«قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» (الماتى، 2008, 346 ب.), زيالى دەگەن ۇعىمدى « ىزەتتى، ادەپتى» نەمەسە «وقىعان، ساۋاتتى ازامات» دەپ بەرگەن. ارينە، زيالى ادام قاشاندا ءبىلىمدار، مادەنيەتتى. بىراق، ءبىلىمدى ادام ءار ءدايىم، زيالى بولا بەرمەيدى. ەگەر ءبىلىمدى ادامنىڭ اتقارعان جۇمىسى شالا، قولى الا، ايتقان ءسوزى دالا، بەرگەن ۋادەسى بايلامسىز، ەش ناقتىلىق بولمايتىن بولسا، ونداي ادامدى قالايشا زيالى دەۋگە بولادى. ولاي بولسا بارلىق ءبىلىمدار، وقىعان ادام تەگىس زيالى بولا بەرمەيدى. بالكىم ءبىر زامانداردا ساۋاتسىزدىق ەلدە باسىم بولعان كەزدە، ءسىرا ساۋاتتىلاردىڭ ءبارى سولاي بولسا كەرەك. بىراق، قازىر باسقا ادامدار جاپپاي ساۋاتتى ەلدە  ساۋاتتىلاردىڭ ءبارىن زيالى دەۋگە بولمايدى.ولاردىڭ اراسىندا «الاسىدا، قۇلاسى» دا كەزدەسەدى. قازىرگى عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس كەزىندە ءبىلىمىن، اقىل-ويىن مەملەكەتكە، قوعامعا جۇمساۋدىڭ ورنىنا، جەكە ءوز پايداسىنا قولداناتىن ادام، ارينە ءوزىن ادەپتى، سىپايى ىسكەر ەتىپ كورسەتپەك بولادى. ونداي ادام قوعام، پروگرەسس تۇرعىسىنان بىلاي ەتكەن دۇرىس، ءتيىمدى، مىنادان گورى مىناۋ قولايلى، ارتىق دەپ پىكىر ايتپايدى. باسشى-ادام، ول دا قاتەلەسەدى. دۇنيەدە قاتەلەسپەيتىن جان جوق. سوندىقتان، كەلىسىپ، اقىلعا اقىل قوسىپ شەشكەن ءىس نەگىزىندە دۇرىس بولادى. بىراق، پىكىر ايتۋ وڭاي دۇنيە ەمەس، كوبىنە ونداي ادام ۇناماي قالۋى دا مۇمكىن. ارينە، كوپ جاعدايدا، ءوز پايداسىن ويلاعان ادام پىكىر ايتپاۋعا، كوزىن جۇمىپ، باسشى پىكىرىن قولداي بەرگەندى دۇرىس كورەدى. «ۇندەمەگەن ۇيدەي پالەدەن قۇتىلادى» دەيدى حالىق ماقالى. ارينە، دۇرىس پىكىرىن ايتپاي، ۇندەمەي قالۋ وڭاي، قاۋىپسىز، بىراق، زيالىلىققا جاتپايدى. زيالى جان شىنىداي تازا، ول جەكە باسى پايداسىنان گورى قوعام ماقساتىن جوعارى ۇستايتىن ادام. حالىق كوزى  «قىراعى»، زيالى ادامدى ول كورەدى، سىيلايدى. وندايلار قوعامعا بارشىلىق. وندايلار – ونەگە. قازاق ءتىلى سوزدىگىندە «پاراسات» ۇعىمى دا ايتىلادى. وعان «اقىل وي، سانا-سەزىم» (668 ب.) دەپ انىقتاما بەرىلەدى. ارينە، نەگىزىندە ول سولاي. بىراق، پاراساتسىز ادامنىڭ دا اقىل ويى دۇرىس، ءتىلى كوبىنەن ارتىقتا شىعار، دەسەكتە، ونداي ادام سول قابىلەتىن مەملەكەت پايداسىنا ەمەس، جەكە باسى پايداسىنا پايدالاناتىندار. مۇنداي ادامدى «پاراساتتى» دەۋگە ەشقاشان بولمايدى، قايتا وندايلار ءالى زاڭ قۇرىعىنا تۇتىلماسا دا، ءىشى ارام بولعاندىقتان قوعامعا زيان كەلتىرەتىندەر دەيمىز. ارينە، الگىلەر كوپ ەمەس، بىراق، بار. نەگىزىندە قوعام زيالى، پاراساتتىلاردان تۇرادى. ايتپەسە، قوعام بۇزىلىپ، پروگرەسس توقتاعان بولار ەدى. بۇل، ارينە وكىنىشتى جاعداي. شىنىندا قوعامعا، پروگرەسكە قىزمەت ەتەتىندەردە، كەسىرىن تيگىزەتىندەر دە ءجاي ادامدار ەمەس، ىسكەر بىلگىر ادامدار. ماسەلە، تابيعات بەرگەن تالانتتى قالاي پايدالانۋدا. ال، كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءومىر كورسەتەدى. ادامدى بىردەن تانۋ قيىن. حالىق ايتادى: «كىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلگىڭ كەلسە، ونى جوعارى قىزمەتكە كوتەر»، دەپ. بالكىم ول دا دۇرىس شىعار. ويتكەنى، كورىنەتىن بيىك ورىندا بولسا، ول ۇندەمەي وتىرا المايدى. ماسەلە، شەشۋگە تىكەلەي ارالاسادى، پيعىلىن شاماسىن بايقاتادى.

ەگەمەندىك العالى بەرى جوعارى لاۋا­زىمدى قىزمەتكە كوتەرىلگەندەر مەملەكەتكە تازا، ادال قىزمەت ەتەمىن دەپ حالىققا، پرەزيدەنت الدىندا «انت» بەرۋ كادەسى ىسكە اسۋدا. بۇل ۇلكەن سەنىم جانە جاۋاپكەرشىلىك. بۇل وتە قاجەت ءراسىم. بىراق، «انت» بەرۋ باردا، ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تەك سول ورىندا وتىرعان ۋاقىتقا عانا بەرىلەتىن، بىراق، ول ورنىنان كەتسە ۇمىتىلاتىن سياقتى. بۇل ەسكەرەتىن نارسە. ارينە، «انت» ول ءجاي ۋادە ەمەس، وزىنە ماڭگىلىك جاۋاپكەرشىلىك ارتۋ. ول ادام ونداي جۇمىستان كەتكەن سوڭ دا، ءجاي جۇمىستا جۇرسە دە، جاۋاپكەرشىلىك ونىڭ موينىندا تۇرۋى كەرەك. انت بەرگەن ادامعا سەنىم دە ماڭگى بولسا دەيمىز. ال، انتىن بۇزعان ادامعا جازا دا ەكى ەسە قاتتى بولعانى ءجون بولار ەدى. وزىنە ءوزى سەنىمى جوق ادام «انت» بەرمەيتىن بولسا. لاۋازىمدى ورىن ءجاي قىزمەت كەزىندەگى كوتەرىلەتىن تەپكىشەك ەمەس. سوندا «انت» بەرەتىن ادام الدىمەن ويلاناتىن بولادى. ونىڭ قىزمەتىن باقىلايتىن ساياسي، باسشى پارتيا بولۋى ءتيىس. سوندا پارتيانىڭ دا ءرولى ارتادى، كوتەرىلەدى. جالپى تاربيە جۇمىسىن قاداعالاۋ پارتيا ورىندارىنا جۇكتەلگەنى ءجون.
زيالىقتى انىقتايتىن،  ادامدا ەكى ءتۇرلى: سىرتقى جانە ىشكى قاسيەت بار ەكەنىن ءبىلىپ، اجىراتقانىمىز دۇرىس. ءبىرى تاندىك قاسيەت: ءىشىپ-جەۋ، تابيعي قاجەتتىلەكتەرىن  ورىنداۋ، تۇقىم ساقتاۋ، كوبەيۋ، قورعانۋ. بۇل بارلىق ءتىرى جاندارعا ءتان ورتاق قاسيەت. ەكىنشىسى ول ادامدارعا بايلانىستى قاسيەت، جان-جانۋارلاردا ول جوق. جانۋارلار باردى ءىشىپ-جەيدى، جوق بولسا ونى باسقا جەردەن ىزدەيدى. ال، ادام بۇگىن بار نارسە، ەرتەڭ جوق بولۋى مۇمكىن دەپ، ول ونى ويلايدى. باردىڭ ءبارىن تاۋىسىپ بىتىرمەيدى، ەرتەڭدى ويلاپ، قور جينايدى. كەيىن كەلە ونى ۇلعايتۋ، كوبەيتۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. بۇل تالاپتا توقتاۋ جوق. سوندىقتان، ادامدا ءوزى تويسا دا، كوزى تويمايتىن، كوبەيتە بەرسەم، دەگەن پيعىل پايدا بولدى. ابايدىڭ « ەسكەندىر» دەگەن پوەماسىندا «ادامنىڭ كوزى تەك ولگەندە عانا قۇمعا تويادى» دەگەن تەرەڭ وي ايتىلادى. تويىمسىزدىق ادام تابيعاتى، ول اركىمدە دە بار، بىراق كورىنۋى تۇرلىشە. ەكىنشىسى رۋحاني قاجەتتىلىك، ءلاززات. بۇل دا تويىمسىز، شەكسىز قۇبىلىس. ول ادامداردىڭ بىرىمەن ءبىرى قارىم-قاتىناس جاساۋى، انگىمە-دۇكەن قۇرىپ، كوڭىل كوتەرۋى، ءتۇرلى مۋزىكا تىڭداۋ، قوش ءيىس يىسكەپ، ءدامدى تاعام جەۋ ت س.س. بۇل دا تابيعي. حالىق اقىنى ءبىرجانسال اندەتىپ ايتقان «جانباسيپارىندا» مىناداي سوزدەر بار: «دەگەندە ءبىز قارتايدىق، ءبىز قارتايدىق، بەلگىسى قارتايعاننىڭ سەرتتەن تايدىق. كانەكەي سونىمەن شىققان ءمۇيىز. قاسىنا سۇلۋلاردىڭ كوپ جانتايدىق». بۇل وكىنىش. مۇنى ايتىپ وتىرعان ەلگە قالدىرعان رۋحاني دۇنيەلەرى بولسا دا كوڭىلى تولماعاندىق.   ادام بولعان سوڭ بارىنە ىنتىعادى، قىزىق كوپ. بىراق، ماسەلە، ۇرپاققا ءتيىمدى، جاقسى ءىس قالدىرۋ. بۇل اتقارعان ەڭبەك، ناقتى ۇلاعاتتى ءسوز، ونەگەلى ارەكەت ەكەنىن كەشتە  بولسا، ونىڭ تەرەڭ ۇققانى. دۇنيەگە قىزىققان ادام ەگەر بارلىق ءومىرىن حالىق ءۇشىن جۇمساسا ءبىر ءسارى. بىراق، ومىردە ولاي بولا بەرمەيدى. ءتۇرلى ايلا قولدانىپ، باسقانىڭ ىرزىعىن جەيتىندەر قايدان شىعاتىنى دا سول تويىمسىزدىقتان. بۇل قاسيەت نەگىزىندە تابيعي قۇبىلىس.  ادامداردا  بار، بىرەۋدە كوپ، بىرەۋدە از. ادامعا زيالى دەپ باعا بەرگەندە، سول قاسيەتتەر قاي دارەجەدە، سوعان قاراپ ايتىلادى. مۇنىڭ ءبارى سىرتقى تابيعي قاسيەتتەر. ادامدا ىشكى قاسيەتتە بار. ول دا ەكى ءتۇرلى. ءبىرى تويىمسىزدىققا اكەلەتىن تالاپ. قاجەت پە، قاجەت ەمەس پە، ايتەۋىر بولا بەرسە، بايىي بەرسەم دەۋ. بىلايشا ايتقاندا ىشكى شەكسىز تالاپ، سىرتقى تۇرلاۋسىز ادەتتەرگە  يتەرمەلەيدى. ونى تەجەيتىن ادامگەرشىلىك.
بىراق، ماتەريالدىق بايلىق، رۋحاني قىزىق، ءلاززاتتىڭ بارىنەن جوعارى ۇستەم بولۋ قاجەتتىلىگى ادام قاسيەتىن بۇزادى. بۇل جاقسىلىققا اكەلمەيدى. جيناعان بايلىق ءبارى ەرتەڭ قالادى. گەرمانيا فاشيستىك ءۇشىنشى رەيح كەزىندە بيلەپ-توستەگەن گەرينگ تۇرمەدە ولەر الدىندا ءوزىنىڭ بريلليانتپەن بەزەندىرىلگەن قالتا ساعاتىن ءوزىن قاتاڭ باقىلاپ تۇرعان كۇزەتشىگە بەرەدى. سىبىردە ۇستالىپ، ارتى قۇز جار جاعاسىندا اتىلار الدىندا ادميرال كولچاك ءوزىن اتقالى تۇرعان جازا ورىنداۋشىعا ءوزىنىڭ تەمەكى سالاتىن التىن قورابىن بەرەدى. مىنە بۇل پسيحولوگيالىق قۇبىلىس. ءتىرى جۇرگەندە ءبارى كەرەك، بىراق ولەردە ءبارى ادىرە قالادى. ەشكىم ونى «و» دۇنيەگە الىپ كەتپەيدى. قانداي ءبىر ۇستەم ادام بولماسىن «و»دۇنيەگە ارمانسىز كەتە المايدى. سوندا ونىڭ كوڭىلىنە تىرەۋ بولاتىن: ەلىمە، حالقىما نە قالدىردىم، ارىم ولار الدىندا تازا ما دەپ ويلاۋ. ونىڭ ماڭگىلىگى جيناعان دۇنيەسى ەمەس، ەل ساناسىندا ساقتالاتىن ونەگەسى، ءتاش-پۋش جيناعان دۇنيەسى ەمەس. قورقىت اتا ماڭگى ولمەستىكتى ويلاپ، ۋايىمدادى، سونى ىزدەپ، ەل كەزىپ، شارق ۇردى. اقىرىندا ۇققانى: ءبارى ولەدى، ماڭگى ولمەستىك، ول تەك قوعامعا قاجەت ءىس قالدىرۋ ەكەندىگى. وعان جاسالعان نە ماتەريالدىق زات، نە دانالىق وي، ناقىل ءسوز، ءتۇرلى رۋحاني دۇنيەلەر (جىر، داستان، مۋزىكا) جاتادى.
فيلوسوفيادا ادامدا ەكى «مەن» بار ەكەنى ايتىلادى. ءبىرى سىرتقى «مەن». وعان ادامنىڭ ءوزى تۇرعان تۇرقى، بۇكىل دەنە ءبىتىمى، ەرەكشەلىگى، مىنەز-قۇلقى، ومىردەگى ورنى، اتقارعان ءىسى جاتادى. ەكىنشىسى ىشكى «مەن»، ول ونىڭ سەزىمى، ساناسى، اقىل-ويى، العا قويعان ماقساتى. وعان اسەر ەتەتىن سىرتقى  ادامعا اسەر ەتەتىن ءتۇرلى ءجايلى، نە ءجايسىز جاعدايلار، ايتىلعان ءسوز. ءسوز ىشتەگى «مەن»نىڭ سىرتقى كورىنىسى، ماتەرياعا اينالعان كۇش، ەنەرگيا. ء«سوز تاس جارادى، تاس جارماسا، باس جارادى»، نەمەسە «تاياق ەتتەن، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى» دەيدى حالىق. ءسوز ادامعا تۇرلىشە اسەر ەتەدى. سوندىقتان، ءسوزدى ويلانىپ قولدانعان ءجون. سول ىشكى «مەن» ادام بويىنداعى جويقىن كۇشتى «ىرىققا» اينالدىرادى. دۇنيەدەگى بارلىق ماتەريالدىق جانە رۋحاني تابىستار مەن وراسان  زور وزگەرىستەر سول «ىرىق» ارقىلى جۇرگىزىلەدى، ىسكە اسادى. سىرتقى «مەن» باسقا ادامداردىڭ سىرتقى «مەنى» مەن باسەكەگە تۇسەدى. ءوزىنىڭ كەيپىن باسقامەن سالىستىرادى. ودان ارتىق بولسا، ماساتتانادى، ۇستەممىن دەيدى. ەگەر كەم بولسا، باسقادان وزعىسى كەلەدى، ءتۇرلى ايلا قولدانادى.   ادامنىڭ ىشكى «مەنىدە» ونىڭ ءوزىنىڭ سىرتقى «مەن» مەن ۇدايى قايشىلىقتى، قارىم-قاتناسى. ىشكى «مەن» ءبىر جاعىنان سىرتقى «مەننىڭ» تويىمسىز، شەكسىز تابيعي قاناعاتسىزدىعىن قولدايدى. بۇل تاعىلىق. بىراق، تۆورچەستۆولىق تويىمسىزدىق تاعى بار. ول باسقا. ونسىز پروگرەسس جوق. بۇل شەكسىز قۇبىلىس. ادامنىڭ ىشكى «مەننىڭ» ەكىنشى جاعى تاعى بار. ول كەيبىر تويىمسىز، شەكسىز قاجەتتىلىكتى نوقتالايدى، تارتىپكە كەلتىرەدى. ءار نارسەگە الاقتاۋشى، كورسە قىزارلىققا شەك قويادى. ول ء«ار ءىستى كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە، ارەكەت جاسايىن با، الدە جاسامايىن با؟» دەگەن كۇدىك ويلاردى دۇرىس شەشىمگە كەلتىرەدى. تۆورچەستۆولىق قاجەتتىلىكتى دە بەتىنە جىبەرۋگە بولمايدى. باعىتتاپ وتىرۋ كەرەك. ولاي بولسا ىشكى «مەننىڭ» ءوزى دە سول «قاراما-قارسىلىق كۇرەسىنە» نەگىزدەلگەن. ونىڭ ناتيجەسى، ادامنىڭ ءوزى اتقارعان ىسىنە، جاساعان باسقالارمەن قارىم-قاتىناسىنا، ايتقان سوزىنە كەيىن وكىنبەي، ريزا بولۋى. ول تازالىق، ادىلدىك. ونى تاربيەلەيتىن ناقىل ءسوز، ءومىردىڭ ءوزى. ادامنىڭ ىشكى «مەنى» ونىڭ سىرتقى بەينەسىنەن، ءجۇرىس-تۇرىسىنان، ايتقان سوزىنەن، اتقارعان ىسىنەن، بەت بەينەسىنەن، ءتىپتى، كوز-جانارىنان بايقالادى. تازا ادام جالعان سويلەمەيدى، ەكى ءجۇزدى بولمايدى، ەشكىمنەن كوزىن جاسىرمايدى، ايقىن انىق سويلەيدى. ادامنىڭ ومىردە جاقسى، سيلى، قۇرمەتكە بولەنۋى ءۇشىن الدىمەن ونىڭ ىشكى دۇنيەسى تازا، ادال بولۋى.  ادام ءوزىن قانشا جاسىرامىن دەسەدە، ىشكى دۇنيەسى ونى اشادى.  
ولاي بولسا ادامدا سىرتقى « مەننەن» باسقا، ىشكى «مەن» بار. ول دا ەكى ءتۇرلى دەدىك. ەڭ جوعارىسى سول ىشكى «مەننىڭ» ادامدى تارتىپتە ۇستاۋى، جولدان تايدىرماۋى. ول ءۇشىن ادام ءوزىن ءوزى تىزگىندەيدى،  تويىمسىز تالاپتى نوقتالايدى. زيالى ادام ءوزىن قاشاندا ىشتەي بەلگىلى دارەجەدە ۇستاي بىلەدى. ءتىپتى، باسقانى بىلاي قويعاندا الدىمەن ءوز دەنەسىن بەتىنە جىبەرمەيدى. ودان سوڭ ەڭ قاجەتتى كيىم-كەشەك، تۇرمىسقا كەرەك ءزارۋ زاتتان باسقانى جينامايدى، باسقادان اسامىن  دەمەيدى. ىشكى «مەن» سىرتقى «مەندى» بيلەيدى. ىشكى «مەنى» ادال ادام حالىق ايتقانداي «قايعىسىز قارا سۋعا سەكىرەمىن» دەيدى. ول ىستەگەن ىسىنە ۋايىمدامايدى. ادامنىڭ وزىنە ءوزى ريزا بولۋى، نە رەنجۋى وسىنىڭ ءبارى ىشكى «مەنگە» بايلانىستى، اقىلعا كەلۋى. ەكىنشىدەن، زيالى ادام قوعامدا قاسيەتتى ادام. ول باسقالارعا ونەگە. ول بارىنا ريزا، قاناعاتشىل ادام. «قاناعات قارىن تويدىرادى، قاناعاتسىز جالعىز اتىن سويدىرادى» دەگەن دانا بابالارىمىز. بۇكىل الەم تاريحى اتقارعان پايدالى ءىس، ونەگەلى وي قالدىرعان دانا، قايراتكەر­لەردەن تۇرادى. «بولماساڭدا ۇقساپ باق، ءبىر عالىمدى كورسەڭىز» دەپ اباي ايتقانداي زيالى ادام وسىلارداي بولۋى ءتيىس. 
سونىمەن ىشكى «مەنگە» اسەر ەتەتىن جالپى ادامنان تىس تۇرعان، سىرتقى جاعدايلار.سول ىشكى «مەندى» تاربيەلەيتىن ناقىل ءسوز، دۇرىس ونەگە، سىپايى قارىم-قاتىناس. قاشاندا ىشكى «مەن» سىرتقى «مەنگە» تىكەلەي اسەر ەتەدى. الدىمەن ادام ءوزىن ءوزى تاربيەلەيدى. زيالى ادامنىڭ ىشكى «مەنى» جايلى، ورنىقتى، كەڭ، تۇراقسىز، الاي-تۇلەي ىزالى، شىدامسىز، تار ەمەس. ول باسقا دا بولسا، ەلدە بولادى، ەلدە بولسا، مەندە دە بولادى دەپ قارايدى. سولاي ەڭبەكتەنەدى. كوڭىلى كەڭ زيالى ادامنىڭ جولى دا ايقىن، داڭعىل بولادى.  
اشىق ساۋدا ادام ومىرىنە وزگەرىس ەندىردى. سوتسياليزم ادامداردى بەيقام ەتتى. ەرتەڭدى ويلايتىن باسقالار. ولار جوسپارلايدى. سەن سونى ورىندايسىڭ. قوعام سەنى اشتان ولتىرمەيدى. سوندىقتان جۇمىستان قاشاتىندار پايدا بولدى. اشىق ساۋدا ولاي ەمەس. ەڭبەكتەنبەسەڭ – ءومىر جوق. باي بولعىڭ كەلسە ىزدەن، تالاپتان. بۇل دۇرىس. بىراق، نەشە ءتۇرلى زالىم ىسكەر، ايلاكەرلەر دە پايدا بولدى. ادام بولام دەسەڭ اقشا تاپ، قالاي تاباسىڭ وندا ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق. ولاي بولسا اشىق-ساۋدا كەزىندە ءتارتىپ، تاربيە جۇمىسى قوعامدا الدا تۇرۋى ءتيىس. تەك سوندا عانا زيالىلار العا شىعادى، كورىنەدى. قوعام تازارادى.

دوسمۇحامەد  كىشىبەكوۆ، 
ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ  اكادەميگى 

"اقيقات" جۋرنالى