جۇمات انەسۇلى. تاتىر مەن ۇرپەك اراسى
(تاريحي ولەڭ –حيكايات)
ستسەناريىن ب. مايلين، ع. مۇسىرەپوۆ، ۆ. يۆانوۆ جازعان "امانگەلدى" فيلمىنەن كورىنىس.
1-حيكايات
1916-جىلعى اق پاتشانىڭ «قازاقتان سوعىسقا ادام الۋ تۋرالى» يۋن جارلىعى شىققاننان كەيىن، امانگەلدى يمانوۆ باستاعان كوتەرىلىس ەلدىڭ جاپپاي قولداۋىنا يە بولعان ەدى. مىنە، سول ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باستالعانىنا 100 جىل. قازاق تاريحىنداعى وسى اتاۋلى جىلعا وراي مەن «تاتىر مەن ۇرپەك اراسى» اتتى تاريحي ولەڭ حيكايات جازدىم. بۇل ولەڭ -حيكاياتتىڭ باسقالار جازعان ولەڭ، جىرلاردان ەرەكشەلىگى- امانگەلدى ساربازدارىنىڭ اق پاتشانىڭ جازالاۋشى وتريادتارىمەن ايقاسقان، شايقاس وتكەن جەرلەردى قىسقا، ءارى نۇسقا سيپاتتاپ، بەينەلەپ بايانمەن كورسەتكەندىگىم. امانگەلدى ساربازدارىنىڭ العاشقى ايقاسى وتكەن جەر «تاتىر» كولىنىڭ ماڭى. تاريحتا ول «تاتىر شايقاسى» دەگەن اتپەن بەلگىلى.تورعاي كوتەرىلىسشىلەرىن باسۋ ءۇشىن جازالاۋشى وترياد قوستانايدان قىزبەل ارقىلى تورعايعا بەت الادى. ا.يمانوۆ باستاعان كوتەرىلىسشىلەر پاتشا اسكەرى «قىزبەلدەن بەرى ءوتتى» دەگەن حاباردى ەستىپ، ولاردى تاتىر كولىندە كۇتەدى.
قىزبەل
=======
قىزبەلىم -قوستانايدان ورتا جولدا،
بەل- بەلەستەن اساسىڭ الدا جالدا.
قىزەمشەك ەكى توبە تۇسەر كوزگە،
جانىندا تۇر ەسكەرتكىشتەي، ەرىم قوبدا.
شىم- شىم ەتىپ اعىپ جاتقان تاس بۇلاعى،
قاندىرار ەد ء شولىڭدى ۇزاق جولدا.
قىزبەلدەن جول اسادى تورعايىما،
بوزتورعايى جەتىمسىرەپ شىرىلداي ما،
الاشتىڭ ۇران سالعان دالاسى ەدى،
اق شاڭداق جول تاريحىمنىڭ تالايى ما!
2-حيكايات
قىزبەلدەن اق پاتشانىڭ جازالاۋشى وتريادتارى قازىرگى الباربوگەت اۋىلىنا تايانعاندا، امانگەلدىنىڭ ەكى مىڭعا جۋىق ساربازى تاتىر كولىنىڭ قوپاسىندا جاسىرىنىپ، جاۋدى كۇتىپ تۇرعان...
تاتىر
=======
تاتىرىم جارقىراعان ايدىندى ەدى،
جاعاسى تۇمسىق باتپاس قوعالى ەدى.
امانگەلدى، كەيكى باتىر باستاعان ەر،
جاۋدى كۇتىپ قوپادا جاتىر ەدى.
توبەدەن ءبىر توپ اسكەر شىعا كەلدى،
مەرگەندەردىڭ كوزدەگەنى وسى اۋ ەدى.
قوس مەرگەن شۇرىپپەنى باسقان كەزدە،
بىرنەشە ات ادامىنسىز شابا بەردى.
قوپا ورتەنىپ، ءبىر شايقاس باستالعاندى،
پاتشا اسكەرى شىققانداي ەد تاس تالقانى،
جاۋدىڭ بەتىن قايتارعان، ەر ساربازدار،
قىرعا قاراي بەت الدى، باس قالقانى.
3-حيكايات
جاقسى قارۋلانعان جازالاۋشى وترياد (زەڭبىرەكتەرى، پۋلەمەتتەرى بار) امانگەلدىنىڭ ساربازدارىنان ءبىرشاما قارسىلىق كورىپ، ونشاقتى ادامىنا ايرىلعاننان كەيىن، تورعايعا قاراي بەت الىستارى باسەڭدەدى. جولدا شۇبالاڭعا سوعىپ، ەلگە زورلىق زومبىلىق جاساعان.
شۇبالاڭ
=========
شۇبالاڭ جەرى -شۇبار كوك،
جانىندا وزەن اق يرەك.
شۇبالاڭدا تۋعان مەرگەن كوپ،
ايقاستا تۋعان ەرلەر كوپ.
الماس قىلىشى جارقىلداپ،
مىڭباسى بولعان سەيداحمەت.
«امانگەلدىگە جاقىن» دەپ،
قۋعىن كورگەن حاكىمبەك.
شۇبالاڭ اۋىلى مازاسىز،
قىرعىندا بولعان مۇندا كوپ...
شەشەن دە مۇندا تۋعان جەر،
اقىن دا مۇندا تۋعان جەر.
بايگەدە وزعان سۇلتان كوك!
4-حيكايات
اق پاتشانىڭ جازالاۋشى وتريادىنىڭ 140 قارۋلى جاۋىنگەرى بار، سۋجارعان، شۇبالاڭدى باسىپ ءوتىپ، تورعاي گارنيزونىنا قوسىلعان. امانگەلدى يمانوۆ شامامەن ون مىڭ ساربازبەن قازىرگى كوكالات اۋىلى جاعىنان، تورعاي وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى تورعاي قالاسىنا شابۋىلداماق بولىپ كەلەدى. بەرگى بەتتەن وسپان حاننىڭ قاراماعىنداعى ساربازدارمەن ءبىر مەزگىلدە تورعاي قالاسىنا شابۋىل جاساۋ ءۇشىن ۋاعدالاسادى. ا.يمانوۆتىڭ ساربازدارى تۇرعان جەر مەن تورعاي قالاسىنىڭ اراسىندا وزەن بار. قالانىڭ تۇسىندا كوپىر بار. كوپىرگە قالا گارنيزونىنىڭ سولداتتارىنان كۇزەت قويىلعان. ا.يمانوۆتىڭ ساربازدارى وسى كوپىرگە شابۋىل جاساپ، ولاردىڭ كوبى قالاعا وسى كوپىر ارقىلى ۇلكەن شايقاسپەن وتەدى. كەيبىر ساربازدار وزەننەن اتتارىمەن جالداپ وتكەن. كوتەرىلىسشىلەردىڭ شابۋىلى كۇنىمەن، تۇنىمەن بولعان، بىراق، قالانى الا الماعان. مەنىڭ «كوك كوپىر» اتتى شاعىن ولەڭىم، وسى تاريحي شايقاستى ەسكە تۇسىرۋگا ارنالعان.
كوك كوپىر
---------------
كورىنەدى انادايدان كوك كوپىر،
ەسكەرتكىشى ەرتەگىنىڭ بۇل كوپىر.
تورعايمەنەن ارعى بەتكە جول بولعان،
جاياۋ، اتتى،اربادا كوپ اعىلعان،
تىنبايتىن ەدى بۇل كوپىردەن ءبىر ءنوپىر.
سول كوپىردىڭ استىندا مەن وتىرمىن.
تاس لاقتىرىپ، قىزىق كورىپ كەي كەيدە،
ەسكى كەزدى ەسكە الىپ جاتىرمىن...
قايران كوپىر، كوك كوپىر، ەسكى كوپىر،
اق پەن ساردار ايقاسىپ، جان بەرىسىپ،
قان اعىزىپ، تالاسقان اعاش كوپىر.
سولداتتاردى قالدىرىپ اياق استى،
ساربازدار ءوتتى تورعايعا اپىر توپىر.
وتقا وراندى انادايدا قارت تورعاي،
ازاتتىق ءۇشىن كوتەرىلدى بار تورعاي!
************
سۋ تۇبىندە جاتىر انە، ۆينتوۆكا،
كۋاسى بولعان سوناۋ كەزدىڭ -قىل كوپىر!
قارت تورعاي، انە،
كوك كوپىر مىنە، كوك كوپىر!
5-حيكايات
تورعاي قالاسى ءۇشىن شايقاستان كەيىن، كوتەرىلىسشىلەردى جازالاۋ ءۇشىن، قوستانايدان بىرنەشە مارتە جازالاۋشى وتريادتار شىعارىلعان. سولاردىڭ ەكىنشى توبى «وسپان حان ماڭايىنداعى ساربازداردى قۇرتامىز» دەپ توسىن بويىنا جورىققا شىققان. اق اسكەر قازىرگى شەگەن، قارعالى اۋىلىن كوكتەي جۇرەدى. توسىن قۇمى بويىنداعى ساربازدارمەن ءبىر ايقاس «توڭقايما» دەگەن جەردە وتەدى.
توڭقايما
==========
توڭقايما تورعايداعى ەرەكشە جەر،
شاقىرعانداي انادايدان "مۇندا" دەپ "كەل!،
ەڭكەيگەن وزەنگە قاراي ءبىر جارتاسى،
ىستىقتا اققاندايىن ماڭدايىنان تەر.
"توڭقايما" تاريحىمدا جازىلعان جەر،
اڭىز عىپ ايتاتىن ەد كەزىندە ەل.
امانگەلدى،باتىردىڭ اتوي سالىپ،
اق پاتشانىڭ اسكەرىمەن ايقاسقان جەر.
6-حيكايات
اقشىعاناق ىرعىز جەرىمەن قولتىقتاسىپ جاتقان جەر. كوتەرىلىسشىلەردى جازالاۋشى وترياد وسى ىرعىزدان دا كەلگەن. سول جازالاۋشى جاقسى قارۋلانعان وتريادپەن كوتەرىلىسشى ساربازدار اقشىعاناقتادا كەزدەسىپ، سۇراپىل شايقاس بولعان. جازالاۋشىلار اۋىلداعى بارلىق ۇيگە ءورت قويعان ەكەن.
اقشىعاناق- قارساقباسى
------------------------------------
اقشىعاناق مىناۋ الدا،
اناۋ تۇرعان قارساقباسى،
باسىندا بار ما ەكەن -اي، ۇيگەن تاسى.
ىرعىزدىڭ اق تاقىرداي جولى جاتىر،
جۇرمەگەن ادام بار ما، كىشى جاسى.
ءيىرىلىپ تورعاي وزەن جالعاپ جاتىر،
اقشىعاناق تۇيەمويناق ەكى اراسى.
ء"اۋ" دەگەن سالەم جەتسە، ءبىر اۋىلدان،
سالت اتپەنەن جەتەر ەدى ەل بالاسى.
تورعاي ەدى الاشتىڭ ءبىر قالاسى،
اقشىعاناق -تاريحتىڭ ءبىر جاراسى.
اق پەنەن قازاقتىڭ كەپ ايقاسقان،
بولىپ ەدى تىرەسكەن ءبىر شايقاسى.
7-حيكايات
تۇيەمويناق كورتوعاي 1916-جىلعى كوتەرىلىستە ايتۋلى تۇلعانىڭ ءبىرى بولعان وسپان حاننىڭ قىستاۋى، ءارى جايلاۋى بولعان. جازالاۋشى وترياد كورتوعاي، تۇيەمويناق اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارىن قاتتى جازالاعان.
تۇيەمويناق
=============
تۇيەمويناق -قۇدايدىڭ بەرگەن جەرى،
جىلقىعا قۇلىن تايدىڭ ەرگەن جەرى.
وزەن مەن كوشەك تاۋدىڭ ورتاسىندا،
توسىنعا ەنە بويلاپ كىرگەن جەرى.
تۇيەمويناق اڭىزعا بولعان جەلى،
حايروللاداي بولعان ەد جىرشى پەرى،
ابىقاي، نۇرحان، جۇماباي اقىندارى،
نەبىر شىركىن اسىلداردىڭ جۇرگەن جەرى.
تۇيەمويناق توسىننىڭ ورتاسى ەدى،
وسپان حانداي اسىلدىڭ قونىسى ەدى.
بوي بەرمەگەن جاسانعان اق اسكەرگە،
ساربازداردىڭ جاسانعان قوسىنى ەدى.
كەشەگى ءبىر تاريحتى ەسكە سالسام،
اق پەن قىزىل اسكەردىڭ وتكەن جەرى.
بەيبىت جاتقان ەلىمدى ءجاي قالدىرماي،
جانىنا جارا سالىپ وتكەن جەرى.
8-حيكايات
كوتەرىلىسشى ساربازدارمەن جازالاۋشى وتريادتىڭ اراسىنداعى ەڭ ۇلكەن شايقاستاردىڭ ءبىرى دوعال -ۇرپەك شايقاسى بولدى. دوعال مەن ۇرپەك ا.يمانوۆتىڭ ساربازدارىنىڭ توپتالعان جەرى ەدى.
دوعال- ۇرپەك
دوعال -ۇرپەك شايقاسى،
اق پەن ەرلەردىڭ ايقاسى.
زەڭبىرەكتىڭ گۇرسىلى،
ۆينتوۆكانىڭ ءدۇرسىلى،
مىلتىقتاردىڭ ءتۇتىنى،
ساداقتاردىڭ زۋىلى،
سولدات پەن سارباز ايقاسىپ،
قىلىشتاردىڭ شاڭقىلى،
سولداتتار بولدى كەر قاشقان،
كۇركىرەپ كەتتى قارا اسپان.
ءبارى بولدى!
جەڭدى ءبارىبىر،ساربازدار،
ەرلىك پەن نامىستان جارالعان!
9-حيكايات
اۋماعى ىرعىز،ۇلىتاۋ، كوكشەتاۋ، قوستاناي ايماقتارىن قامتىعان 1916-جىلعى ا.يمانوۆ باستاعان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىن باسۋعا كەلگەن گەنەرال لاۆرەنتەۆ پەن پودپولكوۆنيك تۋرگەنەۆ باستاعان جازالاۋشى وتريادتارى ءجۇرىپ وتكەن جولدارىنداعى قىزبەل، الباربوگەت، سۋجارعان، شۇبالاڭ اۋىلدارىنداعى بەيبىت جاتقان ەلگە ادام ايتقىسىز زورلىق زومبىلىق كورسەتىپ، كەيبىرەۋلەرىن جازىقسىز اتىپ كەتكەن.اق پاتشا ىرعىزعا دەيىن سالدىرعان تەلەگراف بويىنداعى شەگەن، قارعالى، توڭقايما، تۇيەمويناق، اقشىعاناق قونىستارىنىڭ تۇرعىندارىندا جازالاپ، قىناداي قىرعان.
قازىرگى امانگەلدى اۋدانىنا قاراستى باتپاققارا، دوعال، ۇرپەك، كۇيىك، اعاشتىكولدە بولعان امانگەلدى يمانوۆتىڭ ساربازدارىمەن بولعان ءىرى شايقاستاردان كەيىن، جازالاۋشى وترياد قوستانايعا قايتىپ بارا جاتقان جولدا كەزدەسكەن اۋىلداردى ورتەپ، قاراۋىلىنا ىلىككەن ادامداردى اتىپ كەتىپ وتىرعان.
اقىرىندا، تورعاي جەرىندە باستالعان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى 1917-جىلى اق پاتشانىڭ تاقتان قۇلاۋىنا جالعاستى.
ودان كەيىن اتامان دۋتوۆتىڭ جاساقتارى تورعايعا كەلدى. بۇل تۇستا دا تورعاي ەلىنىڭ كورگەن قيىنشىلىقتارى مەن ازاپتارى ايتاتىنداي اق بولدى...
16-جىل. كوتەرىلىس،
ساربازدار،
ەرلىك،
سىلكىنىس.
اق پاتشامەن ايقاسقان،
تورعايدا بولدى،
سەرپىلىس.
اق باندىمەن دە ايقاستى ەل،
الاش كەلدى باعىما،
تاۋەلسىزدىك ءۇشىن شايقاستى ەل،
اقىرى بولدى قايىرلى،
مەملەكەت بولدىق تاۋەلسىز!
10-حيكايات سوڭعى ىلمەك
(امانگەلدى ساربازدارىنىڭ قارۋىن سوققان، بەلگىلى ۇستا اياعان تۋرالى ءسوز)
ا.يمانوۆ باستاعان كوتەرىلىسكە كەمىندە وتىز مىڭداي سارباز قاتىسقان.كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلار سايلاعان ابدىعاپار حان مەن وسپان حان ساربازداردى ازىق تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋدى تورعاي، باتپاققارا ايماقتارىنداعى بولىستىقتارعا مىندەتتەگەن. كوتەرىلىسشىلەردە شامامەن ەكى جۇزدەي ۆينتوۆكا، قولدان جاسالعان مىلتىق، قىلىش، نايزا مەن بىرگە ساداق تا بولعان. امانگەلدى ارناۋلى قارۋ سوعاتىن ۇستاحانالار اشقان. سول ۇستالاردىڭ ءبىرى امانگەلدىنىڭ ءوز اعاسى بەكتەپبەرگەن مەن اياعان دەگەن كىسى بولعان.اياعان جاساعان مىلتىق قىسقا ۇڭعىلى، شاعىن قۇنداقتى دەۋشى ەدى. اياعاننىڭ سوققان مىلتىعى ارقالىق قالاسىنداعى تورعاي وبلىستىق مۇراجايىندا بولعان. اياعان ۇستانى مەن اقشىعاناقتا كوردىم. مەنىڭ اكەم ماعان ارناتىپ، ءمۇيىز ساپتى كۇمىس پىشاق سوقتىرىپ الىپ ەدى. سول كەرەمەت كۇمىس پىشاق ءالى بار...
اياعان ۇستا
قوڭىر ۇيلەر،
كوتەرىلىسشىلەردىڭ ورداسى.
كىرىپ شىققان جۇرتتىڭ ءبارى ابىگەر،
جاقىن ەكەن ۇيلەردىڭ ءتىپتى اراسى.
شاڭ شۇق ەتكەن
شىعادى داۋىس ءبىر قوستان،
اپ، قۇدايىم،
ەكى ۇستانى ءبىر قوسقان،
بەكتەپبەرگەن، اياعانداي ۇلى ۇستا،
ونەرلەرى ەل ماقتاعان، ەڭ اسقان!
الماس قىلىش سوققان ەدى وسىلار،
مەرگەندەرگە مىلتىق سوققان وسىلار!
امانگەلدى، كەيكى مەرگەن اتقاندا،
كەز كەلگەن جاۋ، انادايدان، توسىلار!
16-جىلعى كوتەرىلىستىڭ العى شارتتارى
(قوسىمشا ءسوز)
11-حيكايات
1916-جىلعا دەيىن دە تورعاي جەرىندە وتارشىلدىققا قارسى ەل ەسىندە قالعان جەكە نارازىلىقتار بولىپ تۇردى.
سونىڭ ءبىرى 1885-جىلى قارعالىدا توسىن بولىسىندا ەل جينالعان ۇلكەن جيىندا بولعان. سول جيىندا اقول بولىستىعىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتقان بايتۇرسىنعا وياز ياكوۆلەۆ جەكىپ، ۇرىسقان. ونى بايتۇرسىن شوشاقۇلى كوتەرە الماي، ويازدى قامشىسىمەن ساباپ جىبەرگەن. سول ءۇشىن شوشاق بالالارى اقتاس، بايتۇرسىن، سابالاق سىبىرگە 17 جىلعا ايدالعان. ول كەزدە احمەت بايتۇرسىنۇلى نەبارى ون ءۇش جاستا ەدى...
قارعالى
قارعالى جيدەلى بايسىن، توعايلى ەدى،
سۋى تەرەڭ، جاعاسى قوعالى ەدى.
اقكولدەن تورعايعا وتەر وتكەلى بار،
توسىننىڭ بەرەكەلى ورتاسى ەدى.
ەلى ءۇشىن ەرلەرىمنىڭ ايقاسقان جەر،
بەل شەشىپ،ورىستارمەن شايقاسقان جەر،
اقتاس پەن بايتۇرسىننىڭ بەتى قايتپاي،
ويازدى قامشىمەن ساباعان جەر!
تاعى دا ءبىر نارازىلىق
12-حيكايات
1911-جىلى تورعاي قالاسىنداعى بازاردىڭ قىزعان كەزىندە توبەلەس بولىپ، سونى اراشالاۋعا كەلگەن ءبىر جاندارم دورەكىلىك كورسەتىپ، جۇرتقا قامشى سىلتەگەن. سول جەردە كازاك سولداتى قازا بولىپ، ارتى شۋعا اينالعان. قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، اقىرىندا كوزى اشىق ازامات حاكىمبەك توكين، ومار تىنىموۆ سوتتالعان. امانگەلدى يمانوۆتا وسى قىلمىستىق ءىس بويىنشا كۇدىكتىلەر قاتارىنا ىلىنگەن. بىراق، «امانگەلدى توبەلەس كەزىندە بولمادى» دەگەن كۋالەر بولعان.
كەيىن، 1916-جىلى تورعاي كوتەرىلىسى كەزىندە حاكىمبەك توكيندە، ومار تىنىموۆتا امانگەلدى يمانوۆتىڭ قاسىنان تابىلدى.
تورعايداعى توبەلەس
تورعايدا ۇلكەن، مال بازار،
قاتارلى دۇكەن، سان بازار.
قيقۋ دا شۋ، جاڭعىرىق،
ساۋداعا تۇسكەن جان سالار.
قيقۋ دا شۋ، توبەلەس،
ءار جەردەن شىققان ءبىر ەگەس.
جاندارم ءۇيىرىپ، قامشىسىن،
ايقايلى بولدى ءبىر تىرەس.
اقىرى ءولىپ، ءبىر سولدات،
جۇرت جينادى سوندا ەس.
حاكىمبەك ءجۇردى كىسەندە،
ومار ايدالدى سىبىرگە،
ءوتتى تاريح، سونداي كەز...
Abai.kz
