ءبارىمىز دە  ادامبىز. پەندەمىز. كۇنىنە باسقا نەشە  ءتۇرلى  وي كەلەدى. كوپتەگەن كورىنىستەردى كوز الدىڭنان وتكىزەسىڭ. سانامنىڭ تۇكپىرىنەن وسىنداي قورقىنىشتى ويلاردى ۇمىتىپ، كوكىرەگىمدە  كۇللى كورىنىستەر كۇڭىرەنىپ، جالاڭاشتانا باستاعان جيرەنىشتى، جۇرتقا  جيىرىلا قاراپ، جىن  قاققان ادامداي كۇبىرلەپ،  كۇندەلىكتى  تىرلىگىمە  بەتتەپ كەلە جاتقانمىن. ءبىر كەزدە  جۇيكەڭدى  جۇندەي قىلىپ  ءتۇتىپ جىبەرەتىن قالانىڭ جۇيەسىز جۇيتكيتىن كولىكتەرىنىڭ  دىبىسى مازامدى قاشىردى. بۇرىلىستان بۇرىلا بەرگەنىمدە، تاپ الدىمنان  ۆاليۋتا  ايىرباستايتىن دۇڭگىرشەكتە اقش-تىڭ  كوك قاعاز  باعامى  180-نەن  253-كە ءبىر-اق  شارىقتاعانىن  كورىپ، نە ىستەرىمدى بىلمەي توقتاپ  قالدىم. كۇن ۇزاعىنا  قاراپايىم  حالىقتىڭ  اڭگىمەسى  تەك  دوللار تۋرالى  بولدى. كەشكە ۇيگە كەلسەم، تەلەارنادان جاڭالىقتاردان دا، سول پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆ كومانداسىن جيناپ الىپ، دوللار قۇنى  نە ءۇشىن  قىمباتتاپ كەتكەنىن  الەمدىك  دەڭگەيدە مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋىنا  بايلانىستى  ەكەنىن ايتىپ اقتالۋدا.

ەڭبەكاقىسى مەن جيعان-تەرگەنى قۇنسىزدانعان  حالىق جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردەن اقىلعا قونىمدا جاۋاپ الا المايتىنىن بىلگەن سوڭ، تىم بولماسا،  الدىن الا  ەسكەرتپەگەن بيلىككە  وكپەلەرى  قارا قازانداي. 19 تامىز ق. كەلىمبەتوۆ مىرزا «دوللاردىڭ قۇنى  200-دەن اسپايدى دەگەن». ءوز سوزىندە  تۇرماعان توراعاعا  بۇدان  بىلاي  ەشكىمدە سەنگىسى جوق. 18 تامىز ەلباسى اقوردادا ۇلتتىق  بانك  توراعاسىن قابىلداپ، كەزدەسۋ بارىسىندا «ق. كەلىمبەتوۆ ەلدىڭ قارجى  سەكتورى مەن  بانك  جۇيەسىنىڭ احۋالى تۋرالى باياندادى»،--دەپ حابارلادى اقوردانىڭ رەسمي  سايتى. سوعان  قاراعاندا، كەلىمبەتوۆكە ەلباسى بىرقاتار ناقتى  تاپسىرما بەرگەن. ەۋرازيالىق وداققا كىرمەستەن بۇرىن، تىم جاقسى،  قالىپتى جاعدايدا  ءومىر  ءسۇرىپ ەدىك، كەدەندىك وداق، ەۋرازيالىق  وداق ءاسىلى بىزگە  مۇلدەم  كەرەك ەمەس ەدى دەپ ويلايدى كوپشىلىك. ەندى رەسەيگە جاريالانعان سانكتسيانىڭ ىقپالى بىزگە دە ءتيىپ وتىر. رەسەي وزىمەن بىرگە ءبىزدى دە قۇردىمعا  الا كەتەتىنىنە  كۇمانىم كامىل. "توقال ەشكى ءمۇيىز  سۇرايمىن دەپ ءجۇرىپ قۇلاعىنان ايىرىلىپتىنىڭ" كەرى بولماسىن.  وسىدان ءبىر جىل بۇرىن جازۋشى  گەرولد بەلگەر اعامىز بىلاي دەپتى:

چتو تاكوە كازاحستان؟ دەۆياتوە مەستو ۆ ميرە پو  پلوششادي. ا ناسەلەنيا—كاكيح-تو 17 ميلليونوۆ. سرەدني مەگاپوليس. پري تاكوم  بوگاتستۆە گوۆوريت  وب  ەكونوميچەسكوم كريزيسە ۆ نەزاۆيسيموي سترانە—گلۋپوست. ەتو نونسەنس. ەتو سمەشنو. و كاكوم ەكونوميچەسكوم كريزيسە موجەت بىت رەچ؟ زناچيت، كريزيس  ۆ گولوۆاح  پراۆيتەلەي. دۋحوۆنوي  كريزيس، كۋلتۋرنىي  كريزيس، كاكوي  ۋگودنو، نو تولكو  نە  ەكونوميچەسكي. ەگو ۆ كازاحستانە بىت نە دولجنو. ا مەجدۋ بەدستۆۋيۋت بولشە ۆسەگو يمەننو  كازاحي. ۆەزدە رۋكوۆوديت  كازاحي، دومينيرۋيۋت  ۆەزدە كازاحي، نو ي ۆنيزۋ بەدستۆۋيۋت كازاحي. ۆەزدە جۋتكوە ۆوروۆستۆو. تە، كتو ناۆەرحۋ، ۆورۋيۋت بەز  وگليادكي. ا ۆنيزۋ نارود  س رابسكوي  پسيحولوگيەي. ءتاۋبا-ءتاۋبا، شۇكىر-شۇكىر، بىزدە  تىنىشتىق. مى جيۆى، سەگودنيا سۋششەستۆۋەم، ي حۆالا نەبەسام. ۆوت ەتو ي دوكوناەت كازاحوۆ.

بۇدان  كەيىن  نە  ايتۋعا بولادى؟ 24-جىلدان  بەرگى بيلىكتىڭ  ەرتەگىسىنە  قاراپايىم  حالىقتىڭ  نارازىلىعى تۋىپ وتىر. الماتى كوشەلەرىنە دەۆالۆاتسياعا قارسى بەيبىت شەرۋ ۇيىمداستىرماقشى بولعان  ساياساتكەر ەرمەك نارىمباەۆتى الماتى قالاسىنىڭ بوستاندىق اۋدانىنىڭ ىشكى ىستەر باسقارماسى 15 تاۋلىككە قاماۋعا الدى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە  بيلىككە نارازى  توپتىڭ سانى  كۇرت ارتقان جانە  ولار دا  سىقپىرتىپ  جانايقايىن جازىپ جاتىر. "كارىم ءماسىموۆ  باستاعان  ۇكىمەتتىڭ  قولىنان  تۇك  كەلمەيتىن  بولسا، ورىندارىن نەگە بوساتىپ  بەرمەيدى؟" -  دەيدى  كوپشىلىك. 24 جىلدان  بەرى  حالىقتى  جۇمىسپەن  قامتاماسىز  ەتەتىن  تەتىكتەر  قاراستىرىلماعان، ەلىمىزدە دەنى  دۇرىس  جۇمىس  ىستەيتىن  بىردە-ءبىر  زاۆود  نە  فابريكا  سالىنعان  جوق. حالىققا  ءوز  كۇنىڭدى  ءوزىڭ  كور  دەگەننەن  ءارى  اسپادى. اتقارۋشى بيلىككە ءۇش رەت تاعايىندالعان كارىم ءماسىموۆ پەن مينيسترلەر  باق-تا كەۋدە سوعىپ ايقايلاعاندارىمەن قالىڭ بۇقارا حالىقتىڭ ورتاسىنا كەلىپ، جەرگىلىكتى جەرلەردەگى جاعدايدى ءوز كوزدەرىمەن كورمەيدى ءارى كورگىسى كەلمەيدى. ياعني، ەلدىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق  دەڭگەيىنىڭ  قانداي ەكەنىنەن بەيحابار. 24-جىلدان بەرى پارلامەنت دەپۋتاتتارى نەمەسە سەناتورى شالعايداعى اۋىلدارعا بارىپ، تىم بولماسا، ء«اي، تىرىمىسىڭدەر؟» دەپ سۇراماعان. مىسالى،  ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ ءبىر اۋىلىنا «بالەنباي» دەپۋتات نەمەسە كوپ ماقتايتىن اسسامبلەيا مۇشەلەرىنىڭ بىرەۋى كەلىپ دارەت سىندىرىپ كەتىپتى دەگەندى ەستىگەنىمىز  جوق! ولار ءارى كەتسە، اۋدان ورتالىعىنا كەلىپ، مادەنيەت ۇيىنە ارنايى جينالعان تۇراقتى كورەرمەندەرگە جولىعىپ، ءان-كۇيىن تىڭداپ، ەتىن  جەپ قىمىزىن ءىشىپ، ء«بارى جاقسى» دەپ ىڭىرانا سويلەپ تايىپ تۇرادى. مۇنى ەلباسىمىز تالاي قايتالاپ ايتقان. بىراق، وزگەرىس ەش بايقالمايدى.

جۋىردا، پارلامەنت دەپۋتاتى، گەنەرال-مايور اباي تاسبولاتوۆ اعامىزدى كورىپ قالىپ: --اسسالاۋماعالايكۋم، ابەكە، قالىڭىز قالاي؟—دەسەم، ول كىسى «ەلباسىنىڭ ارقاسىندا» دەپ جاۋاپ بەردى. قازىرگى زاماننىڭ گەنەرالى، باياعى زاماننىڭ باتىرىلارى سياقتى ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى بولماس پا ەدى... اششى بولسا دا شىندىق—بىز ولارعا قاراعاندا جالتاقپىز، كوپ ورىستانىپ كەتتىك. جالپى، بوداندىقتا كوپ بولعان ەل جالتاق، تايعاق، كونگىش بولاتىنىن يتالياندىق عۇلاما نيككولو  ماكياۆەللي ايتقان ەكەن. سونىڭ ناقتى كورىنىسى شىعار، قازىر ءبىزدىڭ ەلدەن يمەنشەك،   ءوز مادەنيەتىنە بوتەن كوزبەن قارايتىن سالعىرت جاندار تۋدى. ءبىزدىڭ ارامىزدا  وندايلار تولىپ ءجۇر. ۇلانعايىر قازاقستاننىڭ ىشىندە اتقارىلىپ جاتقان  بولماشى ىستەردىڭ ءبارى (تاۋىق  كۇركە سالىپ بەرسە دە) پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ اتىمەن بايلانىستىرىپ جاتادى. بۇل پرەزيدەنتتى  ماقتاۋ ەمەس، قايتا ونىڭ اتاق-ابىرويىنا نۇقسان كەلتىرۋ دەپ تۇسىنگەن ءجون.    

پارلامەنت دەپۋتاتى كامال بۇرحانوۆ مىرزا: «بىزدە ءبىر جىلدا جوعارعى وقۋ  ورىندارىنان حالىقارالىق  قاتىناستار ماماندىعى بويىنشا 5000  تۇلەك  ديپلوم الىپ شىعادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى  ەڭ  كوپ  دەگەندە  10 تۇلەكتى  جۇمىسقا  الا الادى. ال قالعان  4990 تۇلەكتىڭ  قايدا  بارىپ جاتقانى ء بىر اللاعا  ايان» دەدى. بۇعان پارلامەنت دەپۋتاتى سۆەتلانا رومانوۆكايانىڭ «ۋ ناس بەز وتكاتا نيچەگو نە رەشاەتسيا» دەگەن ءسوزىن  قوسىڭىز. ۇنەمى ەسەسى كەتىپ جۇرگەن قازاعىما  كىم  اراشا  تۇسەتىنىن، ويلانباي-اق وتقا  ءتۇسىپ كەتەتىن  قايسار  تۇلعالارعا ءزارۋمىز. وكىنىشكە قاراي، 200 جىلعا جاقىن رەسەيدىڭ وتارلاۋىندا بولعان، قۇلدىقتىڭ قىل بۇراۋىندا  ءجۇرىپ  تابيعي قايسارلىعىنان، تۋا بىتكەن ادامي ۇستانىمىنان ايىرىلعان، ار-نامىسى ورتايعان حالقىمىزدىڭ جاعىمپازدىعى، جالتاقتىعى، جارامساقتىعى الدەقايدا ءوسىپ كەتكەن. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني جۇتاڭدانۋىنىڭ سەبەپ-سالدارى  سان الۋان. بازار جىراۋ كەزىندە «بايسالدى ەل بايقاۋسىز قاتە جىبەرمەس»، - دەپ جىرلاعان ەدى.

قاڭىراپ قالعان اۋىلداردان تىم-تىراقاي كوشىپ  كەتۋشىلەردىڭ ءبىر-بىرىمەن اعايىندىق،  تۋىستىق  ارا-قاتىناستارى  بىرت-بىرت ۇزىلۋدە. اۋىلداردان جۇزدەپ، مىڭداپ جەل قۋالاعان  قاڭباقتاي  باسى  اۋعان  جاققا قاڭعىرىپ، اسىرەسە، جاستار قالالارعا كەلىپ ورىستانىپ جاتقانىمەن ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق. اكە ۇلىمەن، شەشە قىزىمەن ورىسشا سويلەسەدى، سونى مارتەبە سانايدى.  ءيىلىپ سالەم سالاتىن كەلىن تاپپايسىڭ. باياعىداي «ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت» دەگەن ۇعىمدار دالادا قالدى. ءسابيدى بولەيتىن بەسىكتەر  مال قورادا ءىلىنىپ تۇر، تانىسىن نە تانىماسىن  «نان اۋىز تي» دەپ نان ۇسىناتىن  قىز-كەلىنشەكتەر  جوقتىڭ قاسى. ء"الدي-ءالدي" بوپەشىم، دەۋدىڭ ورنىنا "بايۋ-بايۋ" دەيتىن بولدى. اتاسىنىڭ  تەرى  سىڭگەن  ومىراۋىن  يىسكەپ  جاتىپ ۇيىقتاپ  كەتەتىن  نەمەرە  قالمادى. ونىڭ ۇستىنە اۋىل مەكتەپتەرى  بىرىنەن سوڭ ءبىرى  جابىلۋدا. بيىل قاراعاندى وبلىسىن سۋ باسقاندا دا، اقتوبە وبلىسىنداعى اقبوكەندەر، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا بەلگىسىز اۋرۋدان مالدار، جامبىل وبلىسىندا زەڭگى بابا تۇقىمى سيىرلارى جاپپاي  قىرىلعاندا دا، جەرگىلىكتى اكىم-قارالار قاراپايىم حالىقتى  ايىپتادى. «جۇمىلعانعا جۇدىرىق» - دەمەكشى، ونىڭ ۇستىنە  تەڭگەنىڭ  قۇنسىزدانۋى بۇقارانىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ بارادى. باياعى زاماننىڭ تار  كەزىندە، ومىردەن قاجىعان، دۇنيەدەن  تۇڭىلگەن كولحوزشى قازاق  ايەلى ارباعا جەككەن وگىزى جۇرمەسە دە، بۇزاۋى اشتان  ولگەن سيىرىنان ءسۇت شىقپاسا دا، ەڭ اياعى، وشاقتاعى وتى جانباي، بىقسىسا دا قۇدايدى قارعايتىن، قارسىلىقتان تۋعان شاراسىز بەيپىلدىك. قازىرگى تاڭدا، كىنالى دەپ بىلمەيتىن، ەشكىم دە قۇدايدى اۋزىنا المايدى.

ءوزىنىڭ سورىن، ۇكىمەتتىڭ زورىن، كورشىنىڭ بايلىعىن، كوشەنىڭ لايلىعىن، بازاردىڭ نارقىن، زاماننىڭ قالپىن—بىر سوزبەن قايىراتىن بولساق، جالعاننىڭ بار تاۋقىمەتىن قازاقتان كورەدى. تىرشىلىك بولعان سوڭ، ارنەدەن قاۋىپ،  ارنەدەن قاتەر  بار. ونىڭ بارى—ادەپكى، تابيعي جاعداي. مۇنداي  كىلتيپان  تاۋەلسىزدىك  تۋىن  كوتەرگەنىنە  24 جىل وتسە داعى، كەز  كەلگەن  ورنىقتى، قۋاتتى ەلدىڭ  باسىندا  بولۋى ىقتيمال. ال بىزدەگى  جاعداي—مۇلدە  شەتىن  قۇبىلىس. تەڭگەنىڭ  قۇنسىزدانعانىنا  بيلىكتە وتىرعان  شەنەۋنىكتەردىڭ مۇرتى دا قيسايمايدى، قاشاندا زارداپ شەگەتىن  قاراپايىم  حالىق. حالىقتى ۇگىنگى بيلىك  «وتىرسا وپاق، تۇرسا  سوپاق» ەتىپ  كورسەتكىسى كەلەدى. «كوڭىل كىرى ايتسا كەتەدى» دەگەننىڭ كۇيىن كەشتىم. شىرىلداعان شىندىقتىڭ بەتىن اشسام، ارىم تازالار، كوڭىلىم ورنىنا تۇسەر دەپ ويلايمىن. 

جۇمامۇرات  ءشامشى،

تاريح   عىلىمدارىنىڭ  كانديداتى

Abai.kz