىلداق سايتتاعى «جۋرناليستەرىمىز» حالىنە قاراماي، كاسىبي جۋرناليستەر مەن سالماقتى باسىلىمداردى كەلەكە ەتە: «انا گازەتتەگىلەر نە ىستەپ ءجۇر وسى؟» دەپ مىسقىلداۋدان ءبىر ءسات ارلانبايدى.

وپتيميستىك كوزقاراس بار ما؟

ءبىز بارلىق سايتتى ءبىر شىبىقپەن ايداۋدان اۋلاقپىز. مادەني-ادەبي، رۋحاني سالالارعا بەيىمدەلگەن، يماني الەمگە شاقىراتىن ءبىرشاما تالعامپاز سايتتار بار. ساياسي ساراپتاماسى ءتاپ-ءتاۋىر بىرەر ينتەرنەت باسىلىمدار كەزىگەدى. تىم از. قازاق سايتتارىنىڭ كوشباسشىسى «Abai.kz»  پورتالىنىڭ ءوزى اي ساناپ كوبەيە تۇسكەن قالىڭ شۋىلداقتىڭ ورتاسىندا قالىپ بارادى…  باعىتى، باعدارى وڭدى سايتتاردىڭ ءۇنىن مىنا «الامانشىل» توپ ەستىرتەر ەمەس، ويلى قاۋىم ساناسقانىمەن، كەۋدەلەپ بولمايتىن، ءوزىنىڭ بىلىمسىزدىگىن ايعايىمەن بۇركەمەلەگىسى كەلەتىن سايتتاردىڭ تىزگىن ۇستارلارى ەڭ نەگىزگى كونتەنت بولۋعا ءتيىس جاستاردى وزدەرىنىڭ «قورالارىنا» كىرگىزىپ العان، ولاردى ءبىر مەزەت بوس قالدىرۋعا، ويلاندىرۋعا مۇرسات بەرمەيدى جانە سونىسىن «ۇلت الدىنداعى قىزمەت» دەپ ۇعادى.  

بۇدان شىعۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار: قازىرگى قازاقتىلدى مەديارەسۋرستارعا شىتجاڭا مودەرنيزاتسيا كەرەك. بۇعان ەڭ الدىمەن بيلىك، سوسىن اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسشىلارى مۇددەلى بولعاندا عانا، كوشتىڭ بەتى كەرى قايتادى. جاڭا جول، جاڭا جوسىن ىزدەيدى. ال ونسىز ۇلتتىق تانىمىمىزدى كۇلگە اينالدىرىپ، ودان شىققان قارا جالىنعا دىردەكتەگەن بەيباق سۇلدەرىمىزدى جىلىتۋىمىز مۇمكىن. وپتيميستىك كوزقاراس ۇسىنار جان بولسا، مارحابات!

ت. تاڭجارىق

dalanews.kz