قازاقتىڭ ۇلى اعارتۋشىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ مۇراسىنىڭ قوماقتى ءبىل بولىگى - پۋبليتسيستيكا. ول الۋان تاقىرىپقا ماقالالار جازىپ، ەلدىڭ ساناسىن وياتتى. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى بارلىق الاش قايراتكەرلەرى سياقتى احاڭ دا بىرنەشە تاقىرىپتارعا قالام تارتىپ، اعارتۋشىلىق يدەيالاردى حالىق اراسىندا ورنىقتىرۋعا تىرىستى. ونىڭ كەز-كەلگەن ماقالالارى سول سالامەن كوپ جىل اينالىسقان ماماننىڭ جازعانى سەكىلدى اسەر قالدىرادى. نە جازسا دا، ماسەلەنى تەرەڭنەن قوزعايدى، جۇرتشىلىققا مول مالىمەت بەرەدى. كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەسىن وتە جەتىك بىلەدى جانە ونى وقىرمانعا وتە ۇعىنىقتى تىلمەن باياندايدى. اسىرەسە، «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان ماقالالارى ارقىلى ۇلتقا جەتەكشى بولىپ، باعىت-باعدار بەرۋشىنىڭ ءرولىن اتقاردى. اكادەميك سەرىك قيراباەۆ ايتقانداي، «احمەت پەن مىرجاقىپ شىعارعان «قازاق» گازەتى ولاردىڭ كوركەم تۋىندىلارىندا كوتەرگەن يدەيانى اشىق پۋبليتسيستيكا تىلىمەن حالىققا تىكەلەي جەتكىزۋگە قولايلى جاعداي تۋعىزدى» /1, 10/.

قازاقتىڭ ۇلى اعارتۋشىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ مۇراسىنىڭ قوماقتى ءبىل بولىگى - پۋبليتسيستيكا. ول الۋان تاقىرىپقا ماقالالار جازىپ، ەلدىڭ ساناسىن وياتتى. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى بارلىق الاش قايراتكەرلەرى سياقتى احاڭ دا بىرنەشە تاقىرىپتارعا قالام تارتىپ، اعارتۋشىلىق يدەيالاردى حالىق اراسىندا ورنىقتىرۋعا تىرىستى. ونىڭ كەز-كەلگەن ماقالالارى سول سالامەن كوپ جىل اينالىسقان ماماننىڭ جازعانى سەكىلدى اسەر قالدىرادى. نە جازسا دا، ماسەلەنى تەرەڭنەن قوزعايدى، جۇرتشىلىققا مول مالىمەت بەرەدى. كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەسىن وتە جەتىك بىلەدى جانە ونى وقىرمانعا وتە ۇعىنىقتى تىلمەن باياندايدى. اسىرەسە، «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان ماقالالارى ارقىلى ۇلتقا جەتەكشى بولىپ، باعىت-باعدار بەرۋشىنىڭ ءرولىن اتقاردى. اكادەميك سەرىك قيراباەۆ ايتقانداي، «احمەت پەن مىرجاقىپ شىعارعان «قازاق» گازەتى ولاردىڭ كوركەم تۋىندىلارىندا كوتەرگەن يدەيانى اشىق پۋبليتسيستيكا تىلىمەن حالىققا تىكەلەي جەتكىزۋگە قولايلى جاعداي تۋعىزدى» /1, 10/.

ا.بايتۇرسىنوۆ كوسەمسوزدەرىنىڭ ىشىندە كوزگە ايرىقشا تۇسەتىن ەكى ماقالاسىن ايتۋعا ءتيىسپىز. بۇل ەكى ماقالا دا اسكەري تاقىرىپقا ارنالعان. ەكەۋى دە 1914 جىلى جازىلعان. «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان. ءبىرىنشىسى «سوعىسۋشى پاتشالىقتار»، ەكىنشىسى «بۇ زاماننىڭ سوعىسى» دەپ اتالادى. وسى ماقالالاردى وقىپ وتىرىپ، عالىمنىڭ بۇل تاقىرىپتى اسكەري عىلىممەن ءومىر بويى اينالىسقان ادام سەكىلدى جىلىكتەپ تۇرىپ تالدايتىنىن كورەمىز. ول قاراستىرىپ وتىرعان ماسەلەسىن سوعىس تاكتيكاسىنا جەتىك تاجىريبەلى قولباسشى سياقتى تالدايدى. حالىقارالىق احۋالعا باعا بەرەدى. ءبىر-بىرىنە وشتەسىپ، جاۋىعىپ وتىرعان ەلدەردىڭ گەوگرافيالىق سيپاتتاماسىن بەرۋدى دە ۇمىتپايدى. «ەۆروپا پاتشالارى كوپتەن بەرلى ءوزارا سوعىسقان جوق. ءوزارا سوعىسپاي، وزگەلەرمەن سوعىسىپ، يا ءتىپتى سوعىسپاي تىنىش وتىرىپ، سوعىسقان پاتشالاردىڭ اراسىنا بيلىك ايتىپ، ۇلكەن اۋىلدىڭ سىباعالارىن الىپ، جاي وتىراتىن ەدى. ەكى ۇلىق پاتشانىڭ اراسىنان سوعىس شىقسا، ول سوعىسقا، ارالارىندا بايلاسقان ۋاعدالارى بويىنشا، باسقالارى دا كىرىسىپ، سوعىس ۇلاسىپ، ۇلعايىپ، اقىرى نەمەن تىنارىنا كوز جەتپەي، ءبارى دە ءوزارا سوعىسۋدان تارتىنۋشى ەدى. سوعىسپاسا دا، قاراۋ-جاراقتارىن باسەكەمەن سايلاپ، سوعىساتىنداي كۇتىنىپ، ءبىرىن-ءبىرى اڭدۋمەن كەلە جاتىر ەدى» /2, 275/, - دەيدى ول «سوعىسۋشى پاتشالىقتار» اتتى ماقالاسىندا.

احاڭنىڭ بۇل ماقالاسىنىڭ جازىلۋ ماقساتىن بىلاي تۇسىندىرۋگە بولادى. ەۆروپاداعى حالىقارالىق احۋالدىڭ قالاي ورىستەگەنىنە رەسەيدىڭ جاعدايى تىكەلەي بايلانىستى بولماق. جاۋلاسۋشى مەملەكەتتەردىڭ باسەكەسىندە رەسەي جەڭىسكە جەتە مە، الدە جەڭىلىس تابا ما دەگەن ماسەلە وتە ماڭىزدى. ويتكەنى احاڭ رەسەيمەن تاعدىرى توعىسقان قازاق جۇرتىنىڭ كەلەشەكتەگى تاعدىرىنا الاڭدايدى. سول تۇرعىدان كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ وقىرمانعا جەتكىلىكتى مالىمەت بەرۋگە تىرىسادى. قازاق حالقىن الداعى ۋاقىتتا كۇتىپ تۇرعان وقيعالاردان حابار بەرەدى. توسىن جاڭالىقتىڭ بارىنە ەلەڭ ەتە قالاتىن حالىققا سابىرعا شاقىراتىن، ساباسىنا تۇسىرەتىن وي ايتادى. ءار ءتۇرلى سەبەپپەن بولىپ جاتاتىن سوعىس پەن قاقتىعىستاردىڭ ءوزىن تاريحتىڭ زاڭدىلىعى دەپ تۇسىندىرەدى: «تاريح جۇزىنە كوز سالساق، تالاسپاعان، سوعىسپاعان حالىق كورىنبەيدى. بۇل كۇندەگى حالىقتار دا، قانشا عىلىمدى، ونەرلى، ءبىلىمدى، مەيىرىمدى بولدىق دەسە دە، اتالارىنان ۇزاپ الىس كەتە العان جوق». سوعىسپاي تۇراتىن كۇيگە ءالى جەتكەن جوق» /2, 275/.

«ا.بايتۇرسىنۇلى - گۋمانيست كۇرەسكەر. ...ول قاراپايىم تىلمەن، رەتىمەن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرۋدى ارتىق سانامايدى» /3, 365/, - دەپ ديحان قامزابەكۇلى ايتقانداي، ۇلى عالىم ايتار ويىن وتە ۇعىنىقتى سوزبەن باياندايدى. سەبەبى، ول ماقالاسىن وقيتىنداردىڭ نەگىزىنەن قاراپايىم، ساناسى ەندى ويانعان، بىلمەككە قۇشتار ادامدار ەكەندىگىن ابدەن ەسكەرگەن سياقتى. وسىعان وراي كوتەرگەن ماسەلەسىن تازا پەداگوگتىك تاسىلمەن ەجىكتەپ وتىرىپ، ميعا سىڭىرەدى. «سوعىسۋشى پاتشالىقتار» اتتى ماقالاداعى: «سوعىسقا قازىرىندە كىرىسىپ تۇرعان بەس ۇلىق پاتشا، ءۇش ۇساق پاتشا. سوعىساتىن قانداي جۇرتتار، قاي جاعىنىڭ كۇشى باسىم ەكەنىن وقۋشىلارىمىزدىڭ بىلەتىندەرى دە، بىلمەيتىندەرى دە بار. سوندىقتان ارقايسىسىنىڭ جايىنان قىسقالاپ مالىمەت بەرگەنىمىز تەرىس بولماس دەپ ويلايمىز» /2, 275/, - دەگەن جولدار وسىنى اڭعارتادى.

احمەت بايتۇرسىنوۆ وسى ماقالاسىندا كىم كىممەن سوعىسقالى وتىرعانىن، قايسىسىنىڭ قانداي مۇمكىندىگى بار ەكەنىن، ارقايسىسىنىڭ پوتەنتسيالى قانشالىقتى كۇشتىلىگىن اسىقپاي تۇسىندىرەدى. وسى ەلدەردىڭ ءبىر-بىرىمەن نە ءۇشىن وداقتاسىپ نەمەسە نە ءۇشىن جاۋلاسىپ وتىرعانىن ۇعىندىرۋدى دا ۇمىتپايدى. ولاردىڭ سوعىستا قانداي مۇددە كوزدەيتىنىن دە اشىق ايتادى. ەڭ باستىسى، قاراپايىم قازاق جۇرتى الەمدە قانداي وقيعا بولعالى جاتقانى، كىم كىممەن سوعىسقالى وتىرعانى جونىندە جەتكىلىكتى مالىمەت الادى: «روسسيا، فرانتسيا، انگليا، - ءۇش ۇلىق پاتشا ءبىر جاق، بۇلارعا ءۇش ۇساق پاتشا قوسىمشا بولىپ تۇر. ولار: سەربيا، قاراتاۋلىق (چەرنوگورە) ءھام بەلگيا. گەرمانيا ءھام اۆستريا - ەكى ۇلىق پاتشا ءبىر جاق. وسى ەكى پاتشا قازىرىندە ءۇش ۇلىق پاتشا، ءۇش ۇساق پاتشامەن سوعىسپاقشى. سوعىساتىن پاتشالاردىڭ ءبارى دە حريستيان دىنىندەگى پاتشالار، بىراق ءتۇرلى مازحابىنەن بولادى» /2, 276/. وزدەرىڭىز بايقاپ وتىرعانداي، احاڭ سوعىسۋشى پاتشالىقتاردىڭ ءداستۇرى، سالتى، ءدىنى، ءتىلى جونىندە دەرەك كەلتىرىپ قويادى. سول ارقىلى قانداي داستۇرلەرگە، قاي وركەنيەتكە قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىنان حابار بەرەدى. سونىمەن قاتار سول مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە بىزگە تۋىستاس تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بار ەكەنىن دە ەسكەرتەدى. ولارعا جاناشىرلىق تانىتاتىنىن اڭعارتىپ، مۇنداي مالىمەتتەردى دە وقىرمانداردىڭ قاپەرىنە سالادى.

جالپى، «قازاق» گازەتىندە جارىق كورگەن ماتەريالداردىڭ بارىندە دە ۇلتتىڭ قاجەتىنە جارايتىن ۇساق-تۇيەك دەگەن جايتتەرگە دەيىن ەسكەرىلىپ وتىرعان. بۇل تۋراسىندا احمەتتانۋشى ءو.ءابدىمانوۆ: «گازەتتىڭ جەتكەن جەتىستىگى، ونىڭ باس جازۋشىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ كوشەلىلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى» /4, 165/, - دەيدى. حالىققا قاجەت نارسەلەر وسىنداي ۇعىنىقتى تىلمەن گازەت ارقىلى باياندالدى. ول تۇستا جۇرتشىلىقتىڭ قوعامدىق پىكىرگە قۇلاق قويعانى، اعارتۋشىلىق يدەيالارعا ىقىلاستى بولعانى ەسكەرىلمەي قالعان جوق. انىعىن ايتقاندا، «ءسوزدىڭ قۇدىرەتى دە وسى جەردە سەزىلەدى. الاش ازاماتتارىنىڭ قولىنداعى جالعىز قارۋى - ءباسپاسوز. سول ارقىلى ەلگە تاراعان جانايقاي - جۇرەكتەن شىققان سوزدەر كىمدى دە بولسىن ۇيىتىپ، جان تەبىرەنتپەي تۇرمايدى» /5, 163/. ءبىز بۇگىن مىسالعا الىپ وتىرعان ماقالالاردا دا الدىمەن وسىنداي ماقسات كوزدەلدى.

احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «بۇ زاماننىڭ سوعىسى» دەگەن ماقالاسى سول داۋىردەگى قارۋلى قاقتىعىستاردىڭ سيپاتىن كورسەتۋگە ارنالعان. الدىمەن ەلدىڭ كوزىن اشىپ، سىرتقى دۇنيەدەگى جايلاردان حابار بەرىپ، ۇلتقا بولاشاقتا قاتەر قايدان تونەتىنىن اڭعارتۋ ماقسات بولعان سەكىلدى. بۇل ماقالاسىندا دا احاڭ سوعىس تاكتيكاسىنىڭ مايىن ىشكەن كانىگى ماماننىڭ كوزقاراسىن تانىتادى. ول ادەتىنشە، ەڭ الدىمەن ماقالاسىنىڭ العا قويعان مىندەتتەرىن اڭداتادى: «وتكەن نومىردە سوعىسقا كىرىسكەن پاتشالاردىڭ قاي جاعىنىڭ اسكەرى كوپ، قاي جاعىنىڭ فلوتى كۇشتى ەكەنىن ايتىپ ەدىك. ەندى بۇل زاماننىڭ سوعىسقا جۇمسايتىن قۇرالدارى ءھام سوعىسۋ ءتارتىبى قانداي ەكەندىگىن ايتىپ وتپەكشىمىز» /2, 278/.

عۇلاما عالىم حالىققا سوعىس الىپپەسىن اسىقپاي تۇسىندىرەدى. ول قارۋلى شايقاسقا قاجەت نارسەلەردى جىپكە تىزگەندەي باياندايدى. مايدان دالاسىندا ەسكەرىلەتىن فاكتورلاردى بىرتىندەپ سانامالاپ شىعادى. «اۋەلى سوعىسقا كەرەك - اسكەر، سوندىقتان اسكەردى جيىپ، سوعىساتىن جەرگە توگۋ ءۇشىن ىستەيتىن ىستەر جايىنان باستايىق. اسكەردى تەز جيىپ، سوعىساتىن جەرگە تەز تۇسىرۋگە وتاربا ساي بولارعا كەرەك. كەي پاتشالار سول ءۇشىن ارناپ تەمىر جولدار سالدىرادى: ماسەلەن، گەرمانيادا ءار كورپۋس اسكەردىڭ ءوز الدىنا وتارباسى بار» /2, 278/, - دەيدى ا.بايتۇرسىنوۆ. احاڭ اسكەري تەحنيكالاردىڭ سيپاتىن جازىپ كورسەتكەندە وقىعان ادام تاڭعالادى. ول ءومىر بويى اسكەري عىلىممەن اينالىسىپ، سول سالانى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ قاي-قايسىسىنان دا ەش كەم سوقپايدى. جان-جاقتى عالىمنىڭ مايدان تاكتيكاسىن دا سونشالىقتى جەتىك بىلگەنىنە كۇمان جوق. بۇل ماقالا بۇگىنگى اسكەري قولباسشىلار ءۇشىن دە تاعىلىم الارلىق دۇنيە بولماق.

وسى ماقالادا سول زامانداعى اسكەري قولباسشىلاردىڭ قىزمەتىنە وزىندىك باعا بەرىلەدى. ولاردىڭ جۇمىس ءتارتىبى، سوعىس ءىسىن جۇرگىزۋ ەرەكشەلىگى سيپاتتالادى. عۇلاما سول ءداۋىردىڭ تىنىسىن «بۇل كۇندەگى اسكەرباسىلار بۇرىنعىنىڭ اسكەرباسىسىنداي بيىككە شىعىپ، سوعىستى كوزىمەن كورىپ وتىرمايدى، ىلگەرى ۇمتىلۋ كەرەك جەرىندە ۇمتىلىپ، شەگىنتۋ كەرەك جەرىندە شەگىنتىپ باسشىلىق ەتۋ بۇل كۇندە جوق. بۇ زاماننىڭ اسكەرباسىلارى سوعىستىڭ قاراسىن كورمەي-اق ۇيىندە وتىرادى. قارايتىنى سوعىس ەمەس، سوعىس بولىپ جاتقان جەردىڭ پلانى. بۇيرىعىن تەلەگرام، تەلەفون ارقىلى ىستەيدى. سوعىستىڭ حابارىن تەلەگرام، تەلەفون ارقىلى الادى» /2, 279/, - دەپ قالىڭ ەلگە قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرەدى.

قازاق حالقىنا ساربازداردى جاۋعا باستايتىن سارداردىڭ تۇلعاسى قاشان دا ۇلگى بولعان. ەل باتىرلاردىڭ قولباستاۋشىلىق قاسيەتىن ايرىقشا قادىرلەگەن. احمەت بايتۇرسىنوۆ وسى پسيحولوگيانى نەگىزگە الا وتىرىپ، اسكەرباسىنىڭ قىزمەتىن ەگجەي-تەگجەيلى ۇعىندىرادى: «پلانعا قاراۋ، تەلەگرام، تەلەفون ارقىلى حابار الۋ ناق ءوز كوزىمەن كورىپ وتىرعانداي بولمايدى، بىراق ولاي ەتپەي امال جوق. سوندىقتان بۇرىنعىنىڭ اسكەرباسىلىق ەتۋىنەن بۇ كۇنگىنىڭ اسكەرباسىلىق ەتۋى قيىن. سوعىستاعى اسكەرباسىلاردىڭ ءىسى دويبى ويناعان سياقتى: جالعىز قاتا جۇرىستەن كۇللى ويىننىڭ بەرەكەسى كەتىپ، ۇتىلماقشى. سونداي-اق، ءبىر قاتالاسقان ءىسىنىڭ سالدارىنان سوعىس باعىنىڭ بەتىن اۋدارىپ، جەڭىلىپ قالماقشى» /2, 279/. بۇل ماقالادا كوزسىز باتىرلىقتى دارىپتەيتىن قازاق حالقىنا سول زامانداعى قولباسشىعا قاجەت جاڭا سيپاتتاردى ءتۇسىندىرۋ ماقساتى كوزدەلگەن. باستان-اياق اسكەري تاكتيكا ماسەلەسىن كوتەرگەن عالىم قولباسشىلىقتىڭ دا ەندى تاكتيكاعا تاۋەلدى ەكەنىن ايرىقشا اتاپ وتەدى: «سوندىقتان بۇل زاماننىڭ اسكەرباسىنا باتىرلىقتان گورى سوعىستىڭ عىلىمىن، ءادىسىن جاقسى بىلەتىن ادام سايلانباقشى» /2, 279/.

احاڭنىڭ بۇل ماقالالارى قالىڭ ەلدىڭ ساناسىن سىلكىنتتى، رۋحىن كوتەردى، تانىمىن كەڭەيتتى. ونىڭ «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان كوسەمسوزدەرى تالايدى جىگەرلەندىرىپ، ناقتى ءىس-ارەكەتكە باستاعانى انىق. اعارتۋشىلاردىڭ ءبارى قايدا بارارىن بىلمەي داعدارعان ۇلتقا ءتۇزۋ باعىتپەن جۇرۋگە ءجون سىلتەگەنى بەلگىلى. وسى تۇرعىدان العاندا احاڭنىڭ ماقالالارى دا ەلگە جول كورسەتكەن باعدارشام بولدى. «احاڭدار باستاعان ىسكە قىر قازاعىنىڭ ىشىنەن تىلەۋلەس كىسىلەر كوپ شىققان، ولار دا حالىقتىڭ ويانۋىنا سەبەپشى بولعان» /6, 17/, - دەگەن تۇجىرىمعا سۇيەنسەك، ۇلى اعارتۋشىنىڭ سوعىس تاقىرىبىنا جازعان ماقالالارى دا كەيبىر جاننىڭ وي-ساناسىنا قوزعاۋ سالىپ، ۇلت ۇلاندارىنىڭ اسكەري قىزمەتكە قىزىعۋىنا ىقپال ەتكەنىنە داۋ جوق. جالپى، احاڭنىڭ وسى تاقىرىپتاعى ماقالالارىن حالىقارالىق شولۋدىڭ نەمەسە قازاق اسكەري ءىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا جول اشقان العاشقى تالدامالى دۇنيەلەر دەۋگە بولادى.

باقىتجان وماروۆ،

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ

ماگيسترانتى

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1.قيراباەۆ س. الاشوردا جانە قازاق ادەبيەتى // الاش جانە اۋەزوۆ، الماتى: جازۋشى، 2007. - 304 بەت.

2. بايتۇرسىنوۆ ا. اق جول: ولەڭدەر مەن تارجىمەلەر، پۋبل. ماقالالار جانە ادەبي زەرتتەۋ. الماتى: جالىن، 1991. - 464 بەت.

3. قامزابەكۇلى د. الاش جانە ادەبيەت. استانا: «فوليانت»، 2002. -474 بەت.

4. ءابدىمانوۆ ءو. «قازاق» گازەتى. الماتى: قازاقستان، 1993. - 168 بەت.

5. ساق ق. ۇلتتىق سانا ۇيىتقىسى. الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2001. - 183 بەت.

6. كاكىشەۆ س. احاڭ تۋرالى اقيقات. الماتى: قازاقستان - شاپاعات، 1992, - 112 بەت.

اقيقات جۋرنالى