رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى جىلدارى پەتەربوردا كارل بۋللا (1853-1929) دەگەن فوتوگراف وتكەن. ونى ورىستار «رەسەيلىك فوتورەپورتاجدىڭ اتاسى» سانايدى. 1875 جىلى پەتەربوردان ءوزىنىڭ جەكە فوتواتەلەسىن اشقان. 1897 جىلدان باستاپ تۇسىرگەن سۋرەتتەرى اتاقتى «نيۆا» جۋرنالىنا جاريالانعان.

كارل بۋللا كوبىنە بال كەشتەرىن، شەرۋلەردى، مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ رەسمي كەزدەسۋلەرىن، عيماراتتاردىڭ اشىلۋ سالتاناتتارىن، سپورتتىق جارىستاردى، بەلگىلى ادامداردىڭ مەرەيتويلارى مەن جەرلەۋ راسىمدەرىن تۇسىرگەن. ودان بولەك تالاي تاريحي تۇلعانى سۋرەتكە تارتتى. سونىڭ ىشىندە اتاقتى سۋرەتشى يليا رەپيننىڭ، ورىس اقىنى كورنەي چۋكوۆسكيدىڭ، سۇڭعىلا جازۋشى لەۆ تولستويدىڭ سۋرەتتەرىن تاريحتا قالدىردى.

(1 سۋرەت) كارل بۋللا

بۋللا ءبىزدىڭ قايماقتارىمىزدى دا وبەكتيۆىنەن تىس قالدىرعان جوق.

اتاقتى پالۋانىمىز قاجىمۇقان مۇڭايتپاسۇلىن، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى اليحان بوكەيحاننىڭ، باسقا دا ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعالارىن فوتوعا تارتتى. فوتوگراف قاجىمۇقاننىڭ سۋرەتىن 1912 جىلى تۇسىرگەن. وسى جىلى پەتەربوردا كلاسسيكالىق كۇرەستەن (بۇگىنگى گرەك-ريم كۇرەسى) حالىقارالىق چەمپيونات وتكەن. چەمپيوناتقا الەمنىڭ سول كەزدەگى ەڭ مىقتىلارى قاتىسقان. مىنە، سول چەمپيونات قارساڭىندا كارل بۋللا پالۋانداردى ءوزىنىڭ پەتەربورداعى فوتواتەلەسىنە شاقىرىپ، جەكە-جەكە سۋرەتكە تۇسىرگەن. بۇل سۋرەتتەر كەزىندە «رۋسسكيە بوگاتىري» دەگەن اتپەن فوتورەپورتاج بولىپ جاريالانعان.

(2 سۋرەت) جاس قاجىمۇقان. 1912 جىل، پەتەربور، ك.بۋللا تۇسىرگەن

ال بۋللانىڭ بوكەيحانعا قاتىستى سۋرەتتەرىنىڭ كوبى ءاليحاننىڭ ءبىرىنشى دۋما دەپۋتاتى كەزىندە ءتۇسىرىلدى. الايدا، 1906 جىلدىڭ 8 قاڭتارىندا دالا ولكەسى گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ نەگىزسىز جارلىعىمەن پاۆلودار تۇبىندە تۇتقىندالدى. ودان ءارى ومبى اسىرىلىپ، باس-اياعى ءتورت ايداي تۇرمەدە وتىردى.

(3 سۋرەت) ءاليحان بوكەيحان – دۋما دەپۋتاتى. 1906 جىل، پەتەربور، ك.بۋللا تۇسىرگەن. (3- سۋرەت بولات ءمۇرسالىمنىڭ "الاش اۆتونومياسىنىڭ اسكەرى" اتتى كىتابىندا جاريالانعانىن ەسكەرتەمىز).

ال تۇرمەدەن شىعىپ پەتەربورعا ەندى جەتكەندە، پاتشانىڭ ۇكىمىمەن دۋما تاراتىلدى. بۇعان قارسى بولعان دۋمانىڭ بىرنەشە دەپۋتاتى نارازىلىق اكتىسىن قابىلداۋ ءۇشىن فينليانديانىڭ تەريوكي مەكەنىنە جينالدى. نارازى ەكس-دەپۋتاتتاردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ ءاليحان دا بار بولاتىن. ولار حالىقتى پاتشانىڭ بۇيرىعىنا باعىنباۋعا شاقىرىپ، «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويدى. تەريوكيدەگى وسى تاريحي ءساتتى كارل بۋللا باستان-اياق سۋرەتكە تۇسىرگەن ەكەن. بۇعان دەيىن باسپا بەتىندە جاريالانا قويماعان الەكەڭنىڭ سۋرەتتەرى وسى بۋللانىڭ ارحيۆىنەن تابىلىپ وتىر.

(4 سۋرەت) ءاليحان «ۆىبورگ ۇندەۋى» جاريالانعان گازەتتى قولتىعىنا قىسىپ، تەمەكىسىن تارتىپ تۇر. 1906 جىل، تەريوكي، ك.بۋللا تۇسىرگەن

بۋللانىڭ تەريوكيدە تۇسىرگەن سۋرەتى مۇنىمەن بىتپەيدى. «رۋسسكوە سلوۆو» گازەتىمەن بىرگە شىعاتىن «يسكرى» جۋرنالىنىڭ 1906 جىلدىڭ 30 ماۋسىمىنداعى №30 سانىندا «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قاتىستى بىرنەشە سۋرەت جاريالانعان ەكەن. بۇل جەردەن دە ءاليحان بوكەيحاننىڭ بەينەسىن كورىپ، توبەمىز كوككە ءبىر ەلى جەتپەي قالدى. جۋرنالدىڭ 389-بەتىندە باق ىشىندە جينالىس قۇرىپ جاتقان دۋمانىڭ ەكس-دەپۋتاتتارىنىڭ سۋرەتى باسىلىپتى. وسى سۋرەتتەگى ورىندىققا جاقسىلاپ جايعاسىپ، قىرىنان قاراعان كۇيى تەرەڭ ويعا شومىپ وتىرعان ادام – ءبىزدىڭ ءاليحان بوكەيحان.

(5 سۋرەت) وي قۇشاعىنداعى ءاليحان. 1906 جىل، تەريوكي، ك.بۋللا تۇسىرگەن

بۇل سۋرەتكە قاتىستى ءاليحانتانۋشى سۇلتان حان اققۇلۇلى: ء«اليحان ءى دۋمانىڭ كۇشتەپ تاراتىلۋىنا نارازى بولىپ، ۆىبورگ قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى تەريوكي مەكەنىندە 200 دەپۋتاتپەن بىرگە ايگىلى «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» سالىمگەرەي ءجانتورين ەكەۋى 10 شىلدەدە قول قويدى. مىنا سۋرەت سول تەريوكي مەكەندە تۇسىرىلگەن. سۋرەتتى العاش رەت كورىپ وتىرمىن. مەنىڭ 1992 جىلى تاپقانىم «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويىپ بولعان سوڭ تۇسكەن توپتىق سۋرەت بولاتىن»، – دەگەن تۇسىنىكتەمە بەردى.

(6 سۋرەت) ءاليحان سول جاقتان ەكىنشى قاتاردا ەكىنشى بولىپ تۇر. 1906 جىل، تەريوكي، ك.بۋللا تۇسىرگەن

ءدال وسى تەريوكيدە تۇسكەن تاعى ءبىر سۋرەتىندە ءاليحان داستارحان باسىنا جايعاسىپتى. ەكس-دەپۋتاتتار «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويىپ بولعان سوڭ، وسى تاريحي ءساتتى اتاپ وتكەنگە ۇقسايدى. اتاۋعا تۇرارلىق ءسات قوي، سەبەبى بۇلاردىڭ ءبارى دە پاتشانىڭ ادىلەتسىزدىگىنە نارازى بولدى. ونى تاقتان تايدىرۋعا تىرىستى. وكىنىشكە قاراي، سوڭىندا ءبارى دە قاتاڭ جازالاندى. سونىڭ ىشىندە 1907 جىلى پەتەربور سوت پالاتاسىنىڭ ارنايى سوتى ءاليحان بوكەيحاندى 3 ايعا تۇرمە جازاسىنا كەستى. ۇندەۋگە قول قويعانى ءۇشىن سەمەي تۇرمەسىنە قامالدى. دەپۋتات بولىپ قايتا سايلانۋىنا تىيىم سالىندى. ءتىپتى، گازەت-جۋرنال شىعارۋىنا دا شەكتەۋ قويدى. سونىڭ كەسىرىنەن ءاليحان بوكەيحان «يرتىش»، «وميچ» جانە «گولوس ستەپي» گازەتتەرىن شىعارعاندا باس رەداكتورى رەتىندە باسقا كىسىلەردىڭ ەسىمىن كورسەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

(7 سۋرەت) العاشقى دەپۋتاتتار داستارحان باسىندا. 1906 جىل، تەريوكي، ك.بۋللا تۇسىرگەن

تەريوكي مەكەنىندە تۇسىرىلگەن بۇل سۋرەتتەردى كارل بۋللا تۇسىرگەنىن قايتالاپ ايتامىز. وسى سۋرەتتەردەن بۋللا سەريا دايىنداپ، كەيىن ارحيۆكە وتكىزگەن. سوندىقتان، سۋرەتتەردىڭ تۇپنۇسقاسىن  سانكت-پەتەربۋرگ ورتالىق مەملەكەتتىك كينوفوتوقۇجاتتار ارحيۆىنەن (تسگاكففد) الۋعا بولاتىنىن ەسكە سالعىمىز كەلەدى.

بۇل سۋرەتتەردىڭ تابىلۋىن ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعى قارساڭىنداعى تابىس دەر ەدىك. ال الەكەڭنىڭ ءالى دە اشىلماعان بەتتەرىن تاريحشىلارعا قالدىردىق. ءبىزدىڭ مىندەت – ەل ءۇشىن تەر توككەن، قانىن بەرگەن تۇلعانىڭ اسقاق بەينەسىن الاسارتپاۋ. ەندەشە، ء«تىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەگەن قازاق ليدەرىنە ءبىز قىزمەت ەتۋىمىز كەرەك.

ايتپاقشى، مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى كەشە ءاليحان بوكەيحاننىڭ مەرەيتويىنا مەملەكەتتەن قارجى ءبولىپ، ۇلكەن توي ۇيىمداستىرىلاتىنىن ايتتى.

ەندەشە، توي قۇتتى بولسىن، قازاعىم!

سەرىكبول حاسان

Abai.kz