شىمشىقتاي مەنى الام دەسەڭ، الا بەر،

شىڭداعان ەلىم ماڭگىلىككە قالا گور!...                                                                                                                         (شىڭعىس حاننىڭ لەبىزى)

         ونىڭ ماڭگىلىك مەكەنىن الەم حالقى عاسىردان-عاسىرعا الماسا ىزدەدى. جۇزدەگەن جىلداردا ءارتۇرلى بولجاملار ايتىلدى، اڭىزدار ءوربىدى، قيالدار قاۋلادى. اتىن شىعارعىسى كەلەگەن ءباتۋاسىز بىرەۋلەر مەن ونى تاپتىم، ول اندا جەرلەنگەن، مۇندا جاتىر ەكەن دەپ داۋىرىقتى. بىراق ول ءوز جۇمباعىن وڭايشىلىقپەن اشتىرمادى.

ءيا، سولاي...

ادامزات ونى اۋىق-اۋىق ەسكە الىپ، جاقسىلىعى مەن اعاتتىعىن بەزبەندەپ، كوپتەپ ءسوز قوزعاپ تاۋىسا المادى، قالام تارتتى، ءالى دە جازۋ ۇستىندە. ول تۋرالى ونداعان تەلەحيكايالار ءتۇسىرىلىپ، تەاتر ساحنالارىندا سان الۋان درامالار قويىلىپ، مىڭداعان رومان، حيكايا، پوەما، ولەڭ-جىرلار جازىلىپ، اۋەن-اۋەز جانە بەينەلەۋ تۋىندىلارى، مۇسىندەمە-كەسكىندەمە، سونداي-اق ساۋلەت كەشەندەرى توپ-توبىمەن تۋىنداپ جاتتى.

ءالى دە جالعاسۋدا.

جالعاسا بەرەرى انىق.

* * *

...القيسسا، 1227 جىل. جازدىڭ سوڭى، كۇزدىڭ باسى. قايتا باس كوتەرگەن تاڭعۇت ەلىنە قول باستاپ بارىپ، تىنىشتاندىرىپ،قاندى جورىقتان ءوز ورداسىنا قايتپاق بولعان كۇندەردىڭ بىرىندە شىڭعىس حان قازىرگى قحر-دىڭ گانسۋ  ولكەسىنىڭ شي ءسۇ سياان دەگەن جەرىندە دۇنيەدەن قايتتى.

(قانداي جاعدايدا اجال قۇشقانى جايلى وسى كۇنگە دەيىن اركىم ءارتۇرلى ايتتى، جازدى. ول ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.)

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» مەن باسقا دا كونە ادەبيەتتەردە جازىلعان دەرەك بويىنشا، شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسىن قازاق ارباسىنا ارتىپ، ءوز ەلىنە قاراي الىپ جۇرەدى. اربا قوزعالعان كەزدە ءسونيد تايپاسىنان شىققان حاس باتىرلاردىڭ بىرەۋى گولۋگە جىرشى (بىزدىڭشە كۇشىك دەگەن ەسىم) كوزىنىڭ جاسىن كول قىلىپ تۇرىپ:

قايران دا مەنىڭ حان يەم

قارشىعا قۇستىڭ قاناتى بولىپ قاعىلىپ،

قازاقى اربانىڭ جۇگى بولىپ تاڭىلىپ،

كەتكەنىڭ بە، ەل-جۇرتىڭدى زار قىلىپ- دەپ باستالاتىن ۇزاق جوقتاۋ-تولعاۋىن ايتادى.

         جولدا ورمان-توعايسىز، تاقىر ءبىر بەلەگىرگە كەلگەندە، جاۋىن-شاشىنسىز قۇرعاق جەردە اربانىڭ ارتقى ەكى دوڭگەلەگى جەرگە كىرىپ كەتىپ، الىپ جۇرگەن ادامدار شىعارا الماي ابىگەرگە تۇسەدى. كۇشتەيىن دەسە جەرگە باتقان اربا سىنادى، اسىقپاي الىپ جۇرۋگە مۇردەنى جەتكىزۋ ءىسى ۋاقىتىنان كەشىگەدى. سوندا قولباسشىلارىنىڭ بىرەۋى كوك تاڭىرىنە جالبارىنىپ دۇعا وقيدى:

...تۇتاس ەلىڭ، مونعولىڭ،

تۋما بالاڭ، حانىمىڭ،

تۋىسى ءبىر اعايىن،

تۋعان دەلۋىن-بولدىعىڭ،

تىم ۇزاقتا قالىپ تۇر.

كەر ايعىردىڭ كەكىلى،

كەرە ىستەگەن جالاۋىڭ،

كەرنەي-سىرناي ۇرانىڭ،

كەرلەن، ءحودو ارالىڭ،

كىل شالعايدا قالىپ تۇر.

اقتىق دەمىڭ بىتسە دە،

اسىل تۋعان اق دەنە،

الىپ، قورعاپ بارايىن.

بورتكەلجىندەي حانىمعا،

بۇكىل ءدۇيىم حالقىڭا،

باقىل ەتىپ بەرەيىن.

***

اربانى قايىرلاتقان بۇل جەر «التىن گاندير» («التىن مۇنارا») دەپ اتالاتىن. بۇل بەلەگىر ۇستىنە شىڭعىس حان وسى جولى تاڭعۇتقا قاراي جورىق جاساپ بارا جاتقاندا، ون التى ورمەلى، سابى ءپىل سۇيەگىنەن جاسالىپ، التىنمەن بىرنەشە قاتار بىلەزىكتەلىپ، الاقانى كۇمىسپەن قاپتالىپ شاشاقتالعان قامشىسىن ابايسىز ءتۇسىرىپ الىپ ءبىر كۇن ايالداعانى بار ەدى.

         اربا تۇرىپ قالۋىن ىرىمداعان موڭعولدار وسى جەرگە سەگىز اق وردا ءۇي تىككىزىپ، قاعاننىڭ كيگەن كيىمى مەن ءۇي جابدىعىنىڭ كەيبىرىن وسىندا كومىپ، جەرلەۋ ءراسىمىن وتكىزىپ، سەگىز ءۇي وردانى ۇراڭحاي مىڭدىعىنا كۇزەتتىرىپ كەتكەن. شىڭعىس حاننىڭ ارۋاعىن قۇرمەتتەپ، ول جەردە داياشىلىق كورسەتىپ تۇرۋى ءۇشىن جەتى وتوگ (رۋ، تايپا) جۇرتتى ادەيى ءبولىپ قونىستاندىرعان. اقىرى دوڭگەلەكتى جەردەن شىعارىپ الىپ، قاعاننىڭ تابىتى تيەلگەن قازاق اربا باتىر ساربازداردىڭ قوشاۋىندا اتا جۇرقا بەت تۇزەگەن. بۇل جول وڭاي بولماعان دەسەدى. راشيد اد-ءديننىڭ ايتۋىنشا، تابىت تيەگەن كەرۋەنگە جولاي كەزدەيسوق كەزىككەن تالاي مىڭ ادامنىڭ باسى الىنىپ وتىرعان. ويتكەنى قاعان ءولىمىنىڭ قۇپياسى بۇكىل دەرجاۆا بويىنشا مۇقياتا ساقتالۋعا ءتيىس بولعان. سول مۇردە ارتقان اربا ءۇش كۇن ايالداعان جەر بۇگىنگى ىشكى موڭعوليانىڭ (قحر) ءزۇۇن حوشۋن (سول قول قوسىنى) اۋدانىنىڭ ەجەن قورا دەگەن جەرى. قازىردە قحر-نىڭ ۇكىمەتى سول جەرگە كيىز ءۇي ارحيتەكتۋرۋسىمەن زاماناۋي ءساندى عيماراتتارىن تۇرعىزىپ، الەم تۋريستەرىنىڭ ىنتاسىن الدەقاشان جاۋلاعان.

***

         شىڭعىس حاننىڭ ولگەنىنى قۇپيالاپ، ونىڭ ومىردەن كەتكەنىن ءبىر جىلدان كەيىن رەسمي تۇردە بىراق جاريالاعان. ۇلى قاعان ومىردەن كەتكەنىمەن ونىڭ ءىسىن ۇرپاقتارى ورتا جولدا تاستامادى. تاريح تەگەرشگىىنىڭ جىلدامدىعىنا ۇلكەن وزگەرىستەر جالعاسىن تاۋىپ جاسالا بەردى. ۇلدارى وگەدەي مەن تولۋي، نەمەرەلەرى كۇيىك، موڭكە، باتىيلار بىرىنەن-ءبىرى اسىپ تۋعان كوكجالدار ەدى. ولار شىڭعىس حاننىڭ ورىنداۋعا ۇلگەرمەي كەتكەن ويلارىن ورىن-ونىنا قويدى.

جىلدار ءوتتى، بىراق ۋاقىت توقتاپ تۇرىپ قالعان جوق، ءوز ىرعاعىنان جاڭىلماي ۇلى قاعان باستاپ بەرگەن ءىس نەشە عاسىرعا ۇلاسىپ جالعاسىن تاۋپ جاتتى. شىڭعىس حاننىڭ قاندى دا شاڭدى جورىعىنىڭ ناتيجەسى مەن قورىتىندىسى، زاردابى مەن سالدارى تۋرالى بۇگىندە كارى تاريح الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە ءارتۇرلى باعاسىن بەرۋدە.

         قۇبىلاي زامانىندا تابانىنا سالعان اسپان ەلىنىڭ استاناسىنان توعان-تەمىر حان 1360 جىلى قۋىلدى.تاياۋ شىعىستاعى قۇلاعۋدىڭ يلحاندىعى 1256-1344 جىلعا دەيىن 88 جىل، شاعاتاي حاندىعى 1241-1350 ارالىعىندا 149 جىل، جوشى ۇرپاقتارى باسقارعان التىن وردا 1242-1292 جىلعا دەيىن 250 جىل بيلىك قۇردى. ولار باعىندىرعان ەلدەرى مەن جەرلەرىنە شىڭعىس قاعاننىڭ «ۇلى جاساعى» («يح زاسال») بويىنشا ورتالىقتاندىرىلعان بيلىك قۇرىپ، جوعارىدان تومەن باعىناتىن بيلىك قۇرىلىمىن ءتۇزىپ، زاڭداستىرۋدا ۇلكەن ىستەر اتقاردى. باعىنۋ-باعىندىرۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن، ۇكىمەت-بيلىك دەگەننەن حابارى جوق ورىس حالقىنىڭ باسىن قوسىپ، ەل ەتىپ ورىس كنياجەستۆوسىن ورناتىپ بەردى. ارينە، مۇنىسى ورىستارعا جانى اشىعاندىق ەمەس، سالىق ءىسىن جەڭىلدەتىپ، ءبىر ورتالىقتان الىپ تۇرۋ ءۇشىن جاسالعان ساياسات ەكەنى ءمالىم.

***

         ...قوش، سونىمەن ۇلى قاعاننىڭ مۇردەسىن ىزدەۋ جورىعى باستالدى. ودان بەرى دە ەكى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. تەك سوڭعى ەكى ءجۇز جىلدا ەكى جۇزدەن استام ەكسپەديتسيا ورتالىق ازيانى وڭدى-سولدى كەزىپ، باستارىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇردى. وسى ماقساتپەن ءجۇرىپ مەرت بولعاندار دا بارشىلىق. بارلىعى دا ساتسىزدىككە ۇشىرادى.

         مۇنداي ىستەر الىپ-قاشتى ءسوز، جالعان داقپىرتسىز بولاما؟ قاعاننىڭ مۇردەسىن تاپتىق، ول سونداي ەكەن، مۇنداي ەكەن، سولاي ەكەن، بۇلاي ەكەن دەگەن كاۋەسەتتەر كوپ شىقتى. بىراق، وسىناۋ مۇردەنى ىزدەگەن سوڭعى 200 جىل ىشىندە شەتەلدىك ءبىر عانا ادام قاعان مازارىنىڭ باسىنا بارىپ قايتىپتى. امەريكالىق ول زەرتتەۋشى 1903 جىلى موڭعوليا جەرىندەگى حەنتي (كەنتاۋ) جوتاسىنداعى بۇرقان-قالدۋن تاۋىنا بارىپ 6 ايعا جۋىق تۇرىپ، جەرگىلىكتى حالىقپەن اڭگىمەلەسىپ، تاريحتى ساراپتاي كەلە شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى وسىندا دەگەن قورىتىندى شىعارىپ، جول بەلگىلەۋىنە جازىپ قالدىرعان. وزگە ەشكىم دە مۇنداي قورىتىندى جاساماق تۇگىلى ول تاۋدىڭ ماڭىنا دا باسپاعان ەكەن.

***

ءحۇش عاسىردىڭ سوڭى ءحىح عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن موڭعولدىڭ دەگدارى ۆانچينبال ء«حوح سۋدار» («كيەلى شەجىرە») اتتى ۇزاق حيقاياتىندا (بۇل حيقاياتتىڭ سوڭىن بالاسى ينجيناش جالعاستىرىپ جازىپ بىتىرگەن): «شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى ونون، كەرۋلەن وزەندەرى باستاۋ العان بۇرقان-قالدۋن تاۋىنىڭ توبەسىنە تاس ءۇي ورناتىپ جەرلەنگەن. مۇردەسىن شىنار اعاشىنان جاسالعان ساندىققا اسپەتتەپ ورنالاستىرىپ، ساندىقتى 3 جەردەن التىن بەلدىكپەن ساقينالاپ بەكىتكەن. التىن بەلدىكتى ساندىق ارنايى اينالاتىن مەحانيزمگە ورناتىلعان دەگەن اڭىز بار. ءتاڭىردىڭ قالاۋى بويىنشا قاسيەتتى ساندىق عاسىردا ءبىر رەت اينالىپ تۇرادى مىس. سول كەزدە مۇردەنى شىعارۋعا رۇقسات بەرىلەدى دەپ ەسەپتەيدى. كۇن شىعىستان كوك بۇقا ءمىنىپ كەلەگەن بەلۋارىنا تۇسكەن ساقالى بار قارت ادام مۇردەنى اشۋعا ءتيىس دەيدى. مۇردەنىڭ باسى كۇشىعىسقى قاراماعان جاعدايدا تابىلمايدى دا، تابىلا قالعان جاعدايدا اشۋعا، شىعارىپ الۋعا بولمايدى. ونداي جاعدايدا مۇردەنىڭ كيەسى اتادى نەمەستابيعات اپاتى بولادى، كۇتپەگەن الاپات سوعىس باستالادى، ادامزاتقا ەمى تابىلماس ىندەت تارايدى-مىس دەگەن اڭىز بار»،-دەپ جازىپ قالدىرعان. مۇندايدىڭ نەشە ءتۇرلىسى اۋىزش دا كوپ ايتىلادى. ايەل ادامدار، ياعني تومەن ەتەكتىلەر بۇل تاۋعا اياق باسسا، نە ۇستىنە شىقسا، اسا اۋىر كۇناعا باتادى دەپ ول تاۋدى قاسيەتتى مەكەنگە اينالدىرعان.

***

ەندى بۇگىنگى بايانعا كەزەك بەرەيىك:

موڭعوليانىڭ ازاماتى ء(بىزدىڭ تىلمەن محر) نيامااگين داۆاا قازىرگى موڭعوليا مەملەكەتىنىڭ جەرىندە كوك تۇرىكتەردىڭ ارعى باباسى كۇلتەگىن، بىلگە قاعانداردىڭ ەسكەرتكىشتەرى، تاس بىتىكتەرى ورنالاسقان ارحانعاي ايماعى، حاشاات سۇمىنى، كوشە-تسايدام دەگەن جەردە تۋىپ، بالا كەزىندە سول تاستاردىڭ اراسىندا وسكەن، بابالارى ءوز داۋىرلەرىندە سول كەشەندەردىڭ شىراقشىسى بولعان ۇرپاقتىڭ تۇقىمى ەكەن. ن.داۆاا ءبىزدىڭ قازاقتارمەن بىردەي «اتاسى مەن اپاسىنىڭ بالاسى» بولىپ، سولاردىڭ تاربيەسىن كورسە كەرەك. ءبىر كۇنى اتاسى ونى كوشە-تسايدام جازىعىنىڭ وڭتۇستىك شىعىسىندا 6 كم جەردەگى شيۆەتى-قايرقان تاۋىنىڭ باسىنا ەرتىپ شىعىپ، تاۋ ۇستىنە ارنايى قالاپ تۇرعىزعان الىپ كەشەندى كورسەتەدى:

-بۇنى سىرت ادامعا ايتۋعا، كورسەتۋگە بولمايدى. مۇندا اسا ۇلكەن قۇپيا جاتىر. وسى قۇپيانى اشۋعا اتسالىس،- دەپ وسيەت ايتادى. ن.داۆاا ەر جەتەدى، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ ازامات بولادى،بيزنەسپەن اينالىسىپ ۇلكەن تۋريستىك بازا قۇرادى. «انود» اتتى كوممەرتسيالىق بانك اشادى. ءىسى العا باسادى، نە ىستەسە دە داۋلەتى جەتەدى، اقشا كوپ، باسى جاس، اتا وسيەتى كوكىرەگىندە.

ول مىسىرعا بارادى، پەرعاۋىن پاتشالارىن تاۋ استىن تەسىپ جەرلەگەنىن كورەدى. قىتايعا بارادى. تان داۋىرىندەگى پاتشالاردىڭ تاۋدىڭ ۇشار باسىن تەسىپ، ءدالىز شىعارىپ، جەر ءۇي ورناتىپ جەرلەگەنىن كورەدى. ءسويتىپ 2006 جىلدان باستاپ ەڭ اۋەلى كۇلتەگىن كەشەنىنىڭ جانىنداعى شيۆەتى-قايرقان تاۋىنداعى اتاسى كورسەتكەن  كەشەندى تاريحشى ج.بور،ارحەلوگ و.باتسايحانمەن بىرگە ارنايى رۇقسات الىپ قازۋعا كىرىسەدى. كەشەندى ۇيمە تاستاردان تازارتۋ كەزەڭىندە بىلگە قاعاننىڭ ءمۇسىنى تابىلادى. الىپ كەشەندى 1-2 جىلدا اسىقپاي تازالاپ قازۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق، العاشقى ناتيجە انىقتالدى.

وسى جۇمىس ۇستىندە موڭعوليا عىلىم اكادەمياسى مەن ۇكىمەتىنە ماسەلە قويا وتىرىپ، ولاردىڭ ليتسەزياسىن الىپ، ء«تاڭىر تەگى» اتتى عىلىمي زەرتتەۋ قورىن قۇرىپ، بۇرقان قالدۋن كەشەنىن قازۋ ادىستەمەسىن جاسايدى. شىڭعىس حان ءولىمى، جەرلەنۋى جايلى بارلىق اقپاراتتى ساراپتاي كەلە، گەولوگ، گەوفيزيك، راديوفيزيك، ارحەلەگ ىسپەتتى ارنايى ماماندارمەن قوسا، قازىرگى زامان تەحنيكاسىمەن جابدىقتالعان ارنايى ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، بۇرقان-قالدۋن تاۋىنداعى كەشەندە 2 جىل جۇمىس جۇرگىزگەن. تىكۇشاقپەن اەروفوتوعا ءتۇسىرىپ، عارىشتىق اقپاراتتاردى پايدالاندى. بۇرقان-قالدۋن تاۋى تەڭىز دەڭگەيىنەن 2367 مەتر بيىكتە. كەزىندە تايچۋدتاردان قورىققان تەمۇجىن وسىندا كەلىپ بوي تاسالاعان ەدى. وسىنداعى تۇڭكىلىگ-گوركى ء(شيلى بۇلاق) باسىنا جەتى تاۋلىك تۇنەپ امان قالعان. سونداي –اق حورەزم شاحىنا جورىققا اتتاناردا شىڭعىس حان بۇقان قالدۋن تاۋىنىڭ ۇشار باسىنا شىعىپ، 3 كۇن، 3 ءتۇن بويى موينىنا كىسەن سالىپ، تاڭىردەن تىلەك تىلەگەن. وسى ادەتىن ءاربىر الىس جورىق الدىندا قايتالاپ جۇرگەن.

مىنە، ەندى وسى جەردەن شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسى تابىلدى. مۇنداعى كەشەننىڭ بيىكتىگى-22 مەتر، ۇزىندىعى-280 مەتر، كولدەنەڭى-190 مەتر. گەوفيزيكالىق باقىلاۋلار، راديومەتر جانە راديوماگنيتتىك ادىستەمەلەر ارقىلى جۇرگىزىلگەن ساراپتامالار ناتيجەسى ءبارى بىردەي بولىپ شىعادى. تاۋدىڭ ۇستىندەگى كەشەننىڭ استىندا 30 مەتر تەرەڭدىكتە ورنالاسقان تابىتتىڭ سۋرەتىن شىعاردى.

***

موڭعوليا مەملەكەتى بۇل اقپاراتتى 2008 جىلدىڭ باسىندا رەسمي تۇرعىدا جاريالادى. بۇرقان قالدۋن تاۋىنىڭ باسىنداعى بۇل جەر قازىر «Ieke Utiq» (يح وتوگ), (اتا قورىق) اتالادى. اينالاسىنداعى كىشى تاۋلاردىڭ ۇستىندە وگودەي، تۋلۋي نەمەرەلەرى موڭكە، كۇيىك، قۇبىلاي، اريگبوك جانە ولاردىڭ باسقا دا ايگىلى ۇرپاقتارى جەرلەنگەنى تۇگەلدەي راستالدى. مۇندا تەك، جوشى، شاعاتاي ۇرپاقتارىنان ەشكىم جوق. جوشى ءوز اۋلەتىمەن ورتالىق قازاقستان اۋماعىندا كەڭگىر وزەنىنىڭ بويىندا ماڭگىلىك تۇراقتانىپ جاتقانى بىزدەرگە ەجەلدەن ءمالىم.

***

ەندى ارىقاراي نە بولماق؟

مەنىڭشە ،ەشتەمە بومايدى. ۇلى قاعاندارىنىڭ سۇيەگىن سىرقىراتىپ، مازارىن قازۋعا موڭعول حالقى رۇقسات بەرمەيدى. ءوز بىلەرمەندىگىمەن قازۋعا موڭعول ۇكىمەتىنىڭ ۇكىمى جۇرمەيدى. سەبەبى، موڭعوليا مەملەكەتىنىڭ بيلىگى حالىقتىڭ قولىندا.

ەندەشە، ءالى دە تالاي عاسىر الەمنىڭ اشكوزدەرىنەن ءوز قۇپياسىن ساقتاپ، كىندىك قانى تامعان تاۋىنىڭ جىلى قوينىندا تىنىش ۇيقىدا جاتا بەرەر.

جو-و-جو-ق، زاماناۋي تەحنيكالاردىڭ سوڭعى مۇمكىنشىلىگىن سارقا پايدالانا وتىرىپ، مازار كەشەنىن اشپاي-اق قۇپياسىن اشار...(دەپ توپشىلايمىز)

امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz