(و.سۇلەيمەنوۆكە 80 جىل)

وسىناۋ ومىرگە ۇلى جاراتۋشىنىڭ ىقىلاسىمەن اقىن بولىپ كەلۋدەن وتكەن قانداي باقىت بولۋى مۇمكىن. ءبىر ءسات كوزگە ويشا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. پوەزياسىز الەم، ادامزات قانداي بولار ەدى. قاراتۇنەك، قانتوگىس، ماحابباتسىز. ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى بارلىق باقىتسىزدىق ءومىردى سۇيە الماۋمەن، پوەزياسىزدىقتان بولعان جوق پا!

الەم وتە نازىك، اقىن سول نازىكتىكتى ايالاپ سۇيەدى. ويتكەنى، تۇتاس دۇنيە اقىننىڭ جۇرەگىنە سىيىپ كەتكەن. ادامزات اقىل-ويىنىڭ باسىندا ەڭ ءبىرىنشى اقىندار تۇر، قانشا عاسىرلار وتسە دە اقىن دەپ اتالاتىن وزگەشە جاراتىلىس يەسى ءوزىنىڭ اۋەلگى تابيعاتىنان وزگەرگەن ەمەس. «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن» دەگەندى اۋليە اباي استە تەگىن ايتپاعان، ەندەشە كەز كەلگەن اقىن وزىنشە ءبىر جۇمباق الەم.   

جيىرماسىنشى عاسىر ادامى، زامانا ويشىلى ولجاس سۇلەيمەنوۆ الەمى دە تالاي ۇرپاقتى تاڭعالدىرىپ، تامساندىرۋمەن وتەتىن جۇمباق تا كۇردەلى الەم. ۇلى دالانىڭ وسىناۋ مۇزبالاق پەرزەنتى تۋرالى از جازىلعان جوق. اركىم وزىنشە تانىپ، وزىنشە زەردەلەۋمەن كەلەدى، اقىن شىعارماشىلىعىنا دەن قويعان وسىناۋ جىلداردا ونىڭ وزگەلەردەن باستى ەرەكشەلىگى ويىنىڭ وزىقتىعى مەن تەرەڭدىگىندە ەكەندىگىن تانىپ بىلگەندەيمىن.

دۇبىرگە تولى وتكەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جەر شارىنىڭ التىدان ءبىر بولىگىن الىپ جاتقان، دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ۇلى مەملەكەت – كسرو باتىستاعى باقتالاستارىمەن بارلىق مايداندا باسەكەگە تۇسكەن بولاتىن. يمپەريالىق بيلىك باسىنا حرۋششەۆ كەلىپ، سوتسياليزم قوعامىندا ءسال دە بولسا «سامال» ەسكەن سول 60-ىنشى جىلداردا حالىقتىق كوركەم ويدىڭ كوكجيەگى كەڭىپ، ۇزاققا سوزىلعان ۇلى وتارلاۋ مەن ساياسي ەزگىگە قوسا عالامدىق الاپات سوعىستان ابدەن ەسەڭگىرەگەن كەڭەس حالقى ەس جيىپ، ەڭسە تىكتەپ، ومىرگە وي كوزىمەن قاراۋعا مۇمكىندىك العان قوعامدىق ساناعا بەتبۇرىس اكەلگەن كەزەڭ بولاتىن.

قاھارلى قىستان سوڭ، شۋاقتى كوكتەمگە جەتكەندەي بولعان بۇلتتان شىققان كۇن كوزىن كورگەندەي وسىناۋ تاريحي ءساتتى يليا ەرەنبۋرگ «جىلىمىق» دەپ ادەمى اتاعان-دى. بۇل كەڭەس مەملەكەتىنىڭ بارلىق سالادا وركەنيەتكە قۇلاش ۇرعان قۇتتى مەشىن جىلى بولاتىن. ەگەر يمپەريالىق بيلىك سول دەموكراتيالىق جولدان تايماعاندا كەڭەس مەملەكەتى الەم الدىندا ماسقاراعا ۇشىراپ، تاريح ساحناسىنان ابىرويسىز جاعدايدا كەتپەگەن بولار ەدى.

وسى جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن تولقىننىڭ «اساۋ الپىسىنشىلار» دەپ اتالۋى استە تەگىن ەمەس. كەڭەس ادەبيەتىندە سوتسرەاليزمنىڭ تەمىر شىمىلدىعىن قاقىراتا سوككەن بۇل اقىن-جازۋشىلار – بىرەگەي تاۋەلسىز ۇلتتىق وي-سانا قالىپتاستىرعان، سەڭ بۇزعان تالانتتار بولاتىن. ورىس اندرەي ۆوزنەسەنسكيدىڭ كرەملگە گالستۋكسىز كەلىپ، حرۋششەۆتىڭ شامىنا ءتيىپ، ولەڭ وقيتىنى دا وسى كەز. قازاق وعلانى ولجاستىڭ ورمان ورىس جۇرتىنىڭ ورداسىنا ارعىماقپەن اتويلاپ كىرگەن كەزى دە سول الپىسىنشى جىلدار.

پوەزيا كوگىنە عارىشتىق جىلدامدىقپەن كوتەرىلگەن قازاق اقىنى الەمدىك ادەبيەتتىڭ ەسىگىنەن بۇزىپ-جارىپ كىردى. ۇلتتىق پوەزيانىڭ تۋى ەندىگى جەردە عالامدىق رۋحاني كەڭىستىكتە جەلبىرەدى. بۇل قازاقتىڭ ءالى تولىق ەركىندىككە قول جەتكىزبەگەن كەزىندە بولعان ناسىلدىك كەمسىتۋشىلىك وكتەمدىك قۇرىپ تۇرعان ۋاقىتتا ۇلتتىڭ رۋحىن اسقاقتاتار شىعارمالار جازۋ ناعىز ۇلت اقىندارىنىڭ عانا قولىنان كەلەر ازاماتتىق ءھام ادەبي ەرلىك بولاتىن. بۇنداي ەرلىككە اپارعان ولجاستىڭ بويىنداعى ءباھادۇر اتا-بابالارىنان دارىعان كيەلى رۋح ەمەي نەمەنە؟! ول ولەڭ تۇلپارىنا ەر سالعان، سوناۋ ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭىنان بەرمەن قارايعى ۋاقىتتا ءوز وقىرماندارىن تەك تاڭىرقاتىپ تامساندىرۋمەن كەلەدى.

بىراق سول ارعىماقتىڭ دا اياعىنا كىسەن سالىپ، جولىن كەسكىسى كەلگەندەر بولدى. بىراق ارعىماق ءوزىنىڭ ارعىماقتىعىن دالەلدەدى. اقىننىڭ بويىنداعى وسى ءور رۋحتى ءبىرىنشى بولىپ اڭعارعان، كەڭەس كلاسسيگى لەونيد مارتىنوۆ «ليتگازەتادا» اعىنان جارىلىپ بىلاي دەدى: «ولجاس سۇلەيمەنوۆ – ورىسشا جازعانىنا قاراماستان بار بولمىسىمەن قازاق اقىنى». ارعىماق دارىننىڭ العاشقى شابىسىنا كەڭەستىك پوەزيا جانكۇيەرلەرى وسىلاي كۋا بولدى. ءسويتىپ قانشا ۋاقىتتان بەرى بۇيىعىپ كەلگەن ۇلى دالا ۇيقىدان ويانىپ، سامارقاۋ قازاق قوعامى كەنەتتەن ءدۇر سىلكىندى. بۇل جارتى عاسىرعا سوزىلىپ جاتقان اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ «جۇلدىزدى ءداۋىرىنىڭ» باستاۋى بولاتىن.

«ارعىماقتار»

... قىپشاقتاردىڭ وي-حوي قۇبا جوندارى-اي،

جەر تارپىعان تۇلپارىن ايت، تۇلپارىن!

شارايناداي ساۋىرىنا قومداپ اي،

ارعىماق ءجۇر

كوك شالعىنعا –كوك كىلەمگە

ءسۇرتىپ ءمۇيىز ۇلتانىن.

 

بەرشى مەنىڭ تاقىمىما بىرەۋىن،

جەتى قيان جەر تۇبىنە اسايىن.

ارعىماقتاي الاسۇرعان جۇرەگىم

ونى قالاي باسامىن؟

 

اتىلايىن ارعىماقتىڭ جالىنا،

سوڭىمدا تەك ساق-ساق كۇلىپ دوس قالسىن.

بالعىن شالعىن اينالىپ كوك جالىنعا،

نوكەر بولىپ ارتىمدا اق شاڭ توپتانسىن.

 

شاپپاي تۇلپار كىسىنەمەس اتپىن دەپ،

شابايىقشى شاڭ قوندىرماي ەتىنە.

شابايىقشى كوپ جىل تىنىش جاتتىڭ دەپ.

مومىن قىردىڭ بىلش-بىلش ۇرىپ بەتىنە.

ء(ابىش كەكىلباەۆ اۋدارماسى)

پوەزيانىڭ الامان بايگەسىنە قولاۋ تايمەن ەمەس، اساۋ ارعىماقپەن اتويلاپ كەلىپ قوسىلعان ولجاس اقىن عۇمىر بويى سول شابىسىنان جاڭىلعان ەمەس. ونەر دەپ اتالاتىن كيەلى دە قاسيەتتى ولكەنىڭ ۇزدىك ورەنى بولىپ قالدى. دەشتى-قىپشاق دالاسىن ءدۇر سىلكىندىرگەن بۇل ولەڭ بارشا قازاقتىڭ كەۋدەسىنەن كۇمبىرلەي كىسىنەپ، ۇلتتىق ۇرانعا اينالعالى قاشان!؟ كۇن استىندا ۇلى دالا توسىندە، كىسىنەي شاۋىپ بارا جاتقان اساۋ ارعىماق ولەڭنىڭ ءار جولىنان ەلەس بەرەدى.

تەكتى تۋعان تۇلپار-دارىن تۇياعىنان وت شاشىپ ءالى شاۋىپ كەلەدى. وعان ونى ءتاڭىرىنىڭ ءوزى و باستا ەن سالىپ سىيلاعان. ء«اربىر اقىن ءوز ءداۋىرىنىڭ ءۇنى بولۋى كەرەك» دەيدى اقىن. ولجاس ءوز ءداۋىرىنىڭ ءۇنى دە، ۇلى دا بولا العان اقىن. ونىڭ اقىندىق اسقاق داۋسىن تورتكۇل الەم تۇگەل ەستىدى. و، قانداي باقىت ەدى بۇل؟!  ءيا، ولجاستاي اقىنى بار الاش جۇرتى ايتىپ ايتپاي باقىتتى.

ناعىز ۇلت اقىندارىنىڭ تۆورچەستۆوسى وتكەن مەن بۇگىندى، بۇگىن مەن كەلەشەكتى بايلانىستىرىپ تۇراتىن تۇتاستىقتان تۇرادى. ولجاس ولەڭدەرىندە تاريح پەن پوەزيا بىتە قايناسىپ كەتكەنى سونشا، بۇل ەكەۋىن استە اجىراتۋعا كەلمەيدى. سۇلەيمەنوۆتى وزگە اقىنداردان مەيلىنشە دارالاندىرىپ تۇرعان دا ونىڭ وسى قاسيەتى بولسا كەرەك. دالىرەك ايتقاندا، ولەڭدەگى ءدراماتيزمنىڭ باسىمدىلىعى. بۇل رەتتە، اقىن قالامىنان تۋعان «جۇرەكتى قالاي جۇباتام»، «اقساق قۇلان»، «قۇمان جىرى» سەكىلدى ولەڭدەرى كەڭەستىك توتاليتاريزم تۇسىندا قالعىپ كەتكەن ۇلتتىق سانانى سىلكىپ وياتقان، اسقاق رۋحتى شىعارمالار بولاتىن. ءتۇپ تامىرىن حالىقتىق ەپوستان، ۇلى جىراۋلاردان الاتىن اباي، ماحامبەت، ماعجاندارمەن ۇلاسىپ جاتقان كيەلى رۋح ولجاس قالامى ارقىلى عالامدىق كەڭىستىككە كوتەرىلدى. «قىش كىتاپ» پوەماسى مەن ايگىلى «ازيا» كىتابى كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ قۇرساۋىن بۇزىپ ءوتىپ، التى قۇرلىققا ساپار شەكتى.  بۇل تىزگىندەۋگە كونبەگەن، «ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان» الاش رۋحىنىڭ سونبەگەندىگىن، ءدۇيىم دۇنيە الدىندا پاش ەتىپ، ايگىلەگەن بۇعان دەيىن بولماعان ەرلىك ەدى. «قىش كىتاپ» تۋرالى تالعامپاز ەۋروپا وقىرماندارى ەرەكشە ىقىلاس تانتىتىپ، جۇرەكجاردى لەبىزدەرىن ءبىلدىردى. «كومەديا فرانتسيز» دراما تەاترىنىڭ ديرەكتورى ءارى رەجيسسەرى انتۋان بيتەز فرانتسۋز اقىنى لەون روبەلدىڭ اۋدارماسىندا جارىق كورگەن پوەما بويىنشا ارنايى سپەكتاكل قويۋدى قولعا العان، الايدا ۇلگەرە الماي ومىردەن وزعانىن اۆتور وسى پوەمانىڭ كەيىنگى ءبىر باسىلىمىنا جازعان العى سوزىندە ىقىلاسپەن ەسكە الادى.

بۇل ولجاستىڭ وتار ەلدىڭ اقىنى رەتىندە، قۇرلىق اسىپ الاش رۋحىن اسقاقتاتىپ جۇرگەن كەزى بولاتىن. رابلە مەن بالزاكتىڭ، گيۋگو مەن فلوۆەردىڭ وتانى – وتىزىندا وردا بۇزعان قازاق اقىنىنا تاڭىرقاپ قانا قويعان جوق، تامسانا قول سوقتى.

قورعالجىڭدا ءاربىر قامىس-بۇتانىڭ،

ءتۇبى تولعان قاز-ۇيرەك پەن قۇتانىڭ.

ءبىر سيقىرمەن قۇس بىتكەننىڭ ميىندا،

افريكانىڭ كەتتى كۇنى تۇتانىپ.

 

ولار ەندى بۇل ارادا قالمايدى،

ەش قۇدىرەت ۇستاپ تۇرا المايدى.

ءبىر اينالىپ تۋعان ۇيا ۇستىنەن،

ىستىق اققا قاراتادى ماڭدايدى.

 

اققۋ-قازدار، اققۋ-قازدار ءتۇز ءانى،

ۋاقىت سولاي ءا دەگەنشە ۇزادى.

جىبەرمەيدى تۋعان دالا بىراق تا،

جىبەرمەيدى قيماستىقتىڭ تۇزاعى.

 

جىبەرمەيدى قامىسىڭ دا، قوعاڭ دا،

جىبەرمەيتىن ءبىر قۇدىرەت بار وندا.

بۇتاقتاردى جالاڭاشتاپ قوڭىر كۇز،

ءبىر قوڭىر قاز ۇشىپ ءتۇستى توعانعا.

 

ونىڭ ءۇشىن نازار ءبولىپ توقتاما،

تەلەگرامما سوعىپ جانە جوقتاما.

اتالا قاز بىرقازان دا ەمەس ول،

جاي قوڭىرقاز ەكى-ءۇش قاداق ەت قانا.

 

بۇل نە دەگەن باتپان قايعى، باتپان جەر،

قىزىل مەن عوي قىزىل قان اققان جەر.

وتانى دەپ تۋعان كولىن وتتاما،

قايتىپ وتان بولا الادى اتقان جەر.

 

قاراڭىز ءبىر، اينالانى شولىڭىز،

اپپاق قارداي اق مامىق قوي جولىڭىز.

كوكتەم الىپ كەلىپ ەدى "ۇش" دەلىك،

ۇشار ەدى جىبەرمەيدى ونى كۇز.

«قورعالجىڭ»

وسىناۋ ولەڭدە قازاق حالقى باستان كەشكەن بۇكىل ءبىر ءداۋىردىڭ قاسىرەتتى دە قاندى شەجىرەسى سايراپ تۇرعان جوق پا؟! اقىننىڭ «جۇرەكتى قالاي جۇباتام» دەپ اتالاتىن تاڭعاجايىپ ولەڭى بار. بۇل جاي ولەڭ ەمەس، پوەزيا تىلىندە جازىلعان تاريح. تۇتاس روماننىڭ جۇگىن ارقالاعان، وسىناۋ ولەڭدى وقىعاندا بويىڭا الدەقانداي رۋح ءبىتىپ، ارۋاقتانىپ ءوز-وزىڭنەن كوتەرىلىپ كەتەسىڭ. اقىن وسى ولەڭ ارقىلى تەك قازاق قانا ەمەس، تۇتاس تۇرىك ءجۇرتىنىڭ رۋحىن اسقاقتاتا، كوتەرە جىرلايدى. بۇنداي ءور مىنەز ولجاس سەكىلدى اقىنداردا عانا بولادى. ولەڭنىڭ قۇدىرەتتىلىگى سوندا ۇلى دالا ءدۇر سىلكىنىپ، ادامشا ورنىنان تۇرعانداي اسەردە بولاسىز. ادەبيەت الەمىنە ەشكىمگە ۇقساماس ءوز مىنەزىن تانىتا كەلگەن بوستان رۋحتى اقىن ءوزىنىڭ جارتى عاسىرعا سوزىلعان پوەتيكالىق ساپارىندا الەمگە ءاردايىم حان ءتاڭىردىڭ بيىگىنەن قاراۋمەن كەلەدى.

كەڭەستىك توتاليتاريزم تۇسىندا «كوتەرىل قىپشاق» دەپ، دەشتى قىپشاق دالاسىن ءدۇر سىلكىندىرگەن ونىڭ ەسىمى ادەبيەتكە «اساۋ الپىسىنشى» دەگەن اتپەن كەلگەن تەگەۋرىندى توپتىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ دارا اقىندىق «مەنى» مەن وقشاۋ ويلىلىعى ارقىلى ەرەكشەلەنەدى. ولجاستىڭ سول تۇستاعى جاستارعا اسەرى مەن ىقپالىن ايتىپ جاتۋ ارتىق. ال كوممۋنيستىك بيلىك سىرتتاي «ىقىلاس» تانىتقانى بولماسا، اقىندى اسا ۇناتا قويعان جوق. ويتكەنى اقىن مەن بيلىك باسىنداعىلاردىڭ كوزقاراستارى سايكەس كەلە بەرمەيتىن. ونى ءار ەكى جاق تا،  ءتىپتى سۇڭعىلا وقىرمان دا ىشتەي جاقسى ءبىلدى. ويتكەنى كەشەگى الاش ارىستارىنىڭ رۋحى ءالى سونگەن جوق ەدى. كوپ وتپەي ونىڭ دا بەتى اشىلدى. بىتەۋ جارا جارىلدى.

ناعىز اقىن جازۋشى ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانعا وپپوزيتسيا دا بولاتىنى تاريحتان جاقسى بەلگىلى. ويتكەنى ارقانداي قوعام تازا ادىلەتتەن تۇرمايدى.   ال شىنايى تالانتتار ءومىر بويى ادىلەتتىڭ جاقتاۋشىسى بولىپ وتەدى. كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە ولجاس سۇلەيمەنوۆ تە ءوز زامانىنا تۇراقتى تۇردە وپپوزيتسيادا بولدى. اقىننىڭ ابىروي-بەدەلىن اسقاقتاتىپ، حالقىنا سۇيكتى ەتكەن دە ونىڭ سول كەسەك مىنەزدەرى بولاتىن. وسى ارادا مىنا ءبىر فاكتىگە وقىرمان نازارىن اۋدارۋدى ءجون كوردىك.

«بىردە مەنى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە شاقىردى. يدەولوگيا جونىندەگى حاتشى ساتتار يماشوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولدىم. «ەرەسەك لەنيندىك» سىيلىق جونىندە ويلاناتىن كەز كەلدى. لەنين تۋرالى پوەما كەرەك. بۇل بيۋرونىڭ تاپسىرماسى. قولايلى دا ءتيىمدى تاپسىرىس، كىرىسىپ-اق كەتتىم.  بىراق پوەما جۇرمەي قويدى. ومىرىمدە تۆورچەستۆو ازابى دەگەننىڭ نە ەكەنىن سوندا ۇقتىم. ەسەسىنە «قىش كىتاپ» پوەماسى جازىلىپ، ول ءدال لەنيننىڭ 100 جىلدىق مەرەكەسى قارساڭىندا جارىققا شىقتى. ساتتار نۇرماشۇلى تىتىركەنە قابىلدادى. ول اۋماعى اتشاپتىرىم كابينەتىندە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ، ماعان سۇراق قويۋمەن بولدى. ءبىز ساعان كىم تۋرالى جاز دەپ تاپسىرما بەردىك؟ سەن كىم تۋرالى جازدىڭ؟ ۆاۆيلون جەزوكشەسى تۋرالى جازدىڭ. ساعان بۇل ءۇشىن لەنيندىك سىيلىق ەمەس، ۆاۆيلون سىيلىعىن بەرۋ كەرەك. مەن ءوز كەيىپكەرىمنىڭ جەزوكشە ەمەس، عيباداتحانانىڭ ابىز ايەلى ەكەنىن تۇسىندىرۋگە تىرىستىم. ايتكەنمەن يلاندىرا المادىم-اۋ دەيمىن. كەلەسى لەنيندىك سىيلىققا دەيىن ەكى جىل ۋاقىت بار. سوعان دەيىن لەنين تۋرالى پوەما دايىن بولسىن. كەلەسى دايىنداعان كىتابىم «ازيا» بولدى. كەڭەستىك كەزەڭدە لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتانۋ كەڭەس اقىن-جازۋشىلارى ءۇشىن قانداي ارمان، مارتەبە ەدى. لەنين تۋرالى ورتانقول پوەما جازۋ ولجاسقا قيىن با ەدى. ولاي بولسا، اقىننىڭ شابىت قۇسى نەگە شامىرقاندى؟ ونىڭ ورنىنا «قىش كىتاپ» سەكىلدى ۇلى داستان نەگە سونشالىق زور شابىتپەن جازىلدى؟ ورىسشا وسكەن ولجاستى كونە تۇركى تاريحى نەگە ەلىكتىردى؟ ونىڭ اڭسارى نەگە وعان اۋدى؟ بۇل سۇراققا دا تولىق جاۋاپتى اقىن تۆورچەستۆوسىنان تابا الاسىز. ونى بۇل جولعا باستاعان، ونىڭ تۋ سىرتىندا تۇرعان ۇلى ارۋاقتار بولاتىن. پوەما كەڭەستىك كەڭىستىكتى كوكتەي ءوتىپ، شەتەل  وقىرماندارىنا جول تارتتى. ء«بىزدىڭ بولشەك-بولشەك الەمىمىز تالايدان بەرى مۇنداي زور داۋىستى ەستىگەن جوق ەدى. ءبىز سۇلەيمەنوۆتى، سوندىقتان دا، گيلگامەش، گيۋگو، حلەبنيكوۆ سەكىلدى ۇلىلاردىڭ تابيعي تانىمال مۇراگەرى دەپ بىلەمىز،» - دەپ جازدى پوەمانى فرانتسۋز تىلىنە اۋدارعان لەون روبەل.

تاريحتان ءمالىم، الەم تاريحىندا ارقانداي حالىق ءوزىنىڭ ۇلتتىق  بولمىسىن ءتول مادەنيەتى ارقىلى ايقىندايدى. ال مادەنيەتتىڭ سارقىلماس قاينار كوزى، تەرەڭ ارنالارىنىڭ ءبىرى - ادەبيەت.  ادەبيەت ارقىلى حالىقتىڭ كوركەم ويى، دارا ۇلتتىق «مەنى» قالىپتاسادى.  شۇكىر، بۇل تۇرعىدا قازاق حالقى باقىتتى حالىق. جيىرماسىنشى عاسىردا قازاق ادەبيەتى الەمنىڭ وزىق  ادەبيەتتەرىمەن تەرەزە تەڭەستىرە الاتىن شىنايى كاسىبي ادەبيەت دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. اۋەزوۆتىڭ ايدىك ەپوپەياسى تالعامى تەرەڭ الەم وقىرمانىنىڭ ەڭ سۇيىكتى كىتابىنا اينالدى. ال الپىسىنشى جىلدارى ادەبيەتكە توسىن مىنەز تانىتا كەلگەن ۇركەردەي تەگەۋرىندى توپتىڭ اراسىندا اساۋ ارعىماقپەن اتويلاپ كەلگەن ولجاستىڭ اسقاق داۋسىن مۇحيتتىڭ ارعى-بەرگى بەتى تۇگەل ەستىدى.

سودان بەرگى ۋاقىتتىڭ بارلىعىندا ول مىڭ قۇبىلعان مىنا الەمنەن تەك ءوزى عانا بىلەتىن تازا اقيقاتتى ىزدەپ، شارق ۇرۋمەن كەلەدى. ءوزىنىڭ جارىققا شىعار ءساتىن زارىعا كۇتۋمەن جاتقان سول كۇناسىز اقيقاتتىڭ جارىق دۇنيەمەن قاۋىشۋ جولىندا ول جارتى عاسىر عۇمىرىن سارپ ەتتى. بۇل رەتتە ونىڭ سۇلتان بەيبارىستى العاش تاپقان قازاق ەكەنىن ايتا كەتۋ ورىندى.

كەڭەستىك بيلىك باسىنداعىلاردىڭ كەگىن قوزعاپ، دۇنيەگە سلاۆياندىق سىڭار كوزبەن قاراپ باعا بەرەتىن كەرتارتپا كلاسسيكتەر مەن ازۋى التى قارىس اكادەميكتەردىڭ توبەسىنە جاي ويناتقان «ازيا» كىتابىنا ەرەكشە شۇيلىككەن ۇلى دەرجاۆالىق يدەالوگيانىڭ تۇتقاسىن ۇستاۋشى سۇر كاردينال م.ا.سۋسلوۆ «ازيا» كىتابىن «ۇلتشىلدىق پەن تۇرىكشىلدىكتىڭ ەنتسيكلوپەدياسى» دەپ اتادى. وسىلايشا، بودان ۇلتتىڭ وكىلى بولا تۇرا بوستان رۋحتى اقىن پەرزەنت ەكەنىن تۇتاس الەم الدىندا دالەلدەي الدى. ولجاس تۋرالى ايتىلىپ، جازىلىپ جاتقان قانشاما ماقتاۋ مەن داتتاۋعا تولى پىكىر كوزقاراستار الىگە دەيىن تولاستاعان جوق. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ءادىل ايتىلعان ءسوز قازاق ادەبيەتىندە قادىر مىرزاليەۆتىڭ قالامىنا تيەسىلى بولىپتى. ولجاس ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە تىگىسىن جاتقىزىپ اۋدارعان قادىر اقىن ەكەنى بارشا جۇرتقا بەلگىلى. سۇلەيمەنوۆتىڭ اقىندىق جانە ازاماتتىق تۇلعاسى تۋرالى ايگىلى ء«يىرىم» كىتابىندا جەرىنە جەتكىزىپ جازعان.

مىرزاليەۆ ماقتاۋعا ساراڭ، بارىنشا تالعامپاز كىرپياز تالانت ەكەنى ادەبيەتشى قاۋىمعا جاقسى تانىس. سويتە تۇرا، ولجاس زامانداسى جونىندە اعىنان جارىلىپ اقتارىلا جازادى. ماسەلەن، ءوزى اۋدارىپ قۇراستىرعان ولجاستىڭ قازاق تىلىندە جارىق كورگەن ەكى تومدىق تاڭدامالى شىعارمالار جيناعىنا جازعان «قۇبىلىس»  اتتى ماقالاسىندا اقىننىڭ تۋا ءبىتتى تەكتىلىگى مەن اقىندىق دارالىعىن تەرەڭ زەردەلەيدى. دالىرەك ايتقاندا، ولجاستىڭ اقىندىق دارا «مەنىن» بولە جارا ايشىقتاپ كورسەتەدى. الەم ادەبيەتىن سارقىپ وقىعان سۇڭعىلا سۋرەتكەر ولجاس تۋرالى ويىن بىلاي تۇيىندەيدى: «تامىرى تۋعان توپىراعىندا، ۇشار باسى زامانا بيىگىندە». وتە ادەمى ايتىلعان. ال اقىننىڭ ازاماتتىق، قايراتكەرلىك تۇلعاسى جونىندە كەسىپ ايتقان ادام پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ بولدى. «ماعان ەۋرازياشىلدىق يدەيالارىن زەرتتەۋگە جانە دامىتۋعا كوپ رەتتە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ تۆورچەستۆوسى قوزعاۋ سالعانىن جاسىرمايمىن. ول حالىقارالىق قوعامدىق ومىردە بىرەگەي قۇبىلىسقا اينالىپ، انتيادرولىق ناسيحاتتا، بەيبىتشىلىك پەن قارۋسىزداندىرۋ جولىنداعى كۇرەستە، يادرولىق سىناقتان زارداپ شەككەندەرگە كومەك كورسەتۋدە باعا جەتپەس رول اتقاردى. بۇل قوزعالىس جانە ونىڭ ليدەرى قوعامدىق پىكىردى ازىرلەپ، سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋىمدا ماعان وتە قاتتى كومەكتەستى. ولجاس ءوزىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەي جانە ۇستاناتىن قاعيداتتارى ءۇشىن كۇرەسە وتىرىپ، ءاردايىم اشىق تا ادال ارەكەت ەتەتىنىن، بەدەلگە، شەن مەن اتاققا قارامايتىنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. وسىعان وراي، ونىڭ قاي كەزدە دە تىلەۋلەس ەمەستەرى، سونىڭ ىشىندە الەمنىڭ كۇشتىلەرى قاتارىنان دا تىلەۋلەس ەمەستەرى از بولماعان. بىراق تا ناق وسى قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا ول ەلىمىزدە جانە دۇنيەجۇزىندە زور بەدەلگە يە بولدى. انىقتاما ءۇشىن ايتا كەتەيىن، ساياسي ارەناعا قايتا قۇرۋ كەزىندە عانا شىققان كوپتەگەن قوعامدىق قايراتكەرلەرگە قاراعاندا ولجاس سۇلەيمەنوۆ ۇلكەن ساياساتقا ەسىمى ابدەن تانىلىپ ۇلگەرگەندە كەلگەن. 1976 جىلدىڭ وزىندە بۇل ەسىم ۇلكەن كەڭەستىك ەنتسيكلودەپياعا كىرگەن بولاتىن، ول كەزدە اتالعان كىتاپقا كەڭەستىك ليدەر م.گورباچەۆ ءالى ەنگىزىلگەن جوق ەدى. مەن كەيبىر ۇلتشىل-راديكالداردىڭ ونىڭ اتىنا ايتقان جازعىرۋلارىن قابىلدامايمىن. ول – ءوز وتانىنىڭ شىنايى پاتريوتى، ونىڭ مۇقتاجدىقتارىن تۇسىنەتىن ءارى وسى جەردەگى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق مۇددەسى جانە ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ اماندىعى ءۇشىن ارەكەت ەتەتىن شىنايى پاتريوتى». اقىن 70 جاسقا تولعان جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «مەنىڭ دوسىم ولجاس» دەپ اتالاتىن مەرەيتويلىق ماقالاسىنداعى تەبىرەنىسكە تولى جۇرەكجاردى وسىناۋ سوزدەرى حالىق جادىندا. وسى ماقالادا ولجاستىڭ قارسىلاستارى تۋرالى دا قاداپ ايتىلدى. ولجاستىڭ قارسىلاستارى اۋىل اراسىنىڭ اتتىلى جاياۋ وسەكشىلەرى نە ارى كەتسە رۋ ارالىق سوعىستىڭ ۇردا-جىق قاھارماندارى ەمەس، الەمنىڭ كۇشتىلەرىنەن ەكەن. مۇنى وزگە بىرەۋ ەمەس، بۇكىل ءبىر ەلدىڭ پرەزيدەنتى تاسقا باسىپ ايتىپ وتىر. ال ولجەكەڭ ءوزى بولسا «مەن وسى دەڭگەيگە ۇلى دوستارىم مەن كوكجال جاۋلارىمنىڭ ارقاسىندا جەتتىم» دەيدى. «قازاقتا دوسىڭ دا، دۇشپانىڭ دا ەر بولسىن» دەگەن ەرتەدەن كەلە جاتقان قاناتتى ءسوز بار. سۇلەيمەنوۆ بۇل سالادا دا باقىتتى. تاعدىر وعان اينىماس ادال ۇلى دوستاردى دا، وزىنە لايىق كوكجال جاۋلاردى دا بەرگەن. ال وعان قارسى ۋاق-ۋاق شاۋىلدەپ داۋىس كوتەرىپ جاتاتىندار – كادىمگى كرىلوۆتىڭ قاندەندەرى مەن اتلانت مۇحيتىنان اكۋلا اۋلاعىسى كەلەتىن ءبىزدىڭ زاماننىڭ دون كيحوتتارى.

قىرىق جاسىن «ازيا» كىتابىمەن قارسى العان ولجاس سەكسەنىن «مىڭ ءبىر ءسوز» سىندى عاسىر كىتابى اتانعان ۇلى ەڭبەكپەن قارسى الىپ وتىر. قىرىق جىل بويى ول تۋعان حالقىنا، ءيسى تۇركى جۇرتىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋمەن كەلدى. ونىڭ قالامىنان تۋعان ۇلى كىتاپتار ۇلى تاريحتىڭ ۇلى تۋىندىسى بولىپ قالدى. «تۇبىندە اقيقات تاريح كىتابى جازىلاتىنا سەنەمىن» دەيدى ولجاس.  سول اقيقات كىتابىن  جازۋشىلار دا سۇلەيمەنوۆكە سوقپاي وتپەسى انىق.

ءيا، قارت تاريح سويلەپ جاتىر. ديالوگ ۇزىلگەن جوق. ويلاۋ جۇيەسى وزگەشە قالىپتاسقان الەمدىك اۋقىمداعى ۇلى تۇلعانىڭ قالامىنىڭ داۋسى بۇگىندە اسقاق ەستىلەدى. پۋشكين «ۇلت اقىنى بولۋ – ۇلىلىق» دەگەن.  شىنىندا دا، ۇلت ازاماتى بولۋدان ۇلت اقىنى بولۋدىڭ جولى اۋىر. ال سونىڭ ەكەۋى بىردەي ءبىر تۇلعانىڭ بويىنان تابىلسا شە؟ ناعىز باقىت دەگەن سول ەمەس پە؟                          و. سۇلەيمەنوۆ سونداي تۇلعا.

عاسىرلاردىڭ قاراڭعى تۇنەك قاباتىنان اقيقاتتىڭ اۋىلىن اقىن قىرىق جىل بويى ىزدەدى. سول جولدا ءوزى تاسقا باسىپ جازعانىنداي ماحاببات جايىنداعى داستاندار مەن سۇيكىمدى دە سۇلۋ ليريكالار جازىلماي قالدى. بۇل ناعىز اقىن ءۇشىن ۇلكەن قۇرباندىق ەدى. ەسەسىنە ول ىزدەگەنىن تاپتى. ەشكىم تاپپاعان، ەشكىم ايتپاعان اقيقاتتى تاۋىپ ايتتى. ءسويتىپ ول پوەزيادا عانا ەمەس، الەمدىك تاريحنامادا دا ۇلى توڭكەرىس جاسادى. «مەنىڭ دوسىم بولدى. ول عىلىمعا اتاق الۋ ءۇشىن ارالاستى. ال مەن شابۋىلداۋ ءۇشىن كەلدىم» دەپ جازعان-دى ولجاس ومارۇلى. ءيا، ول ۇزاققا سوزىلعان عىلىمداعى قىرعي قاباق سوعىستىڭ جەڭىمپاز قاھارمانى اتاندى. بۇگىندە سۇلەيمەنوۆتىڭ سول تۇستاعى سوتقارلىعى مەن باسبۇزارلىعى اقيقاتتى تانىپ بىلۋدە سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي بولعانىن ونىڭ كەشەگى بىتىسپەس جاۋى سانالاتىن قارسىلاستارىنىڭ وزدەرى شارتسىز مويىندادى. «ازيا» يمپەريا استاناسى ماسكەۋدە باسىلدى. اقيقات سالتانات قۇردى. اقىننىڭ الدىنان ازات ەركىن دۇنيەنىڭ ەسىگى ايقارا اشىلدى. ول باقىتتى ەدى. حالقى ازاتتىق الدى. ارمانىنا جەتتى. اقىننىڭ «گرەكيامەن قوشتاسۋ» دەگەن ولەڭىن وقىپ وتىرىپ، تاريح پەن پوەزيانىڭ ءبىر قامشىنىڭ ورىمىندەي بولىپ كەتكەنىنە قايران قالدىم.

«تاريحتى دا مال سويعانداي مۇشەلەپ،

تاراتادى بۇگىن مەنەن كەشەگە.

ماحاببات تا مىقىن، توسكە ءبولىنىپ،

تىر جالاڭاش شىعا كەلدى كوشەگە».

وركەنيەت تاريحىنىڭ ورەن جەتىستىگى مەن قوسا اكەلگەن تراگەدياسى نەبارى ءبىر شۋماق ولەڭگە قالاي سىيىپ كەتكەن؟!

«گرەكيا نەگىزىڭدى ءوزىڭنىڭ،

شويناق، شولاق مۇگەدەكتەر قالاعان».

ەۋروپا وركەنيەتىنىڭ وتانى ەجەلگى ەللادا تۋرالى جازىلعان وسى ولەڭ ارقىلى اقىن تاريحقا تاعى ءبىر مارتە تۇرەن سالعانىن بالكىم ءوزى دە بىلمەي قالعان شىعار. ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراستاعى وقىمىستى عالىمدارعا بۇل ولەڭ ۇناي بەرمەسى انىق.  ال تۇتاس تۇركى جۇرتىنىڭ رۋحىن اسقاقتاتىپ، كوكىرەگىندە ماقتانىش سەزىمىن تۋعىزاتىنى اقيقات. ولجاستىڭ بويىنداعى وسى «قايشىلىقتى» ءبىزدىڭ مادەنيەتتى قاۋىم ءالى تولىق تۇسىنە الماي كەلەدى. تۇسىنسە دە، بىرجاقتىلى عانا. قازىرگى ەۋروپا ەجەلدە تۇركىلەردىڭ مەكەنى بولعانىن ءبىزدىڭ اقىنىمىز قىرىق جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى عىلىمي زەرتتەۋلەرىندە ۇزبەي دالەلدەۋمەن كەلدى.

بىردە اقىنمەن قىسقا عانا سۇحباتتاسقانىم بار. سوندا ول «مەنىڭ ارمانىم – ەلىمنىڭ تاريحىن، ناعىز تاريحىن قاراڭعى قاپاستان جارىق دۇنيەگە شىعارۋ.  سونى الەمنىڭ بارلىق جەرىنەن ىزدەپ ءجۇرمىن. كوبىن تاپتىم»،- دەگەن-ءدى. ءيا، ول مىنا ومىردەن الۋدايىن العان، تابۋدايىن تاپقان جان. «كوپ اقىندار ءومىر بويى ىلعي دا مەن كىممىن دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋمەن وتەدى. ال مەنى ءبىز كىمبىز دەگەن ساۋال قىزىقتىراتىن» دەيدى تارلانبوز تالانت. ول مىنا الەمنەن ءوز حالقىنىڭ الار تيەسىلى ورنىن ىزدەدى. دالىرەك ايتقاندا، ۇلتتىق «مەنىن» ىزدەدى. جانە سونى تاپتى. جاسىراتىنى جوق، ءبىز ءوزىمىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان دارا ۇلتتىق، حالىقتىق «مەنىمىزدەن» اجىراپ قالعان ەل بولاتىنبىز. ال ۇلتتىق مەننەن اجىراۋ ۇلتتىڭ تۇبەگەيلى جويىلۋى دەگەن ءسوز. كەشەگى كەڭەستىك يمپەريا كەزىندە ءبىز سونداي قاۋىپ استىندا ءومىر سۇردىك.

تاريحتا ەلىن ساتقان وپاسىز پاتشالار تۋرالى مىسالدار كوپ. ال ۇلتىنا وپاسىزدىق جاساپ «ايكاپىر» اتانعان اقىندار جوق. كەرىسىنشە ۇلتىنىڭ بوستاندىعى جولىندا باسىن بەرگەن اقىندار جەتەدى. قۇدايعا شۇكىر، بۇل سالادا ءبىزدىڭ قازاق حالقى باقىتتى. الاش ەلىنىڭ ازاتتىعى جولىندا باستارىن بەرگەن اقىندار قانشا. ولجاس سۇلەيمەنوۆ سول تەكتىلەردىڭ جالعاسى. ونى قازاقتان ءبولىپ قاراستىرۋ ۇلكەن قاتەلىك. كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگى، ءبىرىنشى كەزەكتە، ونىڭ ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرىمەن ەمەس، مادەني قۇندىلىقتارىمەن، دالىرەك ايتقاندا، رۋحاني مۇمكىندىكتەرىمەن ولشەنەدى. ال مادەني دامۋدىڭ تاريحىندا ۇلتتىڭ ماقتانىشىنا اينالعان بىرەگەي جارقىن تۇلعالار بولادى. قازاق حالقى ءۇشىن ولجاس ومارۇلى سونداي تۇلعا. ونىڭ ەسىمى قاشان دا بولسىن بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ جۇرەكتەرىندە ماقتانىش پەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمدەرىن تۋعىزۋمەن كەلەدى. ول دالالىق مادەنيەتتىڭ تۋ ۇستاۋشىسى رەتىندە بۇگىنگى وركەنيەت الەمىنەن ءوز تۋعان حالقىنىڭ الار لايىقتى ورنىن ايقىنداۋ جولىندا تىنىمسىز ەڭبەك ەتۋدەن جالىققان ەمەس. ونىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرى وسى يگىلىكتى دە ۇلى ىسكە ارنالدى.  وسىناۋ ۇلى مۇرات جولىندا ول شارشاعان ەمەس. بۇل دەگەنىڭ ناعىز ۇلت اقىندارى عانا اتقارا الاتىن ۇلى ميسسيا ەمەس پە؟!

ەۋروپا وركەنيەتىنىڭ وتانى - ەجەلگى ەلليندەر مەن گالداردىڭ ەلىندە تۇرعىلىقتى تۇرىپ جۇمىس ىستەۋ قازىرگى عالامدىق مادەني ۇدەرىستەردى باعامداۋعا زور مۇمكىندىك بەرەتىنىن اقىن جاقسى تۇسىنەدى. ول قارت قۇرلىقتىڭ تورىندە وتىرىپ ادامزات تاريحىنا بارلاۋ جاساۋ ۇستىندە.

ۋاقىتتىڭ سۇزگىسىنەن تەك كۇنى ءۇشىن كۇلىك جەپ، كۇيكى تىرلىك كەشپەگەن، ۇلتتىق مۇددەنى بارىنەن  جوعارى قويا بىلگەن ۇلى اقىندار عانا وتە الادى.  كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ قاتال مەكتەبىنەن سۇرىنبەي وتكەن سۇلەيمەنوۆ فەنومەنى وزگە قازاق اقىندارىنان ايرىقشا كورىنەتىنى سوندىقتان. ءبىر عانا «ازيا» كىتابىنىڭ ءوزى قوعامدىق ساناعا قانشالىقتى بەتبۇرىس جاساعانى بەلگىلى. سول تۇستاعى قازاق جاستارى ءۇشىن ولجاس ۇلتتىق قاھارمان بولىپ سانالاتىن. سولاي بولدى دا.

ول – ءوز زامانىنىڭ ورەن جۇيرىك اقىنى، وزىق ويلى ويشىلى. ول – كەلەشەككە كەرۋەن تارتقان كوسەم تۇلعالى ازامات.  قادىر اقىن ايتقانداي، «تامىرى تۋعان توپىراعىندا، ۇشار باسى زامانا بيىگىندە». بۇگىنگىشە ايتساق، جيىرماسىنشى عاسىردا قازاق توپىراعىندا تۋعان بىرەگەي عارىشتىق تۇلعا. عارىش دەمەكشى، اقىننىڭ 25 مۇشەلىسى ادامنىڭ عارىشقا ۇشۋى سەكىلدى عاسىردا ءبىر بولاتىن ۇلى وقيعامەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ادامزات اقىل ويىنىڭ ۇلى جەتىستىگى سانالاتىن بۇل عاسىر كەرەمەتى اقىننىڭ دۇنيەتانىمىنا تۇبەگەيلى وزگەرىس ەنگىزبەي قويعان جوق. قازاق جەرىنىڭ كيەلىلىگى سوندا ادامزات عارىشقا العاش رەت قازاق توپىراعىنان قانات قاقتى. دەمەك عارىش پەن قازاق جەرىن ءبىر قۇدىرەت بايلانىستىرىپ تۇر. وسى ۇلى وقيعاعا وراي «ادامعا تابىن، جەر، ەندى» سىندى پوەما ارناپ، دەشتى-قىپشاق دالاسىنان تۇلەپ ۇشقان داۋىلپاز اقىنعا ءدۇيىم دۇنيە دۇركىرەتە قول سوقتى. و، الاش جۇرتى، سەن قانداي باقىتتى ەدىڭ!؟ قاسيەتتى قازاق توپىراعى سەن قانداي قۇدىرەتتى ەدىڭ، ولجاستاي وعلان ۇلدى تۋعان!؟ سودان بەرى الەمدە قانشاما وزگەرىستەر بولدى. قۇدىرەتتى يمپەريا - كەڭەستەر وداعى دا كۇيرەدى. سول تۇستا قۇبىلىسقا اينالعان تالانتتار تاسادا قالىپ، جازعان شىعارمالارى كۇيرەگەن يمپەريانىڭ كۇل-قوقىسى استىندا قالدى. ءيا، اتالمىش پوەمادا جاستىققا ءتان اساۋ البىرتتىق سەزىلەدى. سول زامانعا ساي ۇرانشىلدىق بايقالادى. بىزدىڭشە، پوەما وقىرمانعا سونىسىمەن ۇنايدى. جانە سول كەزدەگى ولجاسقا جاراسىپ تۇر. ول جونىندە اقىننىڭ ءوزى: «ومىرگە قىزىلدى-جاسىلدى بوياۋلارمەن كورىنەتىن كوزىلدىرىكپەن قاراپ جۇرگەن كەزدە جازىلعان دۇنيە» عوي دەپ ەسكە الادى. ايتسە دە، وسى پوەما اقىننىڭ ەسىمىن بۇكىل الەمگە ايگىلى ەتكەن اقجولتاي شىعارما بولدى.

ول – ات جالىن تارتىپ مىنگەن ساتتەن باستاپ، ءوز تاعدىرىن تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستىرىپ كەلگەن جان. قايدا جۇرسە دە، قانداي ورتادا بولسا دا، قازاق حالقىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەي، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «اكادەميالىق ايتىستاردا، تسەحتاردا، پوەزيا كەشتەرىندە، قالا بەردى، الماتى جانە ماسكەۋ كوشەلەرىندەگى قىزىلشەكە توبەلەستەر كەزىندە دە ءوزىن وزگەنىڭ الدىندا دالەلدەي العان ار-ۇجداننىڭ اقىنى».

سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان باستالعان كەڭەستەر وداعىنداعى قايتا قۇرۋ جاڭعىرىعى مەن دەموكراتيا دابىلى بۇل ەلدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلى وزگەرىستەر تۋدىردى. و. ومارۇلىنىڭ قايراتكەرلىك تۇلعاسىنىڭ جارقىراي كورىنگەن كەزى دە وسى تاريحي بەتبۇرىس كەزەڭىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ول جىلدارى ولجاس توراعالىق ەتەتىن قازاقستان جازۋشىلار وداعى ۇلتتىق ويدىڭ ۇيىتقى ورداسىنا اينالعانىن، وداق ۇيىنە كىرىپ شىققان ادام ىشتەي تۇلەپ، رۋحاني كۇش-قۋات الىپ شىعاتىنىن بۇگىندە جازۋشى قاۋىمنىڭ وزدەرى ساعىنىشپەن كۇرسىنە ەسكە الادى. 80-ءشى جىلداردىڭ سوڭىندا سۇلەيمەنوۆتىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان «نەۆادا-سەمەي» انتيادرولىق قوزعالىسى كرەمل  كوسەمدەرىنىڭ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولدى. حالىق ءوزىنىڭ جاناشىر پەرزەنتىن كورىپ تاڭىرگە تاۋبە ەتىپ جاتتى. اللا تاعالا الاشقا تاعى ءبىر ارىستان تۇلعالى ازاماتتى سىيلاعان ەدى.  «سۇيەر ۇلىڭ بولسا، سەن ءسۇي، سۇيىنەرگە جارار ول» دەپ اباي ايتقانداي، حالقىنا قورعان، ۇلتىنا ۇران بولار وعلان ۇلعا قالاي سۇيىنبەسسىڭ. «قازاقستان شوشقالار اۋنايتىن بالشىق ەمەس» نەمەسە «ورتاعاسىرلىق دەڭگەيدە قازاق اۋىلدارىنا سوڭعى جەتپىس جىلدا جەتكەن جاڭالىق اندا-ساندا قاتىنايتىن اۆتولاۆكا مەن تۋبەركۋلەز اۋرۋى عانا». اقىن بۇل سوزدەردى يمپەريا ورداسى كرەملگە قارسى قاسقايىپ تۇرىپ ايتقان. ول كەزدە بۇگىنگى بەيبىت زاماننىڭ باتىرلارى ولجاستىڭ ۇستىنەن «ۇلتشىل-پانتۋركيست» دەپ بۇرقىراتىپ ارىز ايداپ جاتتى.

قازاقستان كورگە تىققان سەرىڭدى،

ەلىم ساعان اباقتى بوپ كورىندى.

تاراسىڭدى، فەدورىڭدى تۇساعان،

پەتروگراد كەشىرە گور جەرىمدى.

لەنينگراد كەشىرە گور جەرىمدى.

 

بەكەر تاۋدا تۋمادىم دەپ قالاممەن،

باسقا بولماي، قازاق بولدىم امال نە؟!

ءبارىبىر مەن باسقا بولىپ تۋسام دا،

جەزقازعان اكەلەدى ۆاگونمەن.

 

تۇمسا جەردىڭ توپىراعى، تاسى اسىل،

استىق ەلىم شارىقتايسىڭ تاساسىڭ.

ءبارىن دە سەن سىناپ بولدىڭ، ال ەندى،

سىناۋلارعا تىيىم سالۋ جاساسىن.!

«جاپان دالا جابايى»

اقىننىڭ بۇل اسقاق داۋسىن تورتكۇل دۇنيە تۇگەل ەستىدى. ناتيجەسىندە جۇمىر جەردىڭ جۇرەگىن جارالاعان الىپ اجداھا پوليگونداردىڭ ءۇنى ءوشتى. ارداگەر اقىننىڭ بۇل ەرلىگى دۇنيەجۇزىنىڭ بەيبىتشىلىگىن ساقتاۋمەن دامىتۋعا قوسقان اسا زور ۇلەسى ەدى. سونىمەن قوسا، ول حالىقتار اراسىنداعى مادەني بايلانىستاردى دامىتۋدا دا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ءالى دە بولسا بۇل سالادا تىنىمسىز ارەكەت ەتۋدە.

جاڭا تاريح كىتابىنىڭ العاشقى بەتىنە اقىن «ازاتتىق، بوستاندىق» دەگەن سوزدەردى ءبىرىنشى بولىپ جازدى. ەل تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان ساتتە «جاسا قازاقستان» دەپ، بار داۋىسپەن جار سالعان وعان كوز نۇرىن قاندىرىپ سۇيىنە قاراماعان، قۋانا قول سوقپاعان الاش بالاسى بولعان جوق. جاقسىلىقتى جانىنا سەرىك ەتىپ، ىرىم كورەتىن قازاق سول جىلدارى جاڭا تۋعان سابيلەرىنە ولجاس دەپ جارىسا ات قويىپ جاتتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ تال بەسىگىندە تەربەتىلىپ وسكەن سول ولجاستار اتجالىن تارتىپ ءمىنىپ، ەل كادەسىنە جاراپ قالدى. سوڭعى جىلدارداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، جاڭاعى ولجاستاردىڭ قاتارى ون مىڭعا جەتىپ جىعىلاتىن كورىنەدى. وو، قانداي باقىت بۇل! بۇنداي زور قۇرمەتتى كوزىنىڭ تىرىسىندە كورگەن وزگە ءبىر اقىندى باسقا حالىقتاردا بولماسا، ءدال قازىر قازاق توپىراعىندا كەزدەستىرۋ قيىن بولار. اقىنعا دەگەن حالىقتىڭ شىنايى ماحابباتى وسى ەمەس پە؟!

عىلىمي-پروگرەسس جەدەل قارقىن العان قازىرگى وركەنيەتتى الەمدە اقىل-ويىن جوعالتپاعان حالىق قانا ءوزىنىڭ شىنايى ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ قالا الادى. «وركەندەۋ ارقىلى حالىقتى ساقتاۋ» دەيدى ول. ال بۇل رەتتە ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ الار ورنى مەن اتقارار ميسسياسىنىڭ ماڭىزى قانشالىقتى زور بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. دۇبىرگە تولى بۇگىنگى دۇنيەنىڭ الامان بايگەسىندە ول ءاردايىم ولجالى ورالۋمەن كەلەدى. ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ ءبىر ۇلى جەتىستىگى ولجاس شىعارماشىلىعى ەكەندىگى ەش داۋ تۋدىرمايدى. تاريح ساحناسىنا تابيعات سىيلاعان تالانتى مەن دارىنى ارقىلى كوتەرىلگەن تارلان بوز تۇلعا الەمدىك اقىل-وي الىپتارى قاتارىنان ءوز ورنىن ويىپ تۇرىپ الۋى ۇلتتىق ماقتانىش ەمەي نەمەنە؟!

ولجاس - ۇلتتىق برەند، ۇلتتىق ەتالون. كەزىندە ول تۋرالى ش.ايتماتوۆ اعىنان  جارىلىپ بىلاي دەگەن بولاتىن: «ولجاس وزىنشە تۇرعان شىڭ، اسقار تاۋ. ولجاستىڭ قولىنان شىققان جازۋلاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ زامانداستاردى قىزىقتىرماي قويمايدى. ولجاستىڭ جازعاندارىنان قازاق ەلى ادەبيەتىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ قانشالىقتى ءوسىپ، ورلەپ بارا جاتقانىن كورەمىز».

و. سۇلەيمەنوۆ پوەزياسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى - ونداعى اقىندىق پافوستىڭ كۇشتىلىگى مەن تىلسىم تەرەڭدىك. سوندىقتان دا ونىڭ ولەڭدەرى قۇپيا قۇمارلىقپەن وقىلادى. سۇلەيمەنوۆ ءوز وقىرماندارىنا سۇلۋلىق پەن ىڭكارلىك سەزىمىنە قوسا، قايسار رۋحتى سىيلايدى. ونىڭ سىرى، تۇپتەپ كەلگەندە، تاعى دا سول تۋعان تەككە، قازاقتىڭ تاڭعاجايىپ فولكلورىنا بارىپ تىرەلەدى. ونىڭ پوەتيكالىق گەرويلارى جاس ۇرپاقتى شىنايى وتانسۇيگىشتىك سەزىمگە باۋليدى. ول تاريحتى اقىننىڭ كوزىمەن تانىپ، پوەزيا تىلىندە تۇسىندىرەدى. ونىڭ تاريحي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ ءوزى پوەزيامەن ورىلگەن. «ازيا» - پوەزيا تىلىندە جازىلعان قاھارماندىق داستان. ونىڭ اقىندىق مۋزاسى دا تاريح. ول كونە تاريح كىباتىنىڭ ۋاقىت داۋىلى جۇلعان پاراقتارىن جيناستىرۋدان شارشامايدى. ونىڭ ىزدەگەنى بۇتىندىك پەن تۇتاستىق.  

ء«تۇن ۇيىقتامادىم، كۇندىز كۇلمەدىم. قىزىل قانىمدى اعىزدىم، تۇرىك ۇرپاعى ءۇشىن». (كۇلتەگىن جازۋى) تاسقا قاشاپ جازىلعان تاريح كىتابىنان وسىناۋ جولداردى اجىراتىپ وقىعان اقىن العاش رەت اقيقاتپەن بەتپە-بەت كەلدى. تاس بەتىندەگى تاعدىرلى جازۋلار ونى ۇلى تاريح قويناۋىنا جەتەلەي بەردى. سول ساتتەن  باستاپ اقىننىڭ جان الەمىندە ۇلى ءبىر توڭكەرىس باستالدى. سان عاسىرلىق تاريحتىڭ تەرەڭ سىرىنا قانىققان سايىن، وعان سوتسياليزم قوعامى سايقال ايەل سياقتى سەزىلە بەردى. قوعامدى جايلاپ العان وتىرىك اقىندى مەزى ەتتى. ال اقىننىڭ ىزدەگەنى اقيقات بولاتىن. ۇلتتىق توپىراققا تەرەڭ تامىر تارتقان، ءورشىل رۋحقا سۋارىلعان ولجاس پوەزياسى قوعامدىق فورماتسيا وزگەرگەن تۇستا دا باعاسى ارتپاسا كەمىگەن جوق.

قاس جاۋىڭدى ەل الدىندا جازىقتى،

جەرگە تىعىپ جىبەرىپسىڭ قازىق قىپ.

قايسار بوپسىڭ، بىراق سەنىڭ جىرىڭنىڭ،

ارت جاعىندا جاتادى ءبىر نازىكتىك.

 

و، دالانىڭ جولبارىسى، كوكجالى،

كوكجال ءبورى قاي كەزدە دە ولجالى.

وزىڭنەن بە، سوزىڭنەن بە ايتەۋىر،

سەنەن كەپتى دەيدى حاننىڭ اجالى.

 

دۇشپانىڭنان قايتتى كەگىڭ قايت دەسە،

ايتىپ ساپسىڭ اقيقاتتى ايت دەسە.

قانداي باقىت اقىن بولىپ تۋعانىم،

سەنى اقىن دەپ تانىر ما ەدىم ايتپەسە.

«ماحامبەتكە»

رۋح جالعاستىعى دەگەن وسى ەمەس پە؟ ەگەر مەن اقىن بولىپ تۋماعانىمدا، سەنى اقىن دەپ تانىر ما ەدىم؟ مەنىڭ اقىن بولىپ تۋعانىم قانداي باقىت. سەنى تاني ءبىلدىم، دەيدى اقىن. ءيا، قۇداي ولجاستى اقىن قىلىپ جاراتقانى قازاققا قانداي باقىت بولدى دەسەڭىزشى. ول تاۋلاردان باتا، دالادان العىس العان. ومىردە جولى بولعان اقجولتاي اقىن. كوشپەندى حالىقتار مادەنيەتىنىڭ الەمدىك وركەنيەت تاريحىنان الار ورنىن ايقىنداۋ ولجاس شىعارماشىلىعىنىڭ التىن ارقاۋ كۇرە تامىرى. ونىڭ وزا شاۋىپ، توسكە ورلەپ، دۇنيەجۇزىلىك داڭق تۇعىرىنا كوتەرىلە الۋىنىڭ شىن سىرى دا وسىندا.

ول ادامزات قوعامىنىڭ ۇلى ءدۇبىر كوشىندە كەيىندەپ قالعان الىپ ازياسىن اياۋشىلىق سەزىممەن جىرعا قوسادى.

زامان ەمەس قاسىرەتتەن تولاتىن،

ىنتالى دا تالاپتى ول بولاتىن.

تاپقانىڭدى تابان استى جوعالتىپ،

ازيام-اي جاتتى الاۋىڭ گۇل اتىپ.

«ازيا الاۋلارى»

جالپاق ازيانى زار ەڭىرەتىپ جىلاتقان وسىناۋ ولەڭدى وقىعان ءاربىر ازيالىق قالاي كۇرسىنبەسىن. قالاي اھ ۇرماسىن، ولجاسقا قالاي ىرزا بولماسىن! تاريح پوەزيا تىلىندە  ادامزاتقا ءوز قاسىرەت مۇڭىن شاعىپ تۇرعانداي.

اقىن ول شىنىمەن اقىندىق اتقا لايىق بولسا ءبىر عانا ۇلتتىڭ اياسىندا قالىپ قويمايدى. ءوز ۇلتىن بەرىلە سۇيگەن ناعىز اقىندار كۇللى ادامزاتتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاي الادى. «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ»، دەگەندە اباي ادام بالاسىنىڭ ءبىر-بىرىنە جاتتىعى جوقتىعىن ايتادى. ادامعا دەگەن جاناشىرلىق پەن شىنايى سەزىم ناعىز اقىنداردا بولادى. «قىسىم كورگەن حالىقتاردىڭ پاتريوتىمىن» دەيدى ولجاس. بوستاندىق، بەيبىتشىلىك، ادامگەرشىلىك سەكىلدى قاستەرلى ۇعىمداردىڭ سىرىن تەرەڭ تۇسىنە العان، ادام بالاسىن شەكسىز ماحابباتپەن سۇيە الاتىن عازيز جۇرەكتەن شىعاتىن ءسوز بۇل.

ۇلى دالانىڭ ۇلى تاريحى، تۇپتەپ كەلگەندە، ۇلتتىق پوەزيادا جاتىر. باسقا حالىقتاردان كوشپەندى قاۋىمنىڭ باستى ايىرماشىلىعى دا سوندا. ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ ەڭ ۇلى جەتىستىگى – تاڭعاجايىپ ۇلتتىق پوەزياسى. ولجاس ولەڭدەرىنىڭ ءتۇپ-تامىرى سول عاسىرلارعا سوزىلىپ جاتقان ۇلتتىق پوەزيا جىراۋلىق داستۇردە جاتىر. ونى وزگەدەن وقشاۋ ەتىپ كورسەتىپ تۇرعان قۇدىرەت تە سول. ورىسشا وقىپ، ورىسشا جازاتىن ولجاستىڭ ناعىز قازاق اقىنى بولىپ قالۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى – تۋا ءبىتتى تەكتىلىگىندە. ولجاس بۇگىنگى شىققان بيىگىندە ۇلتتىڭ ۇلى اقىنى بولىپ قالا بەرۋىنە بولاتىن ەدى. بىراق اقىننىڭ جانىنا تىنىشتىق بەرمەگەن «وسى ءبىز كىمبىز؟» دەگەن ساۋال. وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەن اقىن كەلەسى كەزەكتە الەمدىك تاريحناماعا اۋىز سالدى. اۋەلدە ونىڭ بۇل قادامىنا كۇدىكپەن قاراۋشىلار بولدى. اقىننىڭ تاريحپەن اينالىسۋى دەگەن نە سۇمدىق، ءبىر-بىرىمەن مۇلدە قيىلىسپايتىن ءبىر ءتۇزۋدىڭ بويىندا جاتقان پاراللەلدەر عوي. تۇركىلەر جانە سلاۆياندار قالاي ءبىر-بىرىمەن تۋىسپاق؟ شىنىمەن دە، دالا مەن رۋس ءبىر-بىرىنە ىقىلاستى بولعان با؟ بۇل نەنىڭ شاعىلىسۋى بولدى سوندا دەگەن سەكىلدى كەكىرت مىنەزدى كلاسسيكتەر مەن  كەۋدەمسوق كەڭەس عالىمدارىنا مايدانداسقان عىلىمي ايتىستار كەزىندە ويسىراتا سوققى بەرسە، جىلدار وتە كەلە «پاراللەلدىڭ قيىلىسۋى»، «تاڭبالار ءتىلى»، «اتام زامانعى تۇركىلەر» كىتابى ارقىلى جاڭاعى سالماعى ءزىلماۋىر عاسىرلىق سۇراقتارعا ءدۇيىم دۇنيەنىڭ كوزىن جەتكىزە وتىرىپ جاۋاپ بەردى. بۇنىڭ سوڭى پوەزيا مەن تاريحتىڭ قوسىندىسىنان تۋعان سيمفونيالىق داستان، ۇلى تاريحتىڭ ۇلى كىتابى «مىڭ ءبىر ءسوز» ەتيمولوگيالىق سوزدىگىنە ۇلاستى. ەڭ عاجابى، وسىناۋ كىتاپتاردىڭ قاي قايسىسى دا ولەڭ تىلىندە جازىلعاندىعى. وقىعان كەزدە الدەبىر قۇپيا قۇمارلىق پايدا بولىپ ەلىكتىرىپ اكەتەتىندىگى. سۇلەيمەنوۆتى وقۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. اقىننىڭ ءاربىر ولەڭدەرىن، كوسەم سوزدەرىن، عىلىمي  تراكتاتتارىن وقىعان ساتتە ءوز-وزىڭنەن رۋحتانىپ كەتەسىڭ. اقىننىڭ كوپتەگەن وي تولعاۋلارى بۇگىندە افوريزمگە اينالىپ كەتكەن.

جومارت تابيعات ونىڭ بويىنا بورىك پەن سەرىلىكتى قاتار سىيلاعان. وسىناۋ بۇركىت قاباق وعلان ەردىڭ بويىندا باعزىدا وتكەن ءباھادۇر بابالارىنان اۋىسقان ءبىر قاسيەت بار. ەل-جۇرتىن ىڭكار ەتىپ، وزىنە ماگنيتتەي تارتىپ تۇراتىنى دا سول قاسيەتىندە جاتسا كەرەك. تەكتىلىك پەن كىسىلىگى، تاكاپپارلىعى مەن سۇستىلىعى تۇلا بويىنان قاشاندا مەن مۇندالاپ كورىنىپ تۇرادى. داناگوي باباسى ولجاباي باتىر: «مەنىڭ قانىم جەتىنشى ۇرپاعىما بارعاندا دۇنيەنىڭ ءتىلىن بىلەتىن عۇلاما (بىلگە) بولادى» دەپ قالاي تاۋىپ ايتقان. ءدال وسى ءسوز ولجاستىڭ دارا اقىندىق ءارى ازاماتتىق «مەنىن» قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولدى دەسەك قاتەلەسپەسپىز.

ولجاس اقىننىڭ ازاماتتىق ءور تۇلعاسى جارقىراپ كورىنگەن تۇس وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنىڭ ورتا شەنىنەن باستاۋ العانى بەلگىلى. اقىننىڭ جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە كورسەتكەن ەرلىگىن الاش جۇرتى ءالى ۇمىتقان جوق.  ەندى وسى تۋرالى اقىننىڭ تاسقا باسىلعان ءوز ءسوزىن وقىپ كورەلىك. «1987 جىلى قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مارتتاعى پلەنۋمىندا ورتالىق كوميتەت مۇشەلەرىنىڭ، مەنىڭ سوزىمنەن باسقا، «قوناەۆتىڭ جەكە باسىنا تابىنۋشىلىقتى اشكەرەلەگەن بارلىق سويلەۋشىلەردىڭ سوزدەرى تۇگەلدەي «قازپراۆدا» مەن «سوتسياليستىك قازاقستاندا» جاريالاندى.

پلەنۋمدا مەن كولبيندى «جەرگىلىكتى پراگماتيكتەردىڭ قولداۋىمەن جەلتوقسان ورتىنە ءوزى ءۇشىن جۇمىرتقا پىسىرمەكشى بولعان - يدەاليست» - دەدىم. بۇلاي دەگەندە، سول كەزدە وتە-موتە بەلسەندىلىك كورسەتكەن ورتالىق كوميتەت حاتشىلارى – مەڭدىباەۆ پەن كاماليدەنوۆتى مەڭزەگەن ەدىم. جانە دە زالدا وتىرعان ورتالىق كوميتەت مۇشەلەرىنە قاراتا: «سىزدەرگە نە بولعان؟ وسى وتىرعان ارقايسىڭدى وسى دارەجەگە جەتكىزگەن ديماش احمەتۇلى ەمەس پە ەدى؟ كەزىندە قۇدايداي قۇرمەتتەدىڭدەر. ال بۇگىن مىنبەدەن قاراسام، ول زالدا جالعىز وتىر. اينالاسىنداعى ورىندىقتار بوس. ۇزىلىستە ەشقايسىڭ قاسىنا بارىپ سالەمدەسۋگە جارامادىڭدار. ۋاقىتتىڭ جانە ءوزىمىزدىڭ قالاي وزگەرگەنىمىزدى ءبىلىپ، جاقسى-جاماندى ساراپتاۋ ءۇشىن بيىل 37-ءشى جىلعى ناۋبەتتىڭ ەلۋ جىلدىعىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك»، - دەدىم». قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريا تۇسىندا بۇلاي سويلەۋ ولىممەن بەتپە بەت كەلۋ ەمەس پە؟ قازاق توپىراعىندا ولجاستان بۇرىن باسىن بايگەگە تىگىپ سويلەي العان ءبىر ادام بولسا، ول جۇمابەك تاشەنوۆ بولۋى كەرەك. ودان باسقا تۇلعانى ءوز باسىم ازىرگە ەستىگەن ەمەسپىن. سوندا ولجاستى وسىنداي كوزسىز ەرلىككە باستاپ اپارعان قانداي قۇدىرەت بولدى دەرسىز. بىزدىڭشە، ول اتا-بابادان دارىعان ونىڭ قانىندا بار تەكتىلىك پەن وجەتبەتتىلىك سوناۋ ولجابايلاردان، ماحامبەتتەردەن دارىعان قاسيەت. سول ۇلى قۇدىرەت الاش رۋحى اياققا تاپتالعان تۇستا شامىرقانىپ ويانعان. ول سۇق ساۋساعىن بەزەپ تۇرىپ، ارۋاقتانىپ سويلەگەندە كولبيننىڭ قاسىندا وتىرعاندار نە كۇيدە بولدى ەكەن؟! ەستەرى اۋىپ، تىلدەرى كۇرمەلىپ قالعان-دى. ولجاستى تىڭداۋدىڭ ءوزى ولاردى ولىمگە باستاعانمەن بىردەي ەدى. كولبين كەتە-كەتكەنشە ونىڭ كوزىنە تۋرا قاراۋعا باتىلدارى جەتپەگەن باسۇرماندار يمەنشىك ادەپتى كەلىننىڭ ءرولىن ويناپ وتكەن جوق پا ەدى. وسىنىڭ بارلىعى كۇنى كەشە بولعان. ول كەزدە بۇگىنگى بەيبىت زاماننىڭ باتىرى سانالاتىن كلاسسيكتەرىمىز وزدەرى ويلاپ تاپقان «اۋىزدى باعىپ، ارتتى قىسىپ» فيلوسوفياسىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. ولار جانە ءوز ۇرپاقتارىن دا سولاي تاربيەلەيتىن. قايسىبىرەۋلەرى ورايدان تاۋىپ ولجاستىڭ جولىنا تور قۇرۋعا ۇمتىلعان. ءيا، تۆورچەستۆولىق وپپوزيتسيا مەكتەبى كەڭەستىك داۋىردە دە وسىلاي جالعاسىپ جاتتى. ونىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى – ولجاس بولاتىن.

سۇلەيمەنوۆ – قازىرگى زامانعى ورتالىق ازيا كوركەم ويىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋشى تۇلعا. سونىمەن قوسا، ول تۇتاس تۇرىك وركەنيەتىنىڭ جوقشىسى ءارى جاقتاۋشىسى. بۇل ونىڭ جارتى عاسىردان استام ۋاقىتقا سوزىلىپ جاتقان تۆورچەستۆولىق قىزمەتىنەن كورىنەدى. كۇلتەگىن تاسىن ەلگە ورالتۋ جونىندەگى يدەيادا ولجەكەڭنەن باستاۋ الادى. اتاعى جەر جارعان اقىننىڭ ابىروي ارعىماعى ارىعان ەمەس. تاريحي جاڭا داۋىردە قازاق مەملەكەتىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋدە ول الەمدىك ماسشتابتا تىنىمسىز ەڭبەك ەتۋدە. «مىڭ ءبىر ءسوز»، «پاراللەلدىڭ قيىلىسۋى» سەكىلدى كىتاپتارىنىڭ جارىققا شىعۋى ۇلتتىق ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ عالامدىق اۋقىمدا مويىندالۋى بولدى. «ازيا» كىتابى بۇل كۇندە الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلىپ باسىلدى. بۇل كىتاپ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاس ۇرپاقتىڭ بويىندا بىرەگەي شىنايى ۇلتتىق وي-سانانى قالىپتاستىرۋدا ايرىقشا ماڭىزعا يە بولىپ وتىر. الەمدىك تاريحناماعا وزگەشە تىڭ كونتسەپتسيا ۇسىنعان ونىڭ كىتاپتارى بۇل سالادا تاڭعاجايىپ قۇبىلىسقا اينالۋدا. ول تاريح پەن ءتىلتانۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن جاساي ءبىلدى. الگى ءبىر «سۇرلانعان» دۇنيەنىڭ ار جاعىنان سۇيكىمدى دە سۇلۋ الەمنىڭ ەسىگى ايقارا اشىلدى. ول عاسىرلار قاباتىندا قاماۋدا قالعان كۇناسىز اقيقات بولاتىن. سول اقيقاتتى تاپقان اقىن بولدى. ويتكەنى ناعىز اقىنداردىڭ ءومىر بويى ىزدەيتىنى اقيقات. ال وعان جەتۋدىڭ جولى اقىننىڭ ءوزى تاسقا باسىپ جازعانداي «ۇجىماققا بارار جول – الداسپاننىڭ جۇزىندەي». ءيا، ناعىز اقيقاتتىڭ اشىلۋى تامۇقتا دا ەركىندىك تاڭى اتقانمەن بىردەي. ۇجىماق پەن تامۇقتىڭ اراسىن ءبولىپ تۇرعان كوپىردىڭ اتى اقيقات. «ادرەسىم ازيا» دەپ ءدۇيىم دۇنيەگە جار سالعان اقىن تۇتاس كونتينەنت اتىنان سويلەيدى. بۇلاي سويلەۋ ولجاسقا جاراسادى. ودان وزگە ءبىر قازاق اقىنى بۇلاي جار سالسا، ول قۇر داۋرىعۋ بولار ەدى. بۇل وزگە ەشبىر اقىننىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان باقىت.

«ازيا» كىتابىنا بايلانىستى تاعدىرى تالقىعا تۇسكەن اقىن سول تۇستا ءبىرجولا مايىپ بولىپ كەتكەندە، تەك قازاق قانا ەمەس، تۇتاس تۇركى مادەنيەتى ءۇشىن ۇلكەن جوعالتۋ بولعان بولار ەدى. اۆتورى اراشالانعانىمەن كىتاپتىڭ جولى كەسىلدى. «ازيا» كىتابى تيرانيانىڭ تۇرمەسىنە توعىتىلدى. كەڭەستىك بيلىك باسىنداعىلارمەن شوۆينستىك پيعىلداعى عالىمدار سۇلەيمەنوۆتى وسى كىتاپ ءۇشىن كەشىرە المادى. قاجەت دەسەڭىز، ولار سول كوزقاراستارىنان ءالى دە تولىق ارىلا العان جوق. ولار كوشپەلى وركەنيەت، تۇركىلىك مادەنيەت دەگەنگە تىجىرىنا قاراۋىن توقتاتقان ەمەس. ايتسە دە، اقيقات سالتانات قۇرماي، شىندىق جەڭبەي قويمايدى ەكەن. رەسمي ماسكەۋ اقىرى «ازيانى» مويىندادى. اتوم عاسىرىندا الاش جۇرتى تەمىر قورشاۋدىڭ ىشىندە تۇرىپ الەمگە وسىلاي ءتىل قاتتى. اقىن ارقىلى. «ولجاس – ورىستىڭ اقىنى» دەيدى ء بازبىر جازارماندار. بۇل ەندى بارىپ تۇرعان بەيشارالىق. ولجاس شىققان تاۋدىڭ ەتەگىندە قالىپ، ەسىن جيا الماي جۇرگەندەر سايدا تۇرىپ وعان قارسى ساداق اتقىسى كەلەدى. ء«وز ومىرىمدە مەن دوسىن ساتقان ادام ەمەسپىن. اناما دا وتىرىك ايتىپ كورگەن جوقپىن. قازاقستان قازىرگىدەي جول ايرىعىندا تۇرعاندا تۋعان حالقىما دا جالعان ۋادە بەرە المايمىن»، دەگەن بولاتىن ول الگىندەي ساياز ويلى جازارماندارعا قايتارعان جاۋابىندا. بۇل ناعىز اقىننىڭ عانا اۋزىنان شىعاتىن ءسوز. ويتكەنى اقىن ەشقاشان وتىرىكپەن قوڭسى قونىپ، عۇمىر سۇرمەيدى. ولەڭنىڭ جاۋى – وتىرىك. وتىرىك ۇيالاعان كوكىرەكتەن ار پەرزەنتى تازا پوەزيا تۋمايدى. ال بىزدە وتىرىكپەن ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن اقىندار قانشاما. ولار، تۇپتەپ كەلگەندە، اقىن ەمەس، ازعىندار. حالىققا كىر كەلتىرەتىندەر دە سوندايلار. ويتكەنى حالىققا وتىرىك ايتقاننان، حالىقتى الداعاننان اۋىر قىلمىس جوق.

بۇگىندە ول ماعىناسىز ايتىستاردان ءاردايىم بويىن اۋلاق ۇستايدى. جالعان پاتريوتيزم مەن نادان ۇلتشىلدىقتىڭ حالىق پەن مەملەكەت ءۇشىن قانشالىق قاۋىپتى ەكەنىن جاقسى تۇسىنەدى. حالىق پەن حالىقتى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋدىڭ تەك قان توگۋمەن اياقتالاتىنىن، ۇلتتى امان الىپ قالۋدىڭ جولى وزگەلەرمەن سىيلاستىق ارقىلى وركەنيەتتى قوعام ورناتۋ ەكەنىن قازىرگى دۇنيەجۇزىلىك دامۋدىڭ سارا جولى ءبىلىم مەن مادەنيەتتە قالعانىن دارىپتەۋدەن جالىققان ەمەس. بۇل جولدا ول اقىندىق ءھام ازاماتتىق ارىنا اقاۋ تۇسىرمەي تىنىمسىز ەڭبەك ەتۋ ارقىلى ءوز حالقىنىڭ ابىروي بەدەلىن الەم الدىندا اسقاقتاتۋمەن كەلەدى. ءبىز ونى بۇل جولدا ءالى دە تالاي بيىكتەردەن كورەتىنىمىزگە سەنەمىز. 

مۇقاش قوجاحمەتۇلى

Abai.kz