«بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم، قىزمەت قىلسىن، شەن السىن دەپ بەرمەدىم» دەيدى حاكىم اباي. زامان وزگەردى، ءبىز قازىر جەتكىنشەكتەرىمىزدى مەدرەسەگە ەمەس، شەتەل اسىرىپ، الەمنىڭ وزىق وقۋ ورىندارىندا وقىتاتىن بولدىق. سانا دا «جاڭاردى». ولاردى وسىلاي ءبىلىمدى شەتتەن ىزدەتۋ ارقىلى «قىزمەت قىلسىن»، «شەن السىندىققا» باۋلي باستادىق. بۇل ءۇردىس ءوز جەمىسىن بەرگەن دە بولار. بىراق ءبىر ماسەلەنى ۇمىت قالدىردىق. ول – جاستاردىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ بەرىكتىگى. سول ساناعا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ دانەگىن ەگىپ، ولاردى وتانشىل رۋحپەن تاربيەلەي الىپ وتىرمىز با؟ وسى ويىمىزدى تالقىلاپ كورسەك...

قاتەر قايدان كەلەدى؟

سوڭعى جىلدارى ءتۇرلى مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا مىڭداعان شاكىرت شەتەل اسىپ، «ينەمەن قۇدىق قازىپتى». ال مۇنىڭ سىرتىندا ءارتۇرلى شەت­ەل­دىك گرانتتارمەن وزگە ەلگە قانات قاققان جاس­تارىمىز قانشا؟ سانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. ولار­دىڭ قانشاسى ەلگە ورالىپ، جەمىستى ەڭبەك ەتىپ ءجۇر؟ تاعى دا كۇڭگىرت... سول جاستارىمىز وزگە ەلدەن نەن­دەي تىڭ جاڭالىق، نەندەي تىڭ سەرپىلىس اكەلىپ جاتىر؟ ناقتى دەرەگىمىز بولماعاندىقتان، «ونى ۋا­قىت كورسەتەدى» دەپ بار جاۋاپكەرشىلىكتەن سىتى­لىپ شىعا كەلەمىز. قازىر شەت مەملەكەتتەردە وقۋ­دىڭ پايداسى جايلى ءجيى ايتىلادى. بىراق اراگىدىك بول­ماسا، شەتەلگە بالا اسىرعاننان كەلەر زياندى ءسوز ەتپەۋگە تىرىسامىز. ماسەلەن، بىرىنشىدەن، جات جەردە جات يدەولوگيا بار. ول يدەولوگيانىڭ ءوزىن ءۇش تۇرگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. 

ءبىرىنشى – ساياسي يدەولوگيا. وزگە ەلدەردە قا­زاق­­ستان ساياساتىنا ىقپال ەتكىسى كەلەتىن ساياسي توپ­تار بار بولۋى زاڭدى قۇبىلىس. ولاردىڭ سول يدەو­­لو­گيانى جاستارعا ءسىڭىرۋ ارقىلى مەملەكەتىمىزدىڭ ساياساتىنا ساڭىلاۋ ىزدەمەسىنە كىم كەپىل؟ 
ەكىنشىسى – ءدىني فاناتيزم يدەولوگياسى. ەلىمىزگە سانسىز ميسسيونەرلەر اتتاندىرعان باتىس ەلدەرى وڭ-سولىن ءالى تانىپ ۇلگەرمەگەن ءھام ءوز اياعىمەن كەل­گەن جاستارىمىزدى ءساتتى پايدالانىپ كەتۋى بەك مۇمكىن. 
ءۇشىنشىسى – دۇنيەلىك يدەولوگيا. جاسىنداي جارقىلداعان جاستاردى جالت-جۇلت ەتكەن دۇنيەمەن قىزىق­تى­رىپ، قارجىمەن الدارقاتىپ، ەلىتىپ اكەت­پە­سىنە كىم كەپىل؟ قازىرگى جاعدايعا قاراپ وتى­ر­ساڭىز، العاشقى ساياسي يدەولوگيانىڭ نا­تي­جەسى كوزگە كورىنبەگەنىمەن، قالعان ەكەۋى­­نىڭ زارارى سەزىلە باستادى. ماسەلەن، ءوز بەتىمەن مۇسىلمان ەلدەرىنە وقۋعا اتتان­عان جاستارىمىز سول جاقتان ءدىني ءبىلىم الىپ، ەلىمىزدىڭ سالت-ساناسىن جوققا شى­عارا باستادى. باتىسقا اتتانعان قىزدارى­مىز ادامزاتتىق قۇقىعىن پايدالانىپ، جات- جۇرتتىقتىڭ تابالدىرىعىن كەلىن بولىپ اتتاپ، ۇلدارىمىز سول ەلدەن جان جارىن تا­ۋىپ، قالىپ قويۋدا. ال ولاردىڭ سانى قان­شا ەكەنى تاعى بەلگىسىز. ءبىز ماسەلەنىڭ بەتىن عانا ايتىپ وتىرمىز. سوندىقتان دا بۇل ما­سەلەنىڭ استارىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلگەن ءجون سە­كىلدى.

جاستاردى شەتەلدە وقىتۋ كەمەرىنەن اسىپ بارا جاتقان جوق پا؟

ول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، «جاستاردى شەت­ەل­­دە وقىتۋ كەمەرىنەن اسىپ بارا جاتقان جوق پا؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ تاۋىپ العان ءجون. الىس­قا بارماي-اق، ىرگەدەگى 1,5 ميل­ليارد حال­قى بار قىتايعا نازار سالايىق­شى. سون­شاما حالقى بار «ايداھار ەلى» شەت­ەل­گە بالا جىبەرۋگە ايلالى كوزبەن قا­راي­دى. جى­لىنا وقۋ ماقساتىندا بىرنەشە مىڭ ادام­دى عانا شەكارا اسىرىپ، 2-6 ايلىق، ءارى كەتسە، ءبىر جىلدىق ءبىلىم بەرۋ كۋرس­تارىنا اتتان­دىرادى. ولاردىڭ دەنىن مەم­لەكەتتىك قىزمەتكەرلەر قۇرايدى. «ادا­مي ونىمدەرى» كوپ بولا تۇرا، ءبىز سەكىلدى 4-5 جىلعا بالا جىبەرمەۋلەرىنىڭ استارىندا نە بار؟ بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، 120 ميل­ليوننان استام حالقى بار جاپونيا مەملەكەت تارا­پى­نان جىلىنا 15-اق ازاماتتى شەتەلدە وقىتۋ­عا رۇقسات بەرەدى ەكەن. وسى ەكى مىسال­دىڭ ءوزى ەلىمىزگە ءبىراز جايتتى ۇقتىرسا كەرەك-ءتى... ال ءبىز بولساق، مەملەكەت تاراپى­نان جىل سايىن 3000 ستۋدەنتتى 87 مامان­دىق بو­يىن­شا دۇنيەجۇزىندەگى 32 ەلگە ات­تان­دىرىپ جاتىر­مىز. ال بەيرەسمي ور­تا­لىقتار ارقى­لى ارمان قۋعانداردى قوس­ساق، بۇل سان تاعى دا ەسەلەنە تۇسەرى بەلگىلى. بۇل «شەتەلگە بالا وقىتپاۋ كەرەك» دەگەن ويدى بىلدىرمەسە كەرەك. وسى جاعدايلاردى ەسكەرىپ، تەك شەت­ەل­دە بالا وقىتۋدىڭ سانىن ەمەس، ساپاسىن ارتتىرىپ، كەمەرىنەن اسىپ بارا جاتقان ما­سەلەنىڭ تىزگىنىن ءبىر تارتىپ قويۋ كەرەكتىگىن اڭعارتادى. 

نە ىستەمەك كەرەك؟ 

ارينە، كەلەشەكتىڭ كوكجيەگىن كەڭىتۋ ءۇشىن جاستارىمىزدىڭ دامىعان ەلدەردى كورۋى، سول جاقتان ءدارىس الىپ، ەلىنىڭ كەمە­سىن العا سۇيرەۋى قاجەت-اق. مۇنى جوققا شى­عارۋعا بولمايدى. ماسەلەن، وسى باعىت­تا «بولاشاق» باع­دارلاماسى جاستاردى ءوزى تاڭ­­داعان وزىق وقۋ ورنىنا ورنا­لاس­تىرۋ، ونى وقۋىن بىتىرگەنشە قا­دا­عالاۋ، سوسىن ەلگە قايتقان سوڭ جۇ­مىسپەن قامتۋ سىندى جۇ­مىستاردى دوڭگەلەتىپ جاتقانى راس. دە­سەك تە، بار ماسەلە وسى جايتتارمەن شەك­تە­لىپ قالماۋى قاجەت. بۇل ماسەلە جالپىۇلت­ت­ىق سيپات الىپ، شەتەلدە بالا وقىتۋدىڭ مەم­لەكەتتىك سۇزگىسىن قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن قانداي جايتتاردى قاپەرگە الۋ كەرەك؟
بىرىنشىدەن، وزگە ەلدەرگە جاستارىمىزدى ەگەمەن ەلىمىزگە قاجەتتى، بىراق ءوز ەلىمىزدە وقىتۋعا مۇمكىندىك جوق ماماندىقتاردى يگەرۋگە عانا جىبەرۋ كەرەك. 
ەكىنشىدەن، «مەكتەپتىڭ جاسى»، «جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىنداردىڭ جاسى» دە­گەن سەكىلدى شەتەلدە وقيتىن بالالاردىڭ جاسىن بەلگىلەۋ قاجەت. جاسى 22-دەن اسپا­عان بوزبالالار مەن بويجەتكەندەردى، ۇلت­تىق تانىممەن سۋسىنداپ وسپەگەن جەتكىن­شەك­تەردى شەكارادان اسىرۋعا بولمايدى.
ۇشىنشىدەن، تەك قانا مەكتەپتى ۇزدىك بى­تىر­گەن، ەرەكشە دارىندى جاستاردىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ىرگەلى وقۋ ورىندارىنان ءبىلىم الۋىنا جول اشۋعا ءتيىسپىز. 
تورتىنشىدەن، مەملەكەتتىك قۇپيا سالا­سى­نىڭ ماماندارىن، اسكەريلەردى وزگە ەل­دەر­گە وقىتپاۋ كەرەك. بولوندىق وقۋ جۇيەسى بويىن­شا PhD دوكتورانتتارىن شەتەلگە تا­جىريبە الماسۋ ءۇشىن جىبەرۋ مىندەتتەلگەن. اس­كەري وقۋ ورىندارىن مۇنداي مىندەتتەن بوساتۋ قاجەت.
بەسىنشىدەن، ەلىمىزدە شەتەلگە وقۋعا جىبەرىلەتىن جاستارعا ارنالىپ، كەمى ءبىر جىلدىق دايىندىق كۋرستارى اشىلعانى ءجون. ول جەردە باراتىن ەلدىڭ زاڭى، ءومىر ءسۇرۋ ەرەكشەلىكتەرى ءتۇسىندىرىلىپ، ول ەلدەردە ءوزىن قالاي ۇستاۋى كەرەكتىگى ۇيرەتىلۋى قاجەت. ويت­كەنى شەتەل ازاماتتارى ءبىزدىڭ جاستارى­مىز­عا قاراپ، مەملەكەتىمىزدى تانيدى. ولار­­دىڭ قۇلاعىنا سونىمەن قاتار ۇلتتىق تا­نىم تۇرعىسىنان ارنايى دارىستەر وقى­لۋى، «وزگە ەلدە سۇلتان بولعاننان، ءوز ەلىن­دە ۇلتان بولعانى» ارتىق ەكەنى قۇيىلۋى ءتيىس. 
التىنشىدان، شەتەلدەگى جاستاردىڭ ءتۇرلى ساياسي-ءدىني ۇيىمدارمەن بايلانىس جاساۋىنا، ءتۇرلى يدەولوگيالىق ۇردىستەرگە بوي الدىرۋىنا شەكتەۋ قويۋ كەرەك. 
جەتىنشىدەن، قازاق جاستارى وقيتىن ەل­دەردەگى ەلشىلىكتەردىڭ جانىنان سول جاس­تار­دىڭ باسىن قوساتىن مادەني ورتالىقتار اشىل­عانى ءجون. سول ورتالىققا كەلگەن ءار قا­زاق بالاسى اپتاسىنا كەمى ءبىر مارتە ۇلت­تىق قۇندىلىقتار جايلى ءدارىس الىپ وتىر­سا، ءتۇرلى كەلەڭسىز وقيعالار ورىن الماس ەدى.

ءتۇيىن

«حالىق پەن حالىقتى، ادام مەن ادامدى تەڭەستىرەتىن نارسە ء– بىلىم». قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وسى ءسوزى اركىمنىڭ كوكەيىندە جۇرەتىنى حاق. دەمەك، وزگە ەلدەرمەن تەرەزەمىز تەڭ بولۋى ءۇشىن ءبىزدىڭ ءار نارسەنى بىلە بەرگەنىمىز ءجون. بىراق تا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، ۇلتتىق تانىمدى ءالىپ قۇرلى كورمەسەك، ەلدى سۇيمەسەك، سول بىلگەنىمىزدەن قايىر بار ما؟ بۇل سۇراقتى دا ءاردايىم قوعام الدىندا قويىپ تۇرۋىمىز قاجەت سەكىلدى. ايتار وي – بىزدەن، ءىلىپ اكەتىپ، سارالاۋ سىزدەن بولسىن.

قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz