ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى احمەت ءبىرىمجانوۆ. س.-پەتەربۋرگ. 1906 ج.  

بۇدان 110 جىل بۇرىن سانكت-پەتەربۋرگتە ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ دۇمپۋىمەن دۇنيەگە كەلگەن مەملەكەتتىك دۋما جۇمىس ىستەي باستادى. حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋدى ماقسات ەتكەن تۇڭعىش ماسەلەنى دۋمانىڭ قازاق مۇشەلەرى ىشىنەن تورعاي وبلىسىنان سايلانعان دەپۋتات احمەت قورعانبەكۇلى ءبىرىمجانوۆ كوتەردى. ول رەسەي يمپەرياسى پارلامەنتىنىڭ مىنبەرىنە وسىدان 110 جىل ىلگەرىدە شىققان العاشقى قازاق ەدى. 

رەسەي يمپەرياسىنداعى حالىقتاردىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي اسەر ەتىپ جاتقان وتە وتكىر دە وزەكتى جەر-سۋ ماسەلەسى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ العاشقى ەكى شاقىرىلىمىندا دا بيلىككە جاعىمسىز سيپاتتا قاراستىرىلعانى ءمالىم. احمەت ءبىرىمجانوۆ تورعاي وبلىسىنان دەپۋتات بولىپ كەلگەن ءى دۋمادا بۇل شارۋامەن تىكەلەي شۇعىلدانۋ ءۇشىن ارنايى اگرارلىق كوميسسيا قۇرىلعان بولاتىن. كوميسسياعا ءار بەس دۋما مۇشەسىنەن ءبىر ادام ەنگىزىلەدى، ءسويتىپ اگرارلىق كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ جالپى سانى 99 ادام بولادى دەپ بەلگىلەنگەن.

الايدا مەمدۋماعا دەپۋتات سايلاۋ كەشىگىپ باستالعان وڭىرلەردەن كەلىپ جاتقاندار كوبەيىپ، اگرارلىق كوميسسيانىڭ قۇرامى 99 ادامنان تۇرۋ كەرەك دەگەن شەشىمنىڭ دۇرىس بولمايتىنىن بايقاتتى. سوعان بايلانىستى 19 دۋما مۇشەسىنەن قۇرىلعان كوميسسيا 1906 جىلعى 30 ماۋسىمدا بولعان 36-شى پلەنارلىق ماجىلىستە «اگرارلىق كوميسسياعا قوسىمشا سايلاۋ وتكىزۋ تۋرالى» ۇسىنىس جاسادى. سويلەگەندەر قازىردىڭ وزىندە يمپەريانىڭ ءار قيىرىنان كەلگەن 27 دەپۋتات دۋما مۇشەلىگىنە تىركەلۋ الدىندا تۇرعانىن، ءسىبىر مەن تۇركىستاننان تاعى 25 دەپۋتات سايلانادى دەپ كۇتىلۋدە ەكەنىن ايتىپ، اگرارلىق كوميسسيادان ولارعا قوسىمشا ورىندار ءبولىنۋىن تالاپ ەتتى.

وسى كەزدە مىنبەگە مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى احمەت قورعانبەكۇلى ءبىرىمجانوۆ كوتەرىلدى. (بۇعان دەيىن ونىڭ تورعاي وبلىسىنىڭ قازاق  بولىستارىنان  1906  جىلعى 28 مامىردا دەپۋتات بولىپ  سايلانۋ  ۇدەرىسى  زاڭعا  سايكەس، دۇرىس  وتكەندىگى  مەمدۋمانىڭ 13 ماۋسىمداعى ماجىلىسىنە راستالعان، ول، سونداي-اق،  ءبىر توپ مد مۇشەلەرىنىڭ شارۋالاردى قازاق جەرىنە قونىس اۋدارتۋداعى زاڭسىزدىقتارعا بايلانىستى ۇكىمەتكە جولدانباق دەپۋتاتتىق سۇراۋ سالۋىنا قول قويىپ تا ۇلگەرگەن ەدى).

«مەمدۋما اگرارلىق كوميسسيانى قۇرۋ كەزىندە دۋمانىڭ بەس مۇشەسىنەن كوميسسياعا ءبىر وكىل ەنگىزۋدى نەگىزگى ەرەجە ەتىپ الۋىن مەن دە تاباندى تۇردە تالاپ ەتەمىن»، – دەپ مالىمدەدى مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى ءبىرىمجانوۆ.

ونىڭ ويىنشا،  العاشىندا 99 ادامنان تۇرادى دەپ بەلگىلەنگەن قۇرام وزگەرۋ كەرەك، سەبەبى، ەسەپتەۋىنە قاراعاندا، يمپەريانىڭ بارلىق جەرىندە سايلاۋ ءوتىپ بولعان سوڭ مد مۇشەلەرىنىڭ جالپى سانى 524 ادام بولادى. دەمەك، اگرارلىق كوميسسيا قۇرامى 103-104 ادامنان تۇرۋعا ءتيىس. بۇگىنگە دەيىن كوميسسياعا 91 ادام سايلاندى، ەندى كوميسسيانى تولىقتىرۋ ءۇشىن بۇرىن كوزدەلگەن مولشەرگە جەتكىزەتىن 8 ورىن ەمەس، جاڭا ەسەپ بويىنشا 13 ورىن بەرىلۋگە تيىستىگىن ەسكەرۋ كەرەك. قالعان ورىندار سىبىرگە، ورتا ازياعا جانە كاۆكازعا بەرىلمەك، بىراق قازاقتار تۇراتىن دالا وبلىستارى تۋرالى دۋما قاۋلىسىندا ەشتەڭە ايتىلمايدى. مۇنى تۇزەتۋ ءجون.

ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلەرى. وتىرعان – ورال وبلىسىنىڭ دەپۋتاتى باقىتجان قاراتاەۆ ءىى مەمدۋمادا ورىس وتارشىلدىعىن اشكەرەلەپ، قازاقتىڭ جەر-سۋ مۇددەسىن قورعايتىن ايگىلى ءسوزىن سويلەر الدىندا. جانىندا تۇرەگەپ تۇرعان – تورعاي  وبلىسىنىڭ  دەپۋتاتى احمەت ءبىرىمجانوۆ.    س.-پەتەربۋرگ. تاريا سارايى، 1907 ج.

«مەن، قازاقتار تۇراتىن شەت ايماقتار وكىلى رەتىندە، بەس ارتىق ورىننان ءۇش ورىندى، نەمەسە، ەڭ كەمى ەكى ورىندى جەتىسۋ، سەمەي، تورعاي، ورال وبلىستارى جانە استراحان گۋبەرنياسىنىڭ بوكەي ورداسى كىرەتىن قازاق وبلىستارىنا ءبولۋدى  وتىنەمىن»، – دەدى ول.

سونىمەن قاتار، ءبىرىمجانوۆ بوكەي ورداسىنداعى 500 مىڭ، ورال وبلىسىندا 400 مىڭ ادامدىق دالا حالقى بار ەكەنىنە، ولاردىڭ تۇتاس وبلىس بولا الاتىنىنا نازار اۋداردى. قازاق وبلىستارى سىبىرگە جاتقىزىلدى ما، الدە ورتا ازياعا قوسىلدى ما، مۇنى مەمدۋما انىقتاسا دەگەن تىلەك ءبىلدىردى. ەگەر ەكى تاراپقا دا قوسىلماعان بولسا، وندا اتالعان  ايماقتاردى جەكە بىرلىك دەپ قاراپ، ءسىبىر جانە كاۆكاز وكىلدەرىنە بولگەندەي تەرريتوريالىق پرينتسيپ قابىلدانسا دەگەن ۇسىنىس ايتتى.

دۋما ءار بەس مەمدۋما مۇشەسىنەن ءبىر اگرارلىق كوميسسيا مۇشەسىن سايلاۋ جانە بۇل شارۋانى جاڭا دەپۋتاتتاردىڭ دۋماعا كەلىپ جەتۋى بارىسىندا ۇزدىكسىز جۇرگىزە بەرۋ جايىندا شەشىم قابىلدادى. بۇل دۋما تارقاتىلاردان ءبىر اپتا بۇرىنعى جاعداي ەدى.

ايگىلى «3 ماۋسىم» توڭكەرىسىنەن كەيىن احمەت قورعانبەكۇلى ءبىرىمجانوۆ بۇرىنعى زاڭ سالاسىنداعى قىزمەتىنە قايتىپ ورالدى.

ول 1871 جىلى تورعاي ۇيەزىنىڭ توسىن بولىسىندا  دۇنيەگە كەلگەن-ءتىن. 1891 جىلى ورىنبور ەرلەر گيمنازياسىن،  1896 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەننەن سوڭ، ورىنبور وكرۋگتىق سوتىندا ءتورت جىل قىزمەت اتقارعان. ترويتسك جانە ورىنبور ۇيەزدەرىندە سوت تەرگەۋشىسى، اقتوبە وكرۋگىنىڭ 2-ءشى ۋچاسكەسىندە ميروۆوي سۋديا (يمپەريانىڭ سوت جۇيەسىندەگى ءبىرىنشى بۋىننىڭ سۋدياسى) بولدى. 

1907 جىلعى 12 اقپاندا تورعاي وبلىسى قازاقتارىنىڭ ۋاكىلدەرى (ۆىبورششيكتەرى) ونى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ەكىنشى شاقىرىلىمىنا دا دەپۋتتاتتىققا سايلادى. ءىى دۋمادا ول مۇسىلمان فراكتسياسىنا تىركەلدى. اسكەري-دالالىق سوتتاردى جويۋ جانە جەرگىلىكتى سوتتاردى وزگەرتۋ جونىندەگى كوميسسيالارعا مۇشە بولدى.

مەملەكەتتىك دۋما

ءىى دۋما تارقاتىلىپ، قازاق حالقى سايلاۋ قۇقتارىنان ايرىلعاننان كەيىن، بۋزۋلۋك قالاسىندا سوت تەرگەۋشىسى بولىپ ىستەدى.

مونارحيا قۇلاعان سوڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جۇيەسىندە – العاشىندا تورعاي ۇيەزىنىڭ،  سوسىن قوستاناي ۇيەزىنىڭ كوميسسارى بولدى.

ءبىرىمجانوۆ قازاقتىڭ ەلدىگىن جاڭعىرتۋدى كوزدەگەن قوعامدىق-ساياسي جۇمىستارعا بەلسەنە اتسالىستى.  تورعاي وبلىسى قازاقتارىنىڭ 1917 جىلعى ساۋىردە ورىنبوردا، تامىزدا اقتوبەدە وتكەن سەزدەرىنە قاتىستى، جاڭا سوت جۇيەسىنىڭ جوباسىن ازىرلەۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرامىنا ەندى. قىركۇيەكتە ورىنبوردا تورعاي وبلىسىنىڭ كوميسسارى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن تورعاي وبلىستىق بىرىككەن مۇجىق-قازاق سەزىنە دە قاتىستى.           شىلدەدە وتكەن ءى جالپىقازاق سەزىندە قۇرىلتايشى جينالىسقا تورعاي وبلىسىنان دەپۋتاتتىققا ۇسىنىلدى، جەلتوقسانداعى ءىى سەزدە «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندى.

كەڭەس وكىمەتى ورناپ، الاشورداشىلار ءۇشىن كەشىرىم جاريالانعاننان كەيىن، احمەت ءبىرىمجانوۆ قازاق اۆتونوميالى سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭ ورىندارىندا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردى. زاڭ كوميسسارياتىنىڭ القا مۇشەسى،  جوعارعى سوت مۇشەسى بولدى. وسى قىزمەتىندە جۇرگەنىندە، 1928 جىلى لەنينگراد (سانكت-پەتەربۋرگ) اۋرۋحاناسىندا ناۋقاستان قايتىس بولدى.

 بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz