رۋشىلدىق ەندى‑ەندى باسى قوسىلا باس­­تا­عان قازاقتىڭ بىرلىگىنە سىزات ءتۇ­سىرىپ، بو­لىنىپ‑جارىلۋعا اپاراتىنى جو­نىندە ءجيى ايتىلادى.

 اسىرەسە، مۇنداي اقىلدى ۇلاعاتتى ءسوزدى ايتاتىن ونەر ادامدارى. سولاي بولا تۇرا، قازاق انشى­لەرىنىڭ ءبىرازى اتا‑تەگىنەن جەرىپ، رۋىنىڭ اتىن فاميليا قىلىپ الدى. مىسالى، اشا ماتاي، نۇرلان البان، اقىلبەك جەمەنەي، سارا نايمان، مايرا كەرەي سىندى انشىلەر رۋىن «جۇلدىز» جاساپ، جارنامالاپ ءجۇر. ءتىپتى، وزدەرىنىڭ بۇل ىسىنە ولار قىمسىنبايدى دا. بۇعان قا­راپ «ولاردىڭ تۇلا بويىن رۋشىلدىق دەندەپ، ىشكە سىيماعانى سونشالىقتى، سىرتىنا تەۋىپ، ابدەن بەتى اشىلىپ العان با؟» دەگەن دە ويعا قالاسىڭ. سويتسەك، گاپ باسقادا ەكەن. ولاردىڭ رۋشىل بولۋىنىڭ  وزىندىك سەبەبى بار ەكەن. ماڭعىستاۋلىق ءانشى اقىلبەك جەمەنەي ءوزىنىڭ «رۋشىل» بولۋىن وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «قالا مەن دالا» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا بىلاي تۇسىندىرگەن ەدى. «وسىدان 5-6 جىل بۇرىن ساحناعا العاش شىعىپ جۇرگەنىمدە بەلگىلى سىقاقشى مارات كوككوزوۆپەن كونتسەرتتە بىرگە بولدىم. ادايدىڭ ىشىندەگى جەمەنەي ەكەنىمدى ءبىلىپ، سول كىسى تەگىمدى اۋىستىرۋعا ۇسىنىس جاساعان بولاتىن. سودان بەرى وسىلاي كەلە جاتىرمىن» دەپتى. سوندا، مارات كوككوزوۆ اقىلبەككە نەگە مۇنداي اقىل ايتتى؟ نەگە ونى رۋشىلدىقتىڭ جولىنا سالىپ جىبەردى؟ شىندىعىندا، بۇل ماسەلەگە تەرەڭ ۇڭىلسەك، ماراتتى جازعىرۋعا بولمايدى، كەرىسىنشە، ول اقىلبەككە جامانشىلىق ويلاماعانىن، قايتا ونىڭ ادام بولىپ، جۇرت قاتارلى ءومىر ءسۇرىپ كەتكەنىن قالاعان اعالىق جاناشىرلىعىن كورەمىز.

شىعىس حالقىندا قوجاناسىردان، قازاقتا الداركوسەدەن باستاۋ الاتىن سى­قاقشىلار اقىلسىز ادامدار ەمەس. ولار حالىقتىڭ ىشكى ويىن سەزەتىن، مىنەزىن جاق­سى بىلەتىن پسيحولوگتار. ونىڭ ۇستىنە، م.كوككوزوۆ – ا.جەمەنەيدىڭ جەرلەس اعاسى. اقىلبەكتىڭ ءان سالىپ جۇرگەنىن ءبىر قاراپ جىبەرىپ، ول وعان وتە پايدالى اعالىق كەڭەس قوسقان. سەبەبى، اقىلبەكتىڭ انشىلىگى، قۇي­قىل­جىتىپ اكەتىپ بارا جاتقان داۋىسى، قۇداي بەرگەن تالانتى شامالى، ءتۇر‑سيپاتى دا ەستراداعا كەلە بەرمەيدى – ونى حالىقتىڭ «جارىق جۇلدىز» دەپ قابىلداۋى قيىن ەدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ سىقاقشى مارات كوككوزوۆ تىعىرىقتان شىعاتىن جولدى تاپتى. جەمەنەي – ادايدىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن رۋ. سوعان سايكەس توي‑تومالاقتى دا كوپ جاسايدى. مىسالى، جەمەنەيلەر توي جاساپ جاتىر دەلىك. تامادا «قۇرمەتتى قوناقتار، بۇگىن جەمەنەي ەلى دۇبىرلەتىپ توي جاساپ وتىر. سىزدەردىڭ قۇرمەتتەرىڭىزگە اقىلبەك جەمەنەي ءان سالادى» دەسە، تويدا وتىرعان جەمەنەيلەر قۇدا‑جەكجاتتىڭ الدىندا مەرەيى ارتىپ، ءبىر جاساپ قالماي ما؟! جەمەنەيدىڭ تويىندا جەمەنەي ءان شىرقاپ جاتىر… قانداي ۇيلەسىمدى، قانداي تاماشا! بۇدان كەيىن اقىلبەكتى تويعا شاقىرتۋ كوبەيەدى، سوعان سايكەس ءانشىنىڭ تابىسى دا ارتادى. مىنە، وسىنى بىلەتىن سىقاقشى كوككوزوۆ ىنىسىنە جاناشىرلىق اقىلىن ايتقان. ارينە، اعاسىنىڭ ايتقانىن مۇلتىكسىز ورىنداعان اقىلبەك تە اقىلسىز جىگىت ەمەس. «مەن، مەن» دەپ كوكىرەگىن ۇرمايدى. ول ءوزىنىڭ شاماسىن بىلەدى – اسىپ‑تاسىپ بارا جاتقان تالانتى جوق. بۇلاي جاساماسا، شوۋ‑بيزنەستە كۇن جوق، اقشا تابۋ دا قيىن.

اقىلبەك جەمەنەي بۇرىن ۇلىقپان جولداسوۆ قۇرعان «كاسپي» توبىنىڭ مۇشەسى بولدى. توپ ۇ.جولداسوۆتىن باستاپ تۇگەلىمەن باتىستىڭ جىگىتتەرىنەن تۇراتىن. توپتىڭ «كاسپي» دەپ اتالۋى دا اقىلبەكتىڭ جەمەنەي اتالۋى سياقتى ەسەپتەن تۋىنداعان سياقتى. «قۇرمەتتى قوناقتار، سىزدەر تولقىنى  مەن بەكىرەسى تۋلاعان كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا وتىرسىزدار. سىزدەرگە ارناپ كاسپيدىڭ تۇلەكتەرىنەن قۇرالعان «كاسپي» توبى ءان شىرقايدى» دەيدى تامادا. تاعى دا تويشى قاۋىم ءبىر جاساپ قالادى. كاسپي… كاسپي… كاسپي… ىلعي باتىس ءوڭىردىڭ توي‑تومالاعىندا ءان ايتىپ اقشا تاباتىن توپتىڭ قۇرامىندا جۇرگەندە مۇنى اقىلبەك بايقاعان. كەيىن توپتان ءبولىنىپ ءوز الدىنا شارۋا جاساي باستاعاندا ۇلىقپان اعاسىنان ۇيرەنگەنىن مارات كوككوزوۆ اعاسىنىڭ اقىلىمەن جۇزەگە اسىردى. بۇدان اقىلبەك ۇتىلعان جوق، جامان بولعان جوق – الماتىدان دۇمبىرلەتىپ ەكى‑ۇش قابات ءۇي دە سالدى، قىمبات ماشينە دە الدى…

قازاق ەستراداسىندا باسقالاردان وق بويى وزىق كەلە جاتقان وڭتۇستىكتىڭ جىگىت­تەرىنەن قۇرالعان «مۇزارت» اتتى توپ بار. بىراق، ولار توپتىڭ اتىن «دۋلات» نەمەسە «تاراز» دەپ اتاپ، ءبىر ءوڭىردىڭ نەمەسە ءبىر رۋدىڭ قولداۋىنا سۇيەنگىسى كەلمەدى. نەگە؟ سەبەبى، ولار وزدەرىنىڭ تالانتتى ەكەنىن ءبىلدى. تويدا ولەڭ ايتىپ، ءان شىرقاپ اقشا تابۋدى ەمەس، ونەر جاساۋدى ماقسات تۇتتى. توپتىڭ اتىن جاي عانا مۋزىكالىق ونەر – «مۇزارت» دەپ اتاي سالدى. تابىستان دا قۇر الاقان ەمەس. ولاردى باتىستىڭ دا، شىعىستىڭ دا، وڭتۇستىكتىڭ دە، سولتۇستىكتىڭ دە حال­قى تويىن­دا ءان ايتۋعا شاقىرادى. تابىسى دا «كاس­پيگە» قاراعاندا الدەقايدا قوماقتى – شىنايى ونەر دە جاساپ جاتىر، كۇرەپ اقشا دا تاۋىپ جاتىر.

مىنە، بايقاپ وتىرعاندارىڭىزداي انشى­لەردىڭ رۋشىل، جەرشىل بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا جاتىر. مىسالى، نايمان رۋى بۇتكىل قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرىن قۇرايدى. البان دا ۇلى جۇزدەگى ۇلكەن رۋدىڭ ءبىرى. ماتايلار دا كوپ. كەرەي دە ورتا جۇزدەگى ۇيىمشىل بەلدى رۋلاردىڭ ءبىرى سانالادى. دەگەنمەن، «قازاق ىشىندەگى رۋشىلدىق سەزىم اسقىنىپ تۇر» دەپ ايتا المايمىز. بىراق، حالىق «ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن» دەگەن تۇسىنىكتەن ءالى ارىلا قويعان جوق. حالىقتىڭ وسى ءبىر وسال تۇسىن ونەر ادامدارى ءوز پايداسىنا جاراتىپ جاتىر.

قازاق انشىلەرىنىڭ رۋشىل بولىپ كەتۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار. بۇل جوعارىدا ايتىلعان ءبىرىنشى سەبەپتەن الدەقايدا جامان، قازاق ءۇشىن الدەقايدا قاۋىپتى. ولاي دەيتىنىمىز انشىلەردىڭ قازاق بولۋدان قاشۋى. ولار نەگە ولاي ەتەدى؟ مىسالى، ءانشى مايرا مۇحاممەدقىزى ءوزىنىڭ تەگىن اۋىستىرىپ، مايرا كەرەي اتانعانىنا ءبىراز بولدى.  ول بۇل ءىسىن بىلايشا ءتۇسىندىرىپ ءجۇر. مايرا اندا-ساندا ەۋروپاعا بارىپ ءان شىرقايدى ەكەن. ونىڭ ويىنشا، ەۋروپالىقتار «مايرا مۇحاممەد» دەپ ايتۋعا قيىنسىنادى-مىس. شىندىعىندا، مۇسىلمان الەمىنىڭ كىندىگىنە جاقىن جاتقان ەۋروپالىقتارعا پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ ەسىمى جات ەمەس، ول ۇيرەنشىكتى ەسىمدەردىڭ بىرىنە اينالعالى قاشان! ءدال وسى ەسىممەن الەمگە ايگىلى قانشاما تۇلعا شىقتى! قارا ءناسىلدى بوكسشى يسلامدى قابىلداپ، «مۇحاممەد ءالي» اتانعاندا دا حريستياندار ونىڭ ەسىمىن اتاۋعا ء تىپتى دە «قيىنسىنباعان» بولاتىن. بۇل جەردە مايرا كەرەي ءبىر نارسەنى جاسىرىپ وتىر. ءوزىنىڭ فاميلياسىن وزگەرتۋگە قاتىستى ايتقان ونىڭ ءۋاجى اقىلعا قونىمدى ەمەس. شىندىعىندا، ول قازاق بولۋدان قاش­قاقتاپ وتىر. نەگە؟

«مۇحاممەدقىزى» دەگەن سوزدە قازاق­قا، قازاق ءتىلىنىڭ الىپبيىنە عانا ءتان «ۇ»، «ق» سياق­تى «قۇيرىقتى» ارىپتەر كەزدە­سە­دى. ول وزگە حالىقتىڭ تىلىندە جوق مۇنداي ارىپ­تەردىڭ (دىبىستاردىڭ) ءوزىنىڭ اتى-جونىندە بولماعانىن قا­لايدى. ياعني، ونىڭ قازاقتىقتان قاش­­قاقتاپ وتىرعانى بايقالىپ تۇر. ەكىن­شىدەن، قازاقتار – مۇسىلمان. ءتىل مەن ءدىن ۇلتتى باسقالاردان ەرەكشەلەيتىن باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى. حالقىمىز يسلامدى قابىلداعاننان بەرى ۇل-قىزدارىنىڭ اتىن مۇسىلمانشا قويا باستادى. ال، مايرا تازا قازاق بولا تۇرا يسلام ءداستۇرىن، قازاق ءداستۇرىن مويىنسىنباي مۇسىلمانشا ەسىمنەن قاشىپ وتىر. ياعني، بۇدان ونىڭ تاعى دا قازاق بول­عىسى كەلمەيتىنىن كورەمىز. وسى سياقتى قازاقتىقتان قاشقاقتاپ جۇرگەندەردىڭ قاتارىنا ماتاي، البان، جەمەنەي، نايمان، ءال-تارازي، تارازي دەگەن فاميليا الىپ، تەگىن وزگەرتكەندەردى قوسۋعا بولادى. سەبەبى، رۋ مەن جەر اتتارىنىڭ تۇگەلگە جۋىعى قازاق مۇسىلمان بولعانعا دەيىن قولدانىلعان ەسكى سوزدەر. ارينە، اتى-ءجونىن وزگەرتكەن ادامداردىڭ ءبىرازى ءبارىبىر قازاقشىلىقتىڭ «قۇرىعىنان» قۇتىلىپ كەتە المادى. فاميلياسىن «ورىسشا» ستان­دارتقا كەلتىرىپ ەۋروپاشالاعانمەن ءوز ەسىمىندە «ۇ»، «ڭ»، «ع»، «ق»، ء«ا» سياقتى ارىپتەر قالىپ قويدى.

سوۆەت وداعى كەزىندە ورىس ورتاعا ءتۇسىپ قالعان تۇڭعىشباي، توقتار ەسىمدى ادامدار «توليك»، اقىلبەك پەن اكىم ەسىمدى جىگىتتەر «اليك»، ماقپال مەن ءمولدىر ەسىمدى قازدار «ماشا»، امانگۇل مەن نازىگۇلدەر «ناستيا» دەپ تانىسۋدى ءجون كورەتىن. «سەن قازاق ەكەنسىڭ عوي، بىراق ءتۇرىڭ قازاققا ۇقسامايدى» دەپ بىرەۋ كۇماندى ءسوز ايتسا، سوعان ءماز بولىپ، ءبىر جاساپ قالاتىن. سول كەمىس پسيحولوگيا قازاقتىڭ بويىندا ءالى بار سياقتى. بىراق، «ماشا»، «توليك»، «اليك» بولۋ «مودادان» قالدى – قازىر ەرسى كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە فاميليانى وزگەرتۋ وڭاي بولعانمەن ازان شاقىرتىپ قويعان ءوز اتىن زاڭ بويىنشا وزگەرتۋ قيىن. وسى جاعداي ات اۋىستىرعىش انشىلەردى تەجەپ تۇر. ايتپەسە، ولار مىنا تۇرىمەن «الەكس»، «مايكل»، «دجەنيفەر» دەپ اتىن وزگەرتىپ الۋدان تايىناتىن ەمەس.

قازاقتاردىڭ قازاق بولۋدان قاشقاق­تايتىنىن سارا نايمانعا قاتىستىرا ايتىپ، تاعى دا جۇيەلەي تۇسۋگە بولادى. ءانشى ءوزىنىڭ «نايمان» اتالۋىن تاريحقا اپارىپ بىراق تىرەپتى. ايتۋىنشا، ول مەكتەپتە «قازاقستان تاريحى» ءپانىن جاقسى كورىپتى. ەسكى تاريحقا قىزىعىپتى. وقىپ وتىرسا، نايماندار كەزىندە ءوز الدىنا جەكە مەملەكەت بولىپ، داۋرەنى جۇرگەن ەكەن. سوعان تاڭ قالىپ، ءوزى نايمان رۋىنان بولعان سوڭ سارا نايمان اتانىپ الىپتى. دۇرىس دەلىك. بىراق، ونىڭ ەسكى تاريحتى جاڭعىرتقىسى كەلسە، فاميلياسىن نەگە «كۇشىلىك» نەمەسە «كەتبۇعا» دەپ الماعانى تاڭىرقاتادى. ءبىرى – نايمان مەملەكەتىنىڭ ۇلى حانى، ەكىنشىسى – مىسىرعا دەيىن جاۋلاپ بارعان مونعول اسكەرىنىڭ داڭقتى قولباسشىسى. ەكەۋى دە الەم تاريحىنداعى تانىمال تۇلعالار. سارا تاريحتى جاقسى وقىسا ولار تۋرالى بىلسە كەرەكتى. بىراق، ول كۇشىلىك نەمەسە كەتبۇعانى فاميليا رەتىندە الماي، نايمان اتاندى. سەبەبى،  ول دا مايرا اپاسى سياقتى قازاقشا ارىپتەردەن، قازاقتىقتان قاشقاقتاپ وتىر.

مايرا مەن سارا شەتەلگە شىعىپ ءان ايتىپ، «ونەرىممەن ەلىمدى، جەرىمدى الەمگە تانىتام» دەسە، فاميلياسىن «قازاق» دەپ الۋشى ەدى. ەۋروپادا كەتبۇعانى بىلسە دە، نايماندى بىلمەيدى. وعان قاراعاندا قازىر قازاقتىڭ اتى ءبىرشاما تانىمال بولىپ قالدى. ەگەر، انشىلەرىمىز «مايرا قازاق»، «سارا قازاق» دەپ ءوزىن جاريا ەتىپ جۇرسە، ەۋروپالىقتار ء«ا، كۇمىس كومەي انشىلەر قازاقستاننان كەلگەن ەكەن» دەۋشى ەدى! بىراق ولار «قۇيرىقتى» «ق»-دان بوسقا سەكەمدەنىپ، كەلىپ تۇرعان باقتى ءوز قولىمەن قاعىپ تاستاپ وتىر. مۇنىسى وزدەرى ءۇشىن دە، قازاق ءۇشىن دە وكىنىشتى جاعداي.

ءالنياز بەستەمىر

اقيقات جۋرنالى