كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ. شالعىندا
بۇگىن - قازاقتىڭ اسا كورنەكتى اقىنى، مارقۇم كەڭشىلىك مىرزابەكوۆتىڭ تۋعان كۇنى. جالپاق جۇرتقا جامپوز جىرلارىمەن تانىمال قالامگەر قارا ءسوزدىڭ دە قايماعىن قايىرىپتى. وقىرمان نازارىنا اقىننىڭ "شالعىندا" اتتى اڭگىمەسىن سىنشى-ادەبيەتشى امانگەلدى كەڭشىلىكۇلىنىڭ ۇسىنۋىمەن بەرىپ وتىرمىز.
اڭگىمە
ماڭايداعى ويدىم-ويدىم تابان – تەگىس شالعىن، كەشىرەك كوكتەگەن قىردىڭ بيدايىعىنا وراق بارىنەن كەش تۇسەدى; قوزى-لاق جەلدەسە دە سولاي ورەدى، قارا وتقا ايىزى قانعان مال بىراۋىق جۇمساق شوپكە تابەتى شاپسا دا سولاي ورەدى.
كۇزيپانىڭ ءۇيىنىڭ الا اياق اق سەركەسى اككى مال ەدى; اۋىلدىڭ كۇللى مالىن شابىندىققا ەرتىپ، اۋىلدىڭ كۇللى بالاسى سول ەكى ورتادا سارپالداڭ بولاتىنبىز.
كۇن باتار الدىندا كۇنزيپا ەكەۋمىز قىرعا شىعىپ كەلە جاتىرمىز; ەكەۋمىز دە جالاڭاياق، ەكەۋمىزدىڭ دە قولىمىزدا قۋراعان كۇرەڭ توبىلعى. مەنىڭ كىر سىڭگەن قوڭىر ءبوز كويلەگىم بار; قاقپاقشا جاعاسىنىڭ مويىن جاعى جىرتىلعان، وندىرشەگىم سورايىپ، جەل گۋلەپ كەلەدى، ءالسىن-ءالسىن ءىشىم تاسىرايىپ، تاسباقا جۇتقانداي سىزداپ، ىشقىرىمدى قىمتاپ، كەۋلەگەن جەلگە توسقاۋىل جاساعان كەزدە بوساپ سالا بەرەدى. ءىشىمنىڭ قورىلداعانى – كەسپەككە ايران اقتارعانداي سالدىرلاپ، وعان اۋەلى قاسىمداعى قىزدان قىمسىنعانداي، بىرەسە وزىپ كەتىپ، بىرەسە قالىپ قويا بەرگەم. كۇنزيپا مەنىڭ ءىشىم اۋىرعانىن سەزىپ كەلە جاتىر:
- بۇگىن جۋا تەرۋگە بارىپ پا ەدىڭدەر، - دەيدى.
- بارعانبىز.
- باسە، كوك جۋانى كوپ جەگەنسىڭدەر عوي.
مەن ۇندەمەيمىن. ابدەن بەرەكەم كەتىپ كەلە جاتىر.
- كەش باتىپ قالدى عوي، جۇرسەڭشى ەندى، - دەيدى كۇنزيپا.
قاراتالاق كەلگىر، الگى قاقپاس سەركە تاعى دا قۇرىعان ەكەن عوي. زىم-زيا. شابىندىقتىڭ ىشىندە دە كورىنبەيدى.
ءىشىم تاعى دا تەبەن تەسىپ بارا جاتقانداي تۇينەپ قويا بەردى. تابانىمدى كوتەرىپ ەڭكەيىپ جاتىرمىن.
- تىكەن قاپتاپ كەتكەن بە… - دەيمىن مىڭگىرلەپ.
- قايداعى تىكەن؟ – دەيدى كۇنزيپا – مەنىڭ تابانىما نەگە كىرمەيدى. بولشى ەندى، قاراڭعى ءتۇسىپ كەتەدى ەكەن…
جالما-جان ءىشىم بوساعانداي بولعان سوڭ قايتا كوتەرىلىپ جاتىرمىن. كۇنزيپا ماعان قاراپ كۇلىپ تۇر.
- ساعاتىڭ قانشا بولدى؟ – دەيدى.
- قايداعى ساعات؟
- كادىمگى ساعاتىڭ شە.
ءبوز دامبالدىڭ ارقانداي قىپ اپام ىزىپ بەرگەن باۋى بىرەسە بۇگىلىپ، بىرەسە قايتا تۇرىپ جۇرگەندە تومەن ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن، تەرىس بۇرىلىپ ىشقىرىما قاراي سۇڭگىتىپ جاتىرمىن.
- مۇنداي ساعات سەندە دە بار شىعار، ونىڭ نەسىنە كۇلەسىڭ.
- ءجۇر دەيمىن، ەندى جۇگىرمەسەك بولمايدى، جەل الدىنان بولعان سوڭ ەشكى دەگەن جەلدەسە – اتتى ادامعا دا جەتكىزبەيدى.
- جەتكىزبەسە – جەلاياق بول دەيسىڭ بە ماعان، سەن سياقتى تىرناعا ادام ىلەسە الۋشى ما ەدى.
كۇنزيپا قولىن ءبىر سىلتەپ جۇگىرە بەرگەن، ەتەگىنە ەكى وراپ سالعان ساتەن كويلەكتىڭ جەلبىرشەگى جەلپىلدەپ بارادى، ساتەن كويلەك – كۇرەڭكە قىزىل ماتا اياعىنا ورالاتىنداي بىرەسە بۇكتەلىپ كەلىپ تومەن ءتۇسىپ، بىرەسە جەلگە ۇشىپ كەتەتىندەي جوعارى كوتەرىلگەندە، ارتتا كەلە جاتقان مەنىڭ كوزىمە كون بوپ تەرىسى سىرنەلەنىپ قالعان قاپ-قارا تابانى مەن باتىپ بارا جاتقان كۇن نۇرىنا شاعىلىسقان بالتىرى قۇمعا تيگەن جيدە ساپتى كەتپەندەي جالتىراپ كورىندى.
مەن دە جۇگىرە جونەلدىم. كۇنزيپانىڭ تابانىنان كوتەرىلگەن قايىزعاق توپىراق شاڭىنىڭ ءيىسى مۇرىنىما ەندى جەتەتىندەي جەرگە كەلە بەرگەندە، ول شار ەتىپ اششى ايقايلاپ جىبەردى دە، كىلت كەيىن شەگىنە الماي، قاتتى ادىمداپ قارعي بەرە ءسۇرىنىپ، دەنەسىن بيلەي الماي قۇلاپ ءتۇستى.
- جىلان… جىلان!
قۇلاق جارار اششى ايقاي ساڭق ەتە قالدى.
ەكپىنىمدى باسا الماي كۇنزيپا قۇلاعان جەرگە جەتكەن بويدا مەن دە قارعىدىم. كۇنزيپا تۇرەگەلە بەرىپ «ويباي!» دەپ قايتا وتىرىپ قالدى.
مەن ارتىما بۇرىلىپ قاراپ تۇرمىن; جۋاندىعى قولىمداعى كۇرەڭ توبىلعىداي، تۇگىنەن مايى شىعىپ جون ارقاسى قياقتىڭ اراسىنان تۇسكەن سەلدىر ساۋلەگە اقىقتاي جىلتىراپ، موينىن شوپكە شانىشقان ايىرداي ءتىپ-تىك كوتەرىپ الىپ قازداڭ-قازداڭ ەتىپ، باۋىرىمەن قارا جەردىڭ قيىرشىق توپىراعىن ەكى جاققا ەسىپ تاستاپ، ارتىنا ارقان سۇيرەتكەندەي ءىز قالدىرىپ، ىسىلداپ بارا جاتقان قارا شۇبار جىلان ماعان بۇرىلىپ ايبات تا شەككەن جوق. ىسىلداعان داۋىسى – ىشىندەگى ءزىلىن شىعارىپ، زارىنەن جولىنداعىنىڭ ءبارى سەسكەنىپ بارا جاتقان شۇبار جىلان قايقاڭ-قايقاڭ قىر ارقاسىن كوتەرىپ، قارا جەردى باۋىرىمەن بۇلك-بۇلك سوعىپ بارادى.
مەن قولىمداعى ءبىر تۇتام كۇرەڭ توبىلعىنى كەزەنىپ-كەزەنىپ سوڭىنان ءبىراز جەر ەرىپ ەدىم، شۇبار جىلان ارتىندا ادام كەلە جاتىر دەپ ايىلىن جيعان جوق، مۇمكىن مەنى سەزبەگەن شىعار، مۇمكىن قىنۋىم جەتپەيتىنىن بىلگەن سوڭ قىر كورسەتكەن شىعار.
كۇنزيپا ارتىمنان ايقايلاپ جاتىر:
- ويباي-اۋ، قايدا باراسىڭ، شاعادى عوي، تەككە ولەسىڭ عوي، بەيشارا.
ءوزى الگىندە قۇلاعان جەرىنەن ارىرەك بىرەر اتتاپ بارىپ، ءبىر توبەشىكتەۋ قۇمنىڭ ۇستىندە جۇرەلەپ، ەتەگىمەن قىمتانىپ الىپ شوقيىپ قانا وتىر.
شۇبار جىلانعا تاعى دا جاقىنىراق كەلىپ، تۇلا بويىم تۇرشىگىپ، قۇيقا تامىرىم شىمىرلاپ، دەنەمدى بيلەي الماي، قولىمداعى كەزەنىپ كەلگەن توبىلعىمدى ءدال كەگجيىپ بارا جاتقان تومىرىق مويىندى كوزدەپ-كوزدەپ لاقتىرىپ جىبەردىم. توبىلعى قىر اراسىنان بارىپ سوقتى دا، تاياقتىڭ ءبىر جاعى قۇمعا سوعىپ قايتا كوتەرىلىپ كەلىپ كەكجيگەن مويىنعا ءتيدى.
شۇبار جىلان شۇباتىلعان بويىن تەز جيناپ دەمدە توقتاي قالدى; جەرگە سۇيرەتىلىپ كەلە جاتقان دەنەنىڭ تەڭ جارىمى اۋاعا كوتەرىلىپ مويىن بوپ كەتتى دە، ىسىلداپ، قاققان قازىقتاي قالشيىپ تۇرىپ الدى.
كۇنزيپا اياعى اقساپ قالعان ەكەن; اۋەلى ماعان سۇيەنىپ ءبىراز جەر ءجۇردى دە، سوسىن ءتىپتى جۇرە الماي قالدى.
- قاقساپ بارا جاتىر، قوزعالىپ كەتسە بولدى سول اياعىم سولقىلداپ جۇرگىزەتىن ەمەس، - دەدى.
ەكەۋمىز قىردىڭ باۋىرىنداعى كوكپەك پەن قاۋدىڭ شوعىر وسكەن قالىڭ ورتاسىنا قاتارلاسا وتىردىق. كۇنزيپا سول اياعىن جيناي المادى; سوزىپ جىبەرىپ وتىر، ساتەن كولەكتىڭ دالاقتاي ەتەگىن شىتشىرعاسى شىعىپ قىمتاعان سايىن قولاڭ جەل كوتەرىپ كەتە بەرەدى. مەن كۇنزيپا ىڭعايسىزدانىپ وتىرعان سوڭ، شۇقشيىپ جەرگە قاراپ، قولىما تۇسكەن كەسەك توپىراقتى قىشىرلاتىپ ۇگىتىپ وتىرمىن.
- ەندى نە ىستەيمىز، – دەيمىن مەن.
- اۋىلعا قايتامىز.
- مىنا تۇرىمىزبەن جەتە الامىز با؟
كوكجيەكتەگى جالقىن ساۋلە سەيىلىپ، اسىرە قىزىل بۇلتتار قايتادان قوڭىرقاي تارتا باستادى. جەل جاقتان تامىرى كەپپەگەن كوك بيدايىقتىڭ ىلعال ءيىسى كەلدى، ىڭىرشاعىڭ اينالىپ اپتاپتا شارشاعان كەزدە مۇرنىڭا كەلسە، ميىڭدى جارىپ كەتەتىن ساپ-سالقىن سابات ساۋمالدىڭ يىسىندەي. كازىر سالدەن كەيىن قاس قارايادى; ءتۇبىر-ءتۇبىر ءشوپتىڭ تۇبىنەن تۇمان كوتەرىلگەندەي كوز جەتەر ماڭاي كىرەۋكە تارتىپ بارادى.
- سىزداپ، سولقىلداپ بارا جاتىر، ءىسىنىپ شىعا كەلگەنىن قاراشى، - دەدى كۇنزيپا.
اياعىن ءسال-ءسال ەپپەن ماعان قاراي سوزدى دا، بالتىرىن كويلەگىنىڭ ەتەگىمەن ءدال توبىعىنا دەيىن جاۋىپ:
- ۇستاشى، بۋىنى كىلت ەتە قالعانداي بولىپ ەدى. تۇقىمدارىڭ سىنىقشى عوي، بىردەڭە بىلەتىن شىعارسىڭ، - دەدى كۇلىمسىرەپ. جۇزىندە ايانىڭقىراعاندىق بايقالادى، بىلدىرمەي وتىر.
كۇنزيپانىڭ اياعىنا قولىمدى ماناعى شۇبار جىلاندى ۇستايتىنداي سەسپەن الىپ باردىم دا، اۋەلى قولدىڭ سالاسىنداي بەس باشپايىن تۇگەندەپ شىقتىم. ءوزىم ءبىر تىزەرلەپ، ۇرىككەن مالداي ءۇرپيىپ، جۇرەلەپ وتىرمىن. تابانى كۇستەنىپ ابدەن قارا قوتىرلانىپ العان، شاڭ دا جۇعاتىن ەمەس، قىردىڭ قاتقان ءشوبىن دە ەلەيتىن ەمەس، باشپايلارىنىڭ اراسى جەرگە كوپ تيگەننەن ءبىر-بىرىنە قيىنداسپاي، ساڭىلاۋ ەسىكتىڭ توپساسىنداي اشىلىپ، بورجيىپ ءىسىنىپ كەتكەن.
كۇنزيپا ەكەۋمىز – بولەمىز، مەنەن ەكى جاس ۇلكەندىگى بار. دەنەسىنىڭ ىرىلىگى مەن شولجاڭ ەركە مىنەزى ەكەۋى قوسىلىپ، قىز بالاعا ءتان قاسيەتتى بويىنا دارىتپاعان بەيشارا ەدى، قاشاندا قوزى-لاق قايتارىپ كەلۋگە شىققاندا ورداڭ-ورداڭ ەتىپ، ەشكىمگە جول بەرمەيتىن، ەندى مىنە اقىرى سونىسىنان تاپتى.
- توبىعىم تايىپ كەتكەن شىعار.
ساۋساقتارىم دىرىلدەپ توبىعىنا قاراي كوتەرىلىپ ەدى، شىنىندا الگى ەكى ورتادا ەتى تومپايىپ ءىسىپ شىعا كەلگەن ەكەن، سۇق بارماعىم ويناقشىپ تۇرعان ويماقتاي سۇيەكتىڭ ۇستىنە ويلاماعان جەردەن وقىس ءتيدى بىلەم:
- ويباي، - دەپ، جان داۋىسى شىعىپ ايقاي سالعان كۇنزيپا سۋسىعان قۇمنىڭ ۇستىنە شالقالاي قۇلادى.
ءدال ماڭداي الدىمىزدان ءبىر قارا بۇلت اينالىپ، كوكجيەكتىڭ كوبەسىن سوگىپ، جەل ۇدەپ كەلە جاتقان.
مەن ونى سۇيەمەلدەۋگە ۇمتىلا بەرگەندە، كويلەگىنىڭ ەتەگىنەن قولى بوساپ كەتتى دە، شۇباتىلعان قىزىل ماتانى جەل جوعارى قاراي ۇرلەپ كوتەرىپ كەتكەندە كوزىم ءتۇستى; بىلەزىكتەي اق بالتىردى كۇن قاقپاعان ەكەن، جاڭاعى قارا قوتىر كۇس تابانعا جارق ەتىپ ساۋلە شاعىلىسقانداي بولدى، كوزىمدى جۇمىپ قالدىم; كۇنزيپادان قىمسىنعاننان جۇمدىم با، كەنەتتەن شاعىلىسقان ساۋلە كوزىمدى قارىپ كەتتى مە، كىرپىگىم كوپكە دەيىن ايقاسىپ قالدى.
كۇنزيپا باسىن كوتەرگەننەن كەيىن كىنالى ادامداي كۇمىلجىپ، ەرىنى جىبىرلاپ، تابانىنىڭ استىندا جاتقان كوكپەكتىڭ تۇبىرىنەن كوپكە دەيىن كوز الماي قادالىپ وتىردى دا:
- ساعان جاقسى بولدى-اۋ، بۇرىن ۇزىنتۇرا دەپ مازاقتايتىن ەدىڭ، ەندى مەشەل دەپ مازاقتاۋعا، - دەدى.
- قاشان مازاقتاپ ەم...
اقتالاپ جاتىرمىن; ىشتەي كۇنزيپانى اياپ تا، يتەرىپ قۇلاتقانداي كىنالانىپ تا تۇرمىن.
- شىنىمەن، اقساپ قالار ما ەكەم، كوكەم ۇرساتىن بولدى-اۋ...ءشوپشى اۋىلعا بارىپ كوسيلكا مىنەسىڭ دەپ ەدى.
- ءوي... سەن بولماساڭ تاعى بىرەۋ تابىلار، كەشە سەنىڭ كوكەڭ ماعان دا «قاراعىم-اۋ، قولدى-اياقتى بالا اۋىلدا قاراپ جۇرە مە ەكەن» دەگەن.
- ە، ءشوپشى اۋىلعا سەن دە بارادى ەكەنسىڭ عوي.
- بار دەسە...
ارجاعىن ايتقام جوق.
- سەن ءوزىڭ سوستيماي وتىرشى، -دەدى كۇنزيپا. ءوزى جۇمساق قۇمنىڭ ۇستىنە جامباستاپ ءبىر قىرىن جايلانىپ جاتىپ العان.
- اۋىلداعىلار عوي، قوي-ەشكىنى قايتارىپ كەلەدى دەپ بىزگە سەنىپ وتىر، ءبىز بولساق، اۋىلعا جەتۋگە زار بوپ دالادا قالدىق.
كۇمنىڭ ۇستىنە تىزەرلەپ وتىرىپ جاتىپ كۇنزيپاعا ايتىپ جاتىرمىن.
- سەنىڭ كوكەڭ مەنى قامشىنىڭ استىنا الا ما ءالى، قىزىمنىڭ اياعىن قيراتتىڭ دەپ.
- نەگە؟ – دەيدى كۇنزيپا تاڭدانىپ.
- انەكۇنى ەكەۋمىز جاردىڭ جاعاسىندا قارماققا تالاسىپ قالعاندا: «ەندىگارى كۇنزيپاعا قول قاتشى»، - دەپ، ۇيگە قۋىپ تىققان جوق پا؟..
- ءجا... مەنىڭ كوكەم ونداي ەمەس، بالامەن بالا بولۋشى ما ەدى. ايتپاقشى، بىلتىرعا دەيىن ارا-تۇرا مەنى اراشالاپ قوياتىن. كازىر ونداي ەمەس.
كۇنزيپا بىلتىرعا دەيىن شالبارلانىپ الىپ ەركەك بالالارمەن بىرگە وينايتىن. وسكەن سايىن ءوزىمىز سياقتى شاشىن دا ۇستارامەن قىرعىزىپ تاستاپ، جالاڭباس جۇرەتىن، باس سۇيەگى ويقى-شويقىلاۋ ەدى; ەندى بايقاپ وتىرمىن، قاپ-قارا مويىلداي قولاڭ شاش بۇرىمدانىپ، مويىنىنان تومەن قاراي توگىلىپ ءوسىپ قالىپتى، ءدال ماڭدايدان ايىرىپ، ارقا قاراي تاستاعان ماقپال شاشتىڭ الدىڭعى جاعى كوكپەكتىڭ كوگىندەي بۇيىرعىن، تولقىندانىپ تۇر.
- سەن عوي، سەن... مەنى جەك كورەسىڭ، جەك كورەسىڭ، ءا...- دەدى كۇنزيپا الدەن سوڭ.
مەن كۇنزيپانىڭ ارسىڭ-گۇرسىڭ مىنەزىن ۇناتپاي قالاتىنىم راس تا.
- ۇشقالاقسىڭ، - دەدىم.
اۋزىمنان شىعىپ كەتكەن سوڭ امال جوق، باتتيتىپ ايتا سالعانىما ءوزىم دە وكىنىپ قالدىم.
- ونىڭ راس، - دەدى كۇنزيپا تومەن قاراعان كۇيى. - ءوزىم دە بىلمەيمىن، قانشا سابىرلى بولايىن دەسەم دە، ايتەۋىر بىردەڭەگە ۇرىنىپ قالا بەرەم.
كۇنزيپا بۇل ءسوزدى ءبىرتۇرلى بايىپتى ايتسا دا، سولقىلداپ جىلاعىسى كەلىپ وتىرعان ادامداي بۋلىعىپ، ءدىرىل ارالاس داۋىس شىعاردى.
الگى قارا بۇلت قىردىڭ استىنان كوتەرىلگەن تۇتىندەي ءبىر شەتى بىزگە قاراي سوزىلىپ كەلەدى ەكەن، بويىمدى ۇرەي بيلەگەندەي بولدى.
- كۇنزيپا دەيمىن، كۇنزيپا، جاڭبىردىڭ استىندا قالامىز-اۋ، وسى.
- مەن اياعىمدى باسا الماي قالدىم عوي، سەن مەنى ارقالاي الاسىڭ با؟.. – دەدى ەكى قولىن قۇمعا تىرەپ كوتەرىلىپ جاتىپ.
بىلتىرعا دەيىن كۇنزيپا ەكەۋمىز اۋىلدىڭ سىرتىنا شىعىپ الىپ تالاي رەت كۇرەسكەنىمىز بار، تايتالاس تەڭ تۇسەتىنبىز، يتجىعىس كوپ بولاتىن. كۇنزيپا وسپادار، الىسقاندا قولىنا تۇسكەن زاتپەن باس-كوزىنە قاراماي قويىپ قالادى، ۇردا-جىق ەدى. ءبىرىمىز – كەلى، ءبىرىمىز – كەلىساپ بوپ، ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز ارقالاپ الىپ، تالاي تۇيگىشتەگەنىمىز تاعى بار.
مەن ءلام دەپ ۇندەگەنىم جوق. جاۋىرىنىمدى توسىپ، كۇنزيپانىڭ الدىنا جۇرەلەپ وتىرا بەرگەم.
ول ەكى قولىن موينىما اسىپ جىبەردى دە، اۋەلى بۇكىل كەۋدەسىن قىر ارقاما توسەپ، ەتپەتتەي بەرىپ ەدى، ەكى جاۋىرىنىمنىڭ ۇستىنە جۇدىرىقتاي جۇپ-جۇمساق بىردەمە بۇلك ەتە قالعاندا، كۇنزيپانىڭ ءوزى دە سەلك ەتىپ، وڭ قولىن كىلت كەيىن تارتىپ الىپ مەنىڭ جاۋرىنىم مەن ەكى ورتاعا جالما-جان كەسە كولدەنەڭ قويىپ جاتىر.
قىردان قۇلاعان سوڭ اۋىلدىڭ وتى كورىندى.
- شارشادىڭ با؟ – دەدى كۇنزيپا.
ەكەۋمىز ءۇنسىز كەلىستىك. كۇنزيپا مەنىڭ ارقامنان سىرعىپ ءتۇستى دە، قولىن جەرگە تىرەپ، ءبىر اياعىن العا قاراي سوزىپ جىبەرىپ، كويلەگىنىڭ اعىتىلعان تۇيمەسىن سالىپ وتىر. مەن كۇنزيپانىڭ جانىنا جاقىنىراق وتىردىم.
- اياعىڭ اۋىرعانىن قويدى ما؟
- ماناعىداي ەمەس...
ول ماعان تەبەنىن جوعالتقانداي تەسىرەيىپ قاراپ وتىر ەكەن، ەكەۋمىزدىڭ كوزىمىز ءبىر-بىرىنە ويدا جوقتا قادالىپ قالدى دا، ول تومەن قارادى.
- ەكەۋمىز تۋىسپىز عوي... سەن مەنى جەك كورەسىڭ، جەك كورەسىڭ، ءا! ماعان اپام «تۇزىڭ جەڭىل» دەيدى. ۇشقالاقسىڭ دەگەنى عوي...
كۇنزيپا ءسوزىن اياقتاعان جوق. تومەن قاراپ ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا، ءتۇسى توبەمىزدەگى ءتۇننىڭ رەڭىندەي ەسىل قۇمنان ىزدەپ وتىرعان زاتىن تاپقانداي قۋانىپ كەتتى.
- ايتپاقشى، مەن ساعان ورامال توقىپ بەرەيىن، الاسىڭ با، بىراق مەن توقىپ بەردى دەپ ەشكىمگە ايتپايسىڭ عوي، جاراي ما؟
- انە، ءبىر اتتى ادام كەلە جاتىر، - دەدىم مەن.
قاراڭداپ، ءتۇننىڭ قۋىسىنان شىعىپ بەرى قاراي كەلە جاتقان تارپاڭ جىلقىنىڭ ءجۇرىسى ەستىلدى، ابزەلى تەمىر بولسا كەرەك – قوڭىراۋداي سالدىرلاپ قۇلاق جارىپ كەلەدى.
- تۇرايىق، كوكەم شىعار ءبىزدى ىزدەپ كەلە جاتقان، - دەدى كۇنزيپا كويلەگىنىڭ ەتەگىن قاعىپ جاتىپ.
اۋەلى ماعان سۇيەنىپ بىرەر اتتادى دا، سوسىن اياعىن سىلتىپ باسىپ كەتتى.
- كۇنزيپامىزىڭ، قاراعىم-اۋ؟
بارلىققان جۋان داۋىستى بىردەن تانىدىق.
جانىمىزدان وتە بەرىپ، استىنداعى تومپىلداق تورىنى تەبىنىپ بارادى.
- بار، بارىڭدار ۇيگە، قارشاداي بالانى قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ءتۇن ورتاسىنا دەيىن مال ىزدەۋگە جىبەرە مە ەكەن، انا قاتىندا دا ەس جوق...
ابەكەڭ ناسىباي تولى ەرنىنىڭ اراسىنان شىرت-شىرت تۇكىرىپ، ۇرىسىپ بارادى.
* * *
كۇن ساسكەگە كوتەرىلىپ، كولەڭكەڭ باۋىرىڭا قاراي تىراعايلاپ قاشىپ كەلەدى.
تراكتور شابىندىقتى ءۇش اينالدى; وندىردەي شايقالىپ شىققان تاباننىڭ بيدايىعىنىڭ تەڭ جارىمىن ەڭسەرىپ بارامىز، شاشقا تيگەن ۇستاراداي وراقتىڭ ءجۇزى قىلپىلداپ، ىلعال ءشوپتى تامىرىنان وتاپ قىلاۋ قالدىرماي سۇلاتىپ كەلەدى.
كۇنزيپا باسىنا شىت ورامال بايلاپ العان; الدىڭعى كوسيلكادا وتىر، مەن – ارتقىدامىن.
تراكتوردىڭ داۋىسى باسەڭدەگەندەي بولدى، بىرتە-بىرتە باياۋلاپ بارىپ، تاماعى قارلىققان ادامداي ءۇنى ءوشتى.
ساعيدوللا تراكتوردان قارعىپ ءتۇستى دە، قول بۇلعاپ شاقىرعان يشارات ءبىلدىردى.
ءبىز كوك بيدايىق اياعىمىزعا ورالىپ مالتىعا باسىپ كەلە جاتىرمىز.
ساعيدوللا ماي ءسىڭىپ، سىرتىن توت باسقان تەمىر شەلەك ۇستاپ تۇر ەكەن، ماعان ۇسىنا بەردى.
- اناۋ قىستاۋدىڭ تۇبىندە قۇدىق بار، سۋ الىپ كەلە عوي، ءما، مىنا بەلبەۋدى جالعا جەتپەسە، - دەدى ول ىشقىرىنان ەكى ەلى قايىس بەلبەۋدى سۋىرىپ جاتىپ.
ءوزى تومىرىق، ۇياڭ جىگىت سياقتى ەدى; ۇيرەنىسە كەلە ءتۇبى تۇسكەن شەلەكتەي قىرىندىسىنا دەيىن اقتاراتىن قۋاقى بولىپ شىقتى. كۇنزيپا ەكەۋمىزگە دە اقىلىن ايتىپ، ارقامىزدان قاعىپ قويادى. ماعان كوسيلكانى مايلاۋدى ءبىر-ەكى كۇن ۇيرەتتى دە:
- ەركەكسىڭ عوي، ەندى ءوزىڭ مايلايسىڭ، - دەپ قۇيرىعىمنان ءبىر قاقتى.
تاڭەرتەڭ شالعىننىڭ اراسىنا شاشادان شىق تۇسەدى; كۇن ارقان بويى كوتەرىلىپ، كەمەلىنە كەلىپ، قىزۋى توپىراقتىڭ دىمقىل بۋىن دەگدىتىپ العانشا، وراق بالاۋسا شوپكە ءجيى شاشالادى.
كۇن كوزىن بۇلت الىپ، كىرەۋكەلەنىپ تۇرعان. وقتا-تەكتە عانا جىرتىق بۇلتتاردىڭ اراسىنان جۇگىرىپ بارا جاتقان كۇن ساۋلەسى كەنەتتەن تۇگى بار تۋلاقتىڭ ۇستىنە اقتارىلعان ايرانداي كوزدى قارىپ وتەدى. بۇگىنگى تۇسكەن تابان – «ساندىقبيدايىق» ەدى، جاباعىداي ۇيىسىپ شىققان كوك بيدايىقتىڭ تامىرى ءالى قۇرعاي كويعان جوق، وراق قاقالىپ، ءجۇرىسىمىز ونبەي كەلەدى.
تراكتوردىڭ ءۇنى كەنەتتەن ءوشتى دە، ساعيدوللا بار دەنەسىمەن ارتىنا بۇرىلدى. باس كيىمىن توبەسىنەن جۇلىپ الىپ، ماڭدايدىڭ تەرىن ءبىر ىسىرىپ تاستاپ، تراكتوردان قارعىپ ءتۇستى.
- سەن اۋىلعا بارىپ قايت، تۇسكە دەيىن ۇلگىرەسىڭ. ىبىنعا ايت، تراكتوردىڭ كلاپانى سوعىپ، توقتاپ قالدى دە، مەن سەن كەلگەنشە قاقپاعىن اشا بەرەم، - دەدى.
كۇنزيپا ەكەۋمىز دە كوسيلكادان ءتۇسىپ، تراكتوردىڭ جانىنا كەلدىك. ىسىعان تەمىردەن بىقسىعان كيىزدەي كوڭىرسىپ مايدىڭ ءيىسى شىعىپ تۇر.
- مەن دە بارىپ قايتسام قايتەدى، - دەدى كۇنزيپا.
كۇنزيپا كۇمىلجي سۇرادى.
- وتكەن جۇمادان بەرى ءىسىمىز ونبەدى عوي.
ساعيدوللا جانىنان وتە بەرىپ تراكتوردىڭ بالونىن تەۋىپ جىبەردى. ودان كەيىن مەن جىلىستاپ تاباننىڭ ار جاعىندا جاتقان ايداۋ جولعا قاراي جۇرە بەردىم.
سول كۇنى ءبىز اۋىلعا كەش ورالعانبىز; تراكتوردان ءتۇسىپ شاڭىمىزدى قاعىپ جاتقاندا كۇنزيپا ماعان «توقتاشى» دەگەندەي ىم ءبىلدىردى.
- شاي ءىشىپ بولعان سوڭ، جىڭعىلدىڭ جيەگىنە كەلىپ كەتەسىڭ بە؟ – دەدى قۇلاعىمنىڭ تۇبىنە سىبىرلاپ.
قىزامىق ساۋلەنىڭ شالىعى كوكجيەكتى تالاۋراتىپ، قولامتا شوقتاي نۇر تاراپ، توڭكەرىلگەن تاباقتاي اي كوتەرىلىپ كەلەدى.
قوس جىڭعىلدىڭ بەرگى شەتىندە ءبىر قارايعان قوزعالعانداي بولدى. كۇنزيپا شىعار دەپ ويلاسام دا، اۋەلى سەسكەندىم، جاقىنداعاننان كەيىن بارىپ الگى قارايعان ماعان قاراي ءجۇردى دە:
- سەنبىسىڭ؟ –دەدى.
- ءيا... مەن عوي.
- ءما، مىنانى الىپ كەلدىم.
كۇنزيپا ماعان ءتورت قاتتاپ بۇكتەلگەن اق ماتانى ۇستاتا بەردى. سوسىن تاعى دا:
- ساعيدوللا بار عوي، ساعان ايتايىن با، ساعيدوللا بۇگىن ماعان ءبىر نارسە ايتتى. ايتايىن با؟.. – داۋىسىنا ءدىرىل ارالاسقانداي بولدى. – ايتايىن با؟..
مەن سۇراعىم كەلگەن جوق ەدى.
تۇستەن كەيىن شابىندىقتىڭ باسىنا ىبىن مەحانيك ەكەۋمىز كەلگەنبىز; كەلسەك – كۇنزيپا كەشە سالىپ كەتكەن شومەلەنىڭ تۇبىندە كولەڭكەدە وتىر ەكەن. ساعيدوللا تراكتوردىڭ جانىندا; كۇنزيپا شاقىرماي كەلەتىن ەمەس، ىبىن ايقايلاپ شاقىرعان سوڭ بارىپ، بىزگە قاراي سامارقاۋ اياڭداپ كەلگەن، ەرنى ءتۇرىلىپ، جاعى تومپايىپ كەتكەن ەكەن، مەن ونىڭ الدەنەگە رەنجۋلى ەكەنىن انادايدان سەزگەم. ىبىن كۇنزيپالاردىڭ جاماعايىن اپاسىنا وتاسقان ادام.
- بريگاديردىڭ قىزى شولدەگەن عوي، - دەدى.
كۇنزيپا بۇرتيعان قالپى كوسيلكاسىنا باردى دا، تراكتور وت الىپ قوزعالىپ كەتكەنشە تىرناعىن شۇقىلاپ وتىرعان دا قويعان. ەسىمە سول ءتۇستى.
- ال ايتا عوي، نە بوپ قالىپ ەدى...
- سەن كەتكەن سوڭ شومەلەنىڭ كولەڭكەسىنە بارعانبىز، ءبىر كەزدە ساعيدوللا ماعان جاقىنداپ وتىردى دا، قولىمنان ۇستاي الدى:
- كۇنزيپا، ا... كۇنزيپا، تىڭدايسىڭ با، سەن بالا ەمەسسىڭ عوي...
قولىمدى قىسىپ جىبەردى. قولىمدى قىسقان سايىن جاقىنداي ءتۇستى، جۇرەگىم ءدۇرس-ءدۇرس سوعىپ، جىلامسىراپ قويا بەرگەن كەزىمدە، ساۋساقتارى ءسال بوساعانداي بولدى، بۇلقىنىپ قالىپ ەم، بىلەگىم ۋىسىنان شىعىپ كەتتى. سودان كەيىن ماڭايىنا جولاعام جوق، ارام ەكەن... ارام ەكەن...
كەلەسى كۇنى ساعيدوللا تراكتورىن توقتاتتى دا مەنى شاقىرىپ الدى.
- سەن ەندى كوسيلكانى عانا ەمەس، تراكتور جۇرگىزۋدى دە ۇيرەنۋىڭ كەرەك، كەل ۇيرەتەيىن، - دەدى.
مەن تراكتوردىڭ رۋلىندە وتىرمىن; ساعيدوللا ءالسىن-ءالسىن ەڭكەيىپ جىلدامدىقتى وزگەرتىپ كەلەدى. بىلەكتەي ىس تەمىردەن بۇرق-بۇرق ءتۇتىن كوتەرىلىپ، الدىمنان ىلعال شالعىننىڭ ءيىسىن الىپ جەل سوقتى. باس كيىمىمنىڭ كۇن قاعارىن كوتەرىپ قويدىم; ارتىما قاراعىم كەلدى، كۇنزيپا قالاي وتىر ەكەن، ماعان تاڭدانىپ وتىر ما ەكەن.
ارتىمىزدان شار ەتىپ ايقاي سالعان كۇنزيپانىڭ داۋىسى ەستىلدى; ەكى قولى كوسيلكانىڭ رۋلىنەن شىعىپ كەتكەن، ەربەڭ-ەربەڭ، جان ۇشىرىپ ايعايلاپ كەلەدى.
ساعيدوللا گازدى كىلت وشىرگەن كەزدە تراكتور دەنەسىن جيىرعان جىلقىداي سىلكىندى دە توقتاپ قالدى. جۇگىرىپ كەلسەك، كۇنزيپا سۇپ-سۇر، ءۇنى شىقپايدى، ءبۇرىسىپ قالىپتى.
- نە بوپ قالدى، نە بوپ قالدى؟ – دەدى ساعيدوللا.
كۇنزيپا ارتىنا قاراي ءۇنسىز قولىن سوزدى. وراق سيپاپ وتكەن ءبىر بىلەم بيدايىقتىڭ اراسىندا يرەڭ-يرەڭ ءبىر نارسە قوزعالعانداي بولدى. كوز توقتاتقاننان كەيىن بايقادىق; شىرماۋىقتاي قارا شۇبار جىلان، وراق ەكى ءبولىپ ءوتىپتى.
- كومىپ تاستاساڭدارشى، - دەدى كۇنزيپا جۇرەگىن توقتاتقاننان كەيىن.
- نەسىنە كومەمىز، قالا بەرسىن.
ساعيدوللا تراكتورعا قاراي جۇرە بەردى.
- كوسيلكاڭا وتىرمايسىز با، - دەدى كۇنزيپا ماعان.
كەشكىلىك باياۋ عانا جەل سوعىپ، كوكجيەكتە كۇنۇزاق كوشىپ جۇرگەن ىرىمتىك-ىرىمتىك جالبىز بۇلتتار قويۋلانىپ ۇيىسا باستادى. بىرتە-بىرتە جەل كۇشەيگەن سايىن اسپان تۋىرلىقتاي تۇتاسىپ، كۇننىڭ كوزىن قىمتاپ تاستاعان. تاباننىڭ بيدايىعى سەڭ سوققانداي تەڭسەلىپ، ساباعىنا سىڭگەن شاڭ ورمەكشىنىڭ قۇرىنداي توزاڭ بوپ كوتەرىلىپ قولقانى جىبىرلاتتى.
جازعى جاڭبىر سىركىرەپ باستالىپ، سودان كەيىن شەلەكتەپ قۇيىپ وتەتىنى بار ەدى، بۇل جولى بىردەن بارماقتاي-بارماقتاي بۇرشاق ارقامىزعا ساتىرلاپ سوعىپ بارىپ ەرىپ كەتىپ جاتىر.
ساعيدوللانىڭ تراكتورىنىڭ ءۇنى وت الدىرعىشىنا سۋ تيگەن سوڭ وزىنەن-ءوزى ءوشىپ قالدى. كۇنزيپانىڭ ۇستىندەگى كۇن قاققان قوڭىر ساتەن كويلەگى دەنەسىنە جابىسىپ قالعان، اعارىپ اپ-ايقىن ەتى كورىنىپ، جاڭبىردىڭ وتىنە ارقاسىن بەرىپ، تىزەسى بۇگىلىڭكىرەپ، ساعيدوللانىڭ ىعىندا تۇر.
- كوستيۋم جامىلاسىڭ با؟ – دەدى ساعيدوللا كۇنزيپاعا جەڭى قىرقىلىپ، قولتىعىنىڭ تىگىسى سوگىلىپ، جەلكەسىنە تەر ءسىڭىپ، قاتقان قايىزعاقتاي شاڭ تۇرىپ قالعان كوستيۋمىنىڭ ءبىر جەڭىن شەشىپ جاتىپ.
- جامىلمايمىن، -دەدى كۇنزيپا، – توڭعانىم جوق.
- جاڭبىردىڭ استىندا تۇرا بەرەمىز بە، – دەدىم مەن. كۇنزيپاعا كوزىم ءتۇسىپ ەدى، جەتىلىپ بولماعان ساماي شاشى بالانىڭ تۇلىمىنداي سۋ ءتيىپ، بەتىنە جابىسىپ تۇر، «باسە» دەگەندەي، باس يزەگەندەي بولدى.
- جاقىن ماڭايدا ىقتاسىن بولار جەردىڭ ىڭعايى جوق، اۋىل كەمى جيىرما شاقىرىم، انەۋكۇنگى سۋ اكەلگەن قۇدىعىڭنىڭ جانىندا «كالپەنىڭ قىستاۋى» بار، سوعان جەتۋىمىز كەرەك، -دەدى ساعيدوللا.
ۇشەۋمىز «كالپەنىڭ قىستاۋىنا» مالشىنىپ جەتكەندە ماڭاي قاراڭعىلانىپ، ءتۇن قويۋلانا باستاعان. جاڭبىر العاشقى ەكسىنىنەن تولاستاعانداي سايابىر تاۋىپ، سىلپىلداپ تۇر. كيىمىمىزگە سۋ ءسىڭىپ، ونىڭ ۇستىنە، تۇنگى سالقىن تۇسكەن سوڭ توڭۋعا اينالدىق.
قىستاۋدىڭ ءىشى ۇياداي، توبەسىن كوڭمەن جاپقان شىم ۇيگە سۋ كىرمەپتى.
كيىمىمىزدى سىعىپ كەپتىرىپ العان سوڭ:
- اناۋ الباردىڭ ىشىندە سۋ تيمەيتىن ەتىپ جازعىتۇرىم ءوزىمىز جيناپ كەتكەن بۋما قامىس بار، سونى توسەيمىز، - دەدى ساعيدوللا.
تاقتايداي بۋىلعان قامىستىڭ ساعيدوللا ەكەۋمىز ەكى رەت قاتىناپ قىستاۋدىڭ ىشىنە ءتورت بولىگىن اكەلدىك تە، ۇشەۋىن قاتارلاستىرا، بىرەۋىن باس جاعىمىزعا كولدەنەڭ تاستادىق.
كوڭنىڭ اراسىنان قۇرعاق قي تاۋىپ الىپ، قالاستىرىپ ءبىراز بىقسىتىپ وتىرىپ ساعيدوللا وت جاقتى. كيىمدەرىمىزدى وتقا قاقتاپ كەپتىرىپ العاننان كەيىن كوڭىلىمىز جايلانعانداي بولدى; بويىمىز جىلىندى، جاڭبىر ىرابايدا عانا سيرەك سىركىرەپ تۇر.
- جارىق تۇسكەنشە كوز ءىلىندىرىپ الايىق، ءبارىبىر ەرتەڭ جۇمىس جوق، -دەدى ساعيدوللا.
ساعيدوللا قىستاۋدىڭ تەرەزە جاق شەتىنە قيسايعان بەتتە قور ەتە ءتۇستى. مەن دە ساعيدوللاعا قاتارلاسا بەرىپ، توسەنىش قامىستىڭ شەتىندە جۇرەلەپ وتىرعان كۇنزيپاعا ايتىپ جاتىرمىن:
- جاتساڭشى...
- جاتام عوي، - دەدى كۇنزيپا كۇمىلجي سويلەپ.
قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەنمىن، شار ەتە قالعان داۋىستان ويانىپ كەتتىم. استىمىزداعى قامىس سىقىر-سىقىر جانى بارداي قوزعالىپ جاتىر، تەرەزە جاعىما قاراپ ەم، ساعيدوللا ورنىندا جوق. جاڭاعى شار ەتكەن داۋىس ۇزدىگىپ ءۇزىلىپ كەتكەندەي بولدى. قايتا شىعار دەپ كۇتىپ ەم، تالىقسىپ كەتكەن ادامنىڭ داۋىسىنداي بىردەن ءۇزىلدى.
مەن تەرەزە جاققا قاراپ ءبىر قىرىن جاتقان ەكەنمىن. بايلانىپ قالعانداي بۇرىلا المادىم. قامىس سىقىر-سىقىر ەتىپ بارادى. ساعيدوللانىڭ ءۇنى مە، كۇنزيپانىڭ ءۇنى مە، قۇلاعىما ەنتىككەن ادامنىڭ بۇلىڭ-بۇلىڭ داۋىسى ەستىلەدى. ونىڭ ارجاعىنا شىدامىم جەتكەن جوق. اشىق تەرەزەدەن اتقىپ بىراق شىققانىمدى بىلەم. تۇلا بويىم وت تيگەندەي جانىپ كەلە جاتقانىن بىلەم. ءسۇرىنىپ-قابىنىپ قىستاۋدان ات شاپتىرىم جەردەگى سايدان القىنىپ وتە بەرگەنىمدى بىلەم، ارتىمنان ايقايلاعان جۋان ءبىر قارلىققان داۋىس ەستىلگەندەي بولعانىن بىلەم.
جۇگىرىپ كەلەم، القىنىپ كەلەم. «كۇنزيپاعا نەگە بولىسپادىم» دەپ ويلايمىن. ءبىر قىزعانىش بار، ءبىر كۇدىك بار كوڭىلىمدە.
ءوزىم دە ويلاعىم كەلمەيدى، وزگەگە دە ايتقىم كەلمەيدى ونى.
تابانىمنىڭ استىندا كەشە عانا بويجەتىپ تۇرعان ءوندىر بيدايىق ساركىل جاڭبىردىڭ سۋىمەن ات-كوپىر بوپ اياعىما ورالىپ كەلەدى.
Abai.kz
