الەۋمەتتىك جەلىلەردە اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆتىڭ تۇرمەدە جاتقان بەلگىلى عالىم سايات ىبىرايدى بوساتۋدى تالاپ ەتكەن ۆيدەوسى جاريالاندى. اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆ سىيلىق الىپ تۇرىپ، بۇل ماراپاتقا لايىق ازامات سايات ىبىراەۆتىڭ تۇرمەدە وتىرعانىن ايتادى (https://www.youtube.com/watch?t=415&v=Pvix7eaoRNM). ول سونداي-اق عالىم سوتىنىڭ ءəدىل وتپەگەنىن، عالىمنىڭ ابايدى، شəكəرىمدى، قوجا احمەت ءياسساۋيدى سۇيگەنى ءۇشىن قامالعانىن تىلگە تيەك ەتكەن.

وسىدان التى جىل بۇرىن اباقتىعا قامالعان سايات ىبىراي – پروفەسسور، الەم مويىنداعان عالىم ەدى. سونداي ادام «ۇلكەن قىلمىستى ىسكە بارادى» دەگەن سوزگە بەسىكتەگى بالا دا سەنبەيدى. سوندىقتان، ءوز تاراپىمىزدان سايات ىبىراي جايلى بىرەر اۋىز ءسوز قوسۋدى ءجون سانادىق.

«يت تالاس»

وسىدان التى جىل بۇرىن قانىش ساتپاەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سايات ىبىراي (سۋرەتتە) قاماۋعا الىندى. سودان بەرى ەلىمىزدەگى سوپىلىق اعىمنىڭ كوزىرىنە بالاناتىن عالىم «اباقتىدا ايدان كۇننەن جاڭىلىپ» وتىر. نەگە؟ سەبەبى، سوڭعى جىلدارى بىزدەگى ءدىني احۋال قاتتى شيەلەنىستى. قازىر ءار اعىمنىڭ بولتىرىكتەرى ءبىر-ءبىرىن تالاپ جەۋدەن تايىنبايدى. قازاق ءدىنسىز حالىق ەمەس ەدى. سويتە تۇرا شامادان تىس فاناتتىققا ۇرىندى. قازىر دەنەسى تىتىركەنبەي «اۋليە اعاشتى» ورتەمەك بولعان قازاق ءۇشىن ءبىر عالىمدى قۇرباندىققا شالۋ تۇككە تۇرماس ءدۇنيا سەكىلدى. الاشتىڭ باس كوتەرەر ارىستارىن 1937 جىلى قالاي قامادى؟. قازاق زيالىلارىنان قالاي ايرىلدىق؟. ونىڭ ءبىرى دە قاپەرىمىزدە جوق. كوڭىل تارازىسى دەگەن قايدا؟ سايات ىبىرايدىڭ قازاق عىلىمىنا قوساتىن ۇلەسىن كىم ويلايدى؟ وزگەلەردى شيىتتەي بەس بالانىڭ تاعدىرى مەن جانى نازىك ايەل تاعدىرى تولعاندىرماي ما؟ راس. بىرەۋلەردىڭ ءوتى جارىلىپ كەتسە دە ايتايىن، سايات قازاقتىڭ زيالىسى دەپ اتاۋعا لايىقتى تۇلعا. ماعان سەنبەسەڭىز ونىڭ عىلىم سالاسىندا ءجۇرىپ وتكەن جولىنا قاراڭىز. 1966 جىلى دۇنيەگە كەلگەن سايات ىبىراي رەسپۋبليكالىق فيزيكا-ماتەماتيكا مەكتەبىن التىن مەدالمەن تامامداعان. ماسكەۋدەگى لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ مەحانيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن. 25 جاسىندا كانديداتتىق، 29 جاسىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاعان. 1998-2000 جىلداردا گەرمانياداعى الەكساندر گۋمبولد اتىنداعى قوردىڭ ستەپەندياتى بولىپ عىلىم سالاسىنداعى ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ ەلگە ورالعان. اعىلشىن، نەمىس، ورىس تىلدەرىن جاقسى مەڭگەرگەن. تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. ءۇش عىلىمي مونوگرافيا مەن 60-تان استام عىلىمي ماقالانىڭ اۆتورى. مەحانيكا مەن ماشيناجاساۋ سالاسى بويىنشا بەس پاتەنتكە يە بولعان. عىلىمداعى ءوز سالاسى بويىنشا الەمدەگى ەڭ مىقتى 5 عالىمنىڭ بىرەۋى. وسىنداي تۇلعانى زايىرلى مەملەكەتتە ءىستى ەتۋ كىمگە وپا بەرەدى.

مىناۋ يت تىرلىكتە ءدىنىمىز ساياسيلانىپ بارا جاتىر. سوڭعى كەزدەرى حالقىمىز كىمنىڭ ارتىنان ەرەرىن بىلمەي قالدى. ءبارىنىڭ ايتاتىنى ءبىر ءسوز. ءبارى «قۇران مەن قاديسكە» سۇيەنەدى. ءبارىنىڭ قازاق دەسە جۇرەكتەرى ەلجىرەيدى. ءبارى پايعامبارىمىزدىڭ سۇننەتىمەن جۇرەدى. قۇراننان سۋسىندايدى. سويتە تۇرا، قىرىق پىشاق. «يتتالاس». قازاقتىڭ جاستارى سول يتتەردىڭ تالاسىنا سۇيەك بولىپ لاقتىرىلىپ جاتىر. كىم بۇرىن قارپىسا، سونىڭ قۇلقىنىندا. سالافيت، قۇرانيت، ۋاحابيت... سوسىن قاپتاعان يزمدەر مەن يستتەر... ەكسترەميست، تەرروريست... سولاردىڭ بىرىنە مۇشە بولۋىڭ كەرەك. بولمادىڭ ەكەن، ءوز وبالىڭ وزىڭە... جان-جاقتان تالاپ تاستايدى. سوسىن جاتاسىڭ، قانسىراپ... وسى تالاستىڭ الدىن الادى دەپ كوپتەگەن اعالارىمىزدان ۇمىتتەنەتىن ەدىم. ءبىر قىزىعى سول ءۇمىت ەتكەن اعالار ءار اعىمنىڭ باسىندا ءجۇر. ارينە، اتىن اتاپ ءتۇسىن تۇستەمەسەك تە بەلگىلى. ءبىرى شەيىت، ءبىرى شەيح بولۋدى ارماندايدى. ءبىرىن تۇلەن تۇرەدى، ءبىرىن گۇلەن تۇرتەدى. ءبىرىنىڭ قۇلقىنىن اقشا، ءبىرىنىڭ ساناسىن سالت-ءداستۇردىڭ سارقىنشاعى تەسىپ بارادى.  ءبىرى كوكەسىنە، ءبىرى اكەسىنە سەنەدى. ءبىرى قابىرلەردى كۇرەگىسى كەلەدى. ءبىرى اتا جولىمەن ارۋاقتاردان الدەنەنى تىلەگىسى كەلەدى. ءبىرى ولىككە (ورىسشاسى «ترۋپقا»), ءبىرى جۇماق پەن توزاقتىڭ ەسىگىندەگى قۇلىپقا قۇمار. مۇنان نەنى ۇعۋعا بولادى؟. سول «يتتالاستى بولدىرمايدى» دەگەندەرىمىزدىڭ ءوزى ارپىلداسىپ جاتىر. ءبارىنىڭ يلەگەنى ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى ەمەس پە؟ ءبارى ىزگىلىكتى يسلام جولىندا ەمەس پە ەدى؟ اللانىڭ جولى ارزان ساياساتتىڭ ويىنىنا اينالماسا كەرەك-ءتى. اللانىڭ اق جولى قازاق عىلىمىنىڭ ەرتەڭىنە بالتا شاپپاسا كەرەك-ءتى. قازاق عالىمىنىڭ قولىنداعى كىسەن شىنتۋايتىندا زاڭ ورىندارىنىڭ كىسەنى مە؟ ەكى ەلى اۋىزعا قويىلعان ءتورت ەلى قاقپاق كىمدىكى؟ بۇعان حالىق ءالى-اق كوزىن جەتكىزەدى. مەنىڭ ءبىر-اق بىلەتىنىم بار. سايات جاۋ بولسا، قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن تاعلىمدى تاريحى بىزگە جاۋ بولعاندىعى. وسى عانا. باسقا تۇك تە ەمەس.

ء«تورت ەلى قاقپاق»

ءسۋفيزمنىڭ، ياعني زىكىرشىلەردىڭ جولىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا جاۋاپ بەرە المايمىن. بۇل ءبىر جاقتى قارايتىن ماسەلە ەمەس. ەگەر بىرەۋ سوپىلىقتى قازاققا قاتەرلى اعىم دەسە، ونىڭ ولقىلىقتارىن عىلىمي تۇردە دالەلدەپ دايەكتەسىن. ءبىز بىرىنشىدەن، ءدىنتانۋشى ەمەسپىز. ەكىنشىدەن، بىرەۋگە سوپىلىق جول تۋرا، بىرەۋگە قاتا. «سەن نەگە ويتپەيسىڭ؟» دەگەن دىلمارلىقتان دا اۋلاقپىز. بىراق، اقيقاتتىڭ شىمىلدىعى شىرىلداعاندا عانا اشىلادى. ءار اعىمنىڭ دۇرىستىعى مەن بۇرىستىعى، تۇزۋلىگى مەن قيعاشتىعى حالىقتىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ايتىلعاندا عانا، جازىلعاندا عانا ايشىقتالمايتىن با ەدى؟ سونى ايشىقتاۋ قولىنان كەلەتىن، قوعامدىق پىكىر تۋعىزا الاتىن ادام تۇرمەگە توعىتىلادى. نەگە؟ حالىق سول «ايتقىشبەكتەردىڭ» سوزىنە قۇلاق ءتۇرۋ ارقىلى ءتۇزۋ جولدى تارازىلاماس پا؟ سول «ايتقىشبەكتەردىڭ» ءسوزى ارقىلى وزدەرىنىڭ ءھام وزگەلەردىڭ بەت-پەردەلەرى اشىلماس پا؟ كولەڭكەسىنەن ۇرەيلەنگەن مىنا زاماندا حالىقتىڭ كوزىن اشۋ تەك جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ەل دە اقىماق ەمەس. ءوز تاڭداۋىن ءوزى جاسايدى. «دىندە زورلىق جوق». سوزدەن قورقادى ەكەنسىڭ، زورلىقشىل بولۋعا حاقىڭ دا جوق. مەنىڭشە، كىمنىڭ جولىنىڭ ءتۇزۋ ەكەنىن، كىمگە ىلەسسە قازاقتىڭ قامسىز بولاتىنىن اشىپ ايتا الاتىن تۇلعالاردىڭ ءبىرى سايات ىبىراي. وي، مۇنى باسقاشا ويلاپ قالماڭىز. دۇرىسى سايات ىبىراي ءبىز عۇلاما دەپ اۋەكتەپ جۇرگەن كەيبىر ء«مينيدىندارلاردىڭ» ماسكاسىن شەشىپ بەرە الاتىن تۇلعا. ۇلتتىق بولمىس تۇرعىسىنان وزگەلەرگە وي سالا الاتىن ادام. ول ايتىپ تا جۇرگەن-ءدى. بالكىم، تۇرمەگە توعىتىلۋىنىڭ سالدارى تىكەلەي سول ايتقانىنا بايلانىستى شىعار. ءدال قازىر ءبىزدىڭ قوعامعا ءتۇرلى پىكىرلەر كەرەك. كىمنىڭ اق، كىمنىڭ قارا ەكەنىن سوندا عانا انىقتاي الامىز. «كىم نە ايتسا، سوعان يلاناتىن حالقىمىز بار». مەنىڭشە، سايات ىبىرايدىڭ باستاعان ءىسى ساليقالى كۇرەس جولى بولاتىن. سەبەبى، ول عالىم...

ءتۇيىن

«بەيىمبەت جاۋ بولسا، مەن دە جاۋمىن» دەيتىن عابەڭدەردىڭ جوقتىعى بايقالىپ تۇرۋشى ەدى. سويتسەك بار ەكەن. اسقار جۇمادىلداەۆ زيالىلىعىن كورسەتتى.

قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz