نەگە ەكەنىن قايدام، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ لاۋازىمدى مەملەكەتتىك قىزمەتىندەگى كەيبىر «اۋىر سالماقتاعى» تۇلعالاردى كورگەندە، اسىرەسە پرەمەرلىك قىزمەتىنىڭ ۇزاقتىعى جاعىنان العاندا «گيننەستىڭ رەكوردتار» كىتابىنا كىرۋگە بىردەن-ءبىر «لايىقتى تۇلعا» كارىم ءماسىموۆتى كورگەندە مەنىڭ ەسىمە اباي دانىشپاننىڭ «جىلۋى جوق بويىنىڭ، جىلميعانى نە ەتكەنى» دەگەن ولەڭ جولدارى تۇسە بەرەدى.

راس، مەن ونىڭ «جىپ-جىلى» جىميىسىن جىلميعاندىققا تەڭەپ وتىرعام جوق، بىراق وسى كىسىنىڭ جىميىسىنىڭ ارعى جاعىندا البەتتە ءبىر ۇلكەن-ۇلكەن جاڭالىقتاردىڭ جاسىرىنىپ جاتاتىنى دا... «جاڭالىق» ەمەس. ونى قازاقستاندىقتار، ونىڭ ىشىندە قازاقتار جاقسى ءبىلىپ قالدى. ماسەلەن، بىلتىرعى جەلتوقساندا شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە ەلدەر پرەمەرلەرىنىڭ استاناداعى ماجىلىسىندە كارىم قاجىمۇقانۇلى ادەتتەگىدەي جىلى جىميىپ تۇرىپ... قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى تاراپىنان جاسالعان «وتە-موتە ءتيىمدى» ۇسىنىستى قابىل العانىن مالىمدەگەن ەدى. ول قانداي ۇسىنىس ەدى – ءبىز ونى ءال-ءازىر ۇمىتا قويعان جوقپىز. ول – ميللياردتاعان سومالاردى قۇرايتىن «كەرەمەتتەي كەلىسىم-شارتتار!» ۇسىنىستا نەگىزىنەن قىتاي ەلىنىڭ ونشاقتى زاۋىت-فابريكا سىقىلدى كاسىپورىندارىن قازاق جەرىنە كوشىرۋ تۋرالى ايتىلعان بولاتىن. اشىعىن ايتۋ كەرەك، كۇنشىعىس كورشىمىزدى ادەتتە ءبىر دە ءبىر ەلمەن سوعىسپايتىن، ءتىپتى ءبىر دە ءبىر ەلمەن سوعىسقىسى دا كەلمەيتىن، الايدا اينالاسىنداعىلاردى سوعىسپاي-اق جاۋلاپ الۋعا تىرىساتىن ەل رەتىندە سيپاتتايدى، اۋزى دۋالى كەيبىر ساياساتتانۋشىلار. كەلىسۋگە بولاتىن-اق مىنەزدەمە، ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك – «قارا قىتاي قاپتاسا، سارى ورىس اكەڭدەي كورىنەر» دەپ باياعى بابالارىمىز بەكەرگە ايتپاعان عوي! كۇلىپ ءجۇرىپ-اق قوس اياعىڭدى كوكتەن كەلتىرۋگە تىرىساتىن قىتەكەڭدەردىڭ سىرتقى ساياساتى شىنىمەن دە ويلاندىرادى. ونىڭ ۇستىنە ۇكىمەتىمىز باسشىسىنىڭ «سۇيىنشىلەگەندەي» سويلەپ وتىرعانى دا ويلاندىرماي قويمايدى ەكەن. جالپى، كەزىندە قىتاي ەلىندە كوبىرەك ءجۇرىپ-تۇرعان، سول ەلدەگى ەلشىلىگىمىزدى باسقارعان كارىم ءماسىموۆ بۇل ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن بەس ساۋساقتاي جاقسى بىلەدى، بۇعان كۇمان كەلتىرۋگە استە بولمايدى. سوندا بۇ كىسىنىڭ مۇنىسى نەسى؟ ماسەلەگە وسى تۇرعىدان كەلگەندە بىلگىشتەردىڭ كەيبىرەۋلەرى «وي-باي، قىتەكەڭدەر كەلەمىن دەسە، كەلە بەرسىن، جۇزدەگەن-مىڭداعان جۇمىس ورىندارى اشىلسا بولدى ەمەس پە؟» دەيدى. «كەرەگى نە قىتايلاردىڭ، ولار ءوز كاسىپورىندارىمەن بىرگە قۇمىرسقاداي قاپتاعان ءوز جۇمىسشىلارىن دا الا كەلەدى» دەيدى تاعى بىرەۋلەر. اڭگىمە كوپ بۇل جونىندە، قىسقاسىن ايتقاندا. حوش دەيىك، ال بىزدە مىنانداي تاعى ءبىر القيسسا بولدى جاقىندا: «مەگاپوليس» دەگەن باسىلىم ەلىمىزدەگى «اۋزىمەن قۇس تىستەگەن» كەيبىر تۇلعالارعا «قازاقستانعا قىتاي كاسىپورىندارىنىڭ كوشىرىلۋىن قالايسىز با؟» دەگەن ماعىنادا سۇراق قويىپتى. قىزىق سۇراق، بىراق كەرەك سۇراق. ماسەلەن، بۇل سۇراققا ماجىلىسمەن زاعيپا باليەۆا بىلاي دەپتى: «...بۇل تۋرالى ەشقاشاندا ويلانىپ كورمەپپىن، بىراق مەن وتاندىق ونەركاسىبىمىزگە بارلىق جاعدايلار جاسالىپ، ءوزىمىزدىڭ تاۋار وندىرۋشىلەرىمىز باسەكەگە قابىلەتتى بولسا... ءبىزدىڭ تاۋارلارىمىز يمپورتقا كوپتەپ شىعارىلسا دۇرىس بولار ەدى دەپ ەسەپتەيمىن».

مىنا پىكىرلەر شە؟

كونستانتين سىروەجكين، قىتايتانۋشى، ساياسي عىلىمدار دوكتورى، پروفەسسور:

«مۇنداي ماسەلەنى ءبىز قالايمىز با، جوق پا – مۇنى بىزدەن ەشكىم سۇرامايدى. بۇل – ساياسات. البەتتە، ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ونسىز دا قاپتاپ كەلىپ جاتقان قىتاي سۇلگىلەرى، قىتاي تەرموسى سياقتى دۇنيەلەر بىزگە تاعى كوشىرىلەدى دەپ ەسەپتەمەۋىمىز كەرەك، بۇل جولى قىتايلار ءوز ەكونوميكالارىنا اسا قاجەتتى، بىراق ەكولوگيالىق تۇرعىدان وتە زياندى كاسىپورىندارىن كوشىرۋگە تىرىسادى. ال ەندى بۇل ماسەلەگە ونەركاسىپ ءوندىرىسى تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، ءسوز جوق، كاسىپورىنداردى كوشىرۋ ءۇشىن البەتتە بىلىكتى كادرلار قاجەت. ال بىزدە ونداي كادرلار بار ما؟ بار بولعان كۇننىڭ وزىندە دە ءبىز ولاردى قۇرتىپ بىتىردىك قوي، سوندىقتان بۇل ماسەلە – وتە كۇردەلى ماسەلە».

عاني قاسىموۆ، قازاقستان پاتريوتتارى پارتياسىنىڭ توراعاسى: «مەن بۇل ماسەلەدە ەكىجاقتى پىكىر ۇستانامىن. بىرىنشىدەن، «قىتايلىقتار ءبىزدىڭ ورتامىزعا تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ كەتەدى-اۋ» دەگەن قازاقستاندىقتاردىڭ الاڭداۋشىلىقتارىن بولىسەمىن دەسەم، ەكىنشىدەن – ءبىز كورشىلەرىمىزدىڭ بارلىعىمەن دە، ونىڭ ىشىندە ۇلى قىتاي دەرجاۆاسىمەن دە تىعىز قارىم-قاتىناستا بولۋعا ءتيىسپىز. ەگەر قىتاي ەلىنەن ءتيىمدى ينۆەستيتسيا اعىلىپ كەلىپ جاتسا، ولاردى نەگە پايدالانباسقا؟! ويتكەنى بۇل ءبىز ءۇشىن – جاڭا تەحنولوگيالارمەن جابدىقتالعان جاڭا كاسىپورىنداردىڭ كوپتەپ اشىلۋى دەگەن ءسوز. ال ءبىزدىڭ وزىمىزدە، شىنىن ايتقاندا، تەحنولوگيا دەگەنىمىز اتىمەن جوق قوي! قىتاي ەلى قازىر ونەركاسىبى وتە جوعارى دەڭگەيدە دامىعان الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ ءبىرى، ال ەندى وسىنداي دامىپ كەتكەن ەل بىزگە ينۆەستيتسياسىن بەرىپ جاتسا، بىزگە ينۆەستيتسيالىق جانە نەسيەلىك ساياسات جاعىنان كومەك قولىن سوزىپ جاتسا – ەۋرووداقتاعى وزگە ەلدەردى قولداعانىم سياقتى مەن قىتاي ەلىمەن اراداعى مۇنداي قارىم-قاتىناستى دا قىزۋ قولدايمىن».

ارمان قاراباەۆ، رەجيسسەر-پروديۋسەر: «مۇنداي ماسەلەمەن مەن كەلىسەمىن، ايتىلىپ وتىرعان كاسىپورىندار قىتايدىكى بولا ما، جوق الدە شۆەدتىكى بولا ما – ماعان ءبارىبىر، تەك مۇنداي جاعدايدا اشىلىپ جاتقان كاسىپورىنداردا قازاقستاندىقتار ءۇشىن جۇمىس ورىندارى كوپتەپ اشىلۋعا ءتيىس. قازىر ءبىزدىڭ مۇنايىمىز بار، ال ول بىتكەن سوڭ نە ىستەيمىز؟»

مىنە، قىتاي ۇسىنىسىن قۋانا-قۋانا، جىميا كۇلىپ قابىل العان پرەمەر-ءمينيسترىمىزدىڭ وسىناۋ «قۇتتى قادامىنا» قاتىستى وسىنداي دا وسىنداي وي-پىكىرلەر ايتىلدى. ايتىلىپ جاتقان وي-پىكىرلەردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ بولماسىن، ءتيىمدى جاعى دا، ءتيىمسىز جاعى دا بار. ءتيىمسىز جاعى ءتىپتى كوپ دەۋگە دە بولاتىن سياقتى. ال ءسىز قالاي ويلايسىز، قۇرمەتتى وقىرمان؟

مارات ماداليموۆ.

اباي.kz