ءى

 «اbai-kz» سايتى جاقسى ءبىر ءداستۇردى قولعا الىپ، كلاسسيك قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارىن وقىرمانعا ۇسىنا باستادى. سونىڭ ىشىندە ءابىش كەكىلباەۆتىڭ اتاقتى «حانشا داريا حيكاياسى» پوۆەسى بار ەكەن. كوپتەن بەرى تۇششىنىپ وقيتىن تۋىندىلار قولىما تۇسپەگەن سوڭ، «حانشا داريا حيكاياسىن» ىزدەپ وتىرىپ تاۋىپ العان ەدىم. بىراق پوۆەست سوڭىنداعى سايتتى پايدالانۋشىلاردىڭ پىكىرلەرىن وقىعاندا، بۇگىنگى وقىرمان دەڭگەيىنىڭ سونشالىقتى تومەندىگىنە قىنجىلماسقا لاجىم قالمادى. كوپتەگەن پىكىرلەر الىنىپ تاستالعان، ءسىرا، تۇرپايى جازىلعان دۇنيەلەر بولسا كەرەك. قالعان پىكىرلەردىڭ باسىم بولىگى شىعارمانى سىناپ-مىنەۋگە، ءارىپ قاتەسىن تەكسەرۋگە ارنالعان قىجىرتپا سوزدەر ەكەن. تۋىندىنى تامسانا وقىپ، ءسوز ونەرىنە سۇيسىنگەن وقىرمان جوقتىڭ قاسى. قارعىستىڭ جامانى – ء«وزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما» دەيدى قازاق. جاڭاعى سىنسىماق پىكىرلەردى ايتۋشىلار ءسوز قادىرىن ۇعاتىن جاندار بولسا ەكەن-اۋ. جازعانى قاتەدەن كورىنبەي تۇرا، قالامگەردى كىنالاۋعا بارىن سالىپ باعىپتى. ءبىرلى-جارىم پاراساتتى وقىرمان عانا باسالقالى ءسوز ايتىپ، تۋىندىعا اراشا ءتۇسىپتى...

وسىنى كورگەندە نەبارى جيىرما جىلدىڭ اينالاسىندا قالاي وسىنشا قۇلدىراپ كەتكەنىمىزگە قايران قالدىم.

«قىرقىپ تۇلپار تۇياق، قىران قاناتتى،

وڭشەڭ دۇمشە ونەر كوزىن اعارتتى.

ءوز قادىرىن جوعالتقانى ەمەس پە،

قازاق بۇگىن ءسوز قادىرىن جوعالتتى»

دەپ وسىدان ون بەس جىل بۇرىن شىرىلداعان ەدى اقىن يران-عايىپ. كوركەم ادەبيەت وقىلماسا، ءسوز قادىرى جوعالاتىنىن قالامگەرلەر قاشاننان-اق بولجاعان. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىلدارى ءبىر اقىن اعامىزدىڭ: «جەدەل جاردەمىڭ قايدا الگى، قازاق تىلىنە قان كەرەك!» دەپ اتتانداعانى بار ەدى. وكىنىشكە قاراي، قازاق ادەبي ءتىلى ءالى كۇنگە سول جانساقتاۋ بولىمىنەن شىققان جوق. سول قانسىراعانى - قانسىراعان.

ءبىرىنشى سەبەپ – كىتاپقۇمارلىق اتتى يگى مىنەزدەن ايىرىلىپ قالعانىمىز. ونىڭ سەبەبىن ساراپتاساق، سوناۋ مەكتەپ وقىتۋشىلارىنان كۇي كەتكەن نارىقتىق قاتىناستاردىڭ جاڭا باستالعان كەزىنە بارىپ تىرەلەدى. ەل قاشان ەسىن جيىپ، نارىققا بەيىمدەلىپ بولعانشا، «ۇستاز» دەگەن ۇلاعاتتى ماماندىقتىڭ دا ابىرويى كەتىپ بولدى. بىلە بىلسەك، كوركەم ادەبيەتكە قۇشتارلىق، كىتاپقۇمارلىق – مەكتەپتەگى ۇستازدار ەڭبەگىمەن تىكەلەي بايلانىستى دۇنيە. اباي ايتقان جان قۇمارىن ءوز ۋاقىتىندا ورىندى جەرىنە باعىتتاماعان سوڭ، رۋحاني تاربيەسىندە كەمدىگى كوپ تۇتاس ءبىر بۋىن ءوسىپ شىقتى. ساناسى وتكىنشى قۇندىلىقتارعا بوي الدىرعان، قيالى قاناتتانباعان كۇيى قالىپ قويعان بۇل بۋىن دا – نارىقتىق زاماننىڭ ءبىر قۇربانى.

ەكىنشى سەبەپ – اشىق اقپارات كەڭىستىگى تۋدىرعان اعىل-تەگىل اقپارات اعىمىنىڭ كوپتىگى. وقىرماننىڭ ءوز ويىمەن وڭاشا قالۋىنا، قۇندىلىقتارىن بەزبەندەۋگە، تالعامىن قالىپتاستىرۋعا مۇرشا بەرمەي تۇمشالاپ جاتقان تەلەگەي-تەڭىز اقپارات ءوز كەزەگىندە وراسان زور رۋحاني بوس كەڭىستىك قالىپتاستىرۋدا. ءيا، كوپ ىشىندەگى جالعىزدىق سەكىلدى، كوپ اقپارات ىشىندەگى بوس كەڭىستىك تە كوزگە ۇرىپ تۇرادى. ءبارى بار، بىراق، ەشتەڭە جوق سەكىلدى كورىنەتىن ازىرقانۋ سودان پايدا بولادى. قۇنسىزداردىڭ ىشىنەن قۇندىنى اجىراتۋ تەڭىزدەن وزگە ەشبىر تامشىعا ۇقسامايتىن تامشىنى ىزدەۋ سەكىلدى قيىن دۇنيە. بۇل تالعامى قالىپتاسپاعان جاس ءۇشىن دە، قالىپتاسقان جاسامىس ءۇشىن دە وڭاي سىن ەمەس. سونىمەن قاتار، كوپ اقپارات جالىقتىرادى ءارى اسىلىن جاسىعىنان اجىراتىپ وتىراتىن ۋاقىت پەن قۇنتتىلىق تا كوپ ادامدا جوق. سوندىقتان قوعام ءومىرىنىڭ كوپ دەڭگەيىندە قولعا تۇسكەن اقپاراتپەن قاناعاتتانۋ باسىم. ءسوز ونەرىندە دە سولاي. باسقانى بىلاي قويعاندا، اقىن، جازۋشى بولۋعا تالاپتانىپ جۇرگەن جاستاردا دا ىزدەنىس وتە تومەن. «جازباۋعا مۇمكىندىگىڭ قالماعان كەزدە عانا جاز» دەگەن قاسيەتتى قاعيدانى كوپ جاستار قادىر تۇتا بەرمەيدى. ولپى-سولپى دۇنيەسىن كورەگەن كوزدەردىڭ سىنىنا سالماي، تىگىسىن جاتقىزباعان كۇيى وقىرمانعا ويسىز ۇسىنا سالادى. ال، ءسوز سىرتقا شىعىپ، سەنىڭ ەركىڭنەن كەتتى مە، ەندەشە، ول ءوزىنىڭ جاقسىلى-جاماندى اسەر ەتۋ ارەكەتىن باستايدى. قالىپتاسقان وقىرماننىڭ كوڭىلىن قالدىرىپ، قالىپتاسپاعان سانانى سارساڭ ەتەتىن ءبىر قايناۋى ىشىندە قالعان تۋىندىلار قازىر از ەمەس.

كەيبىر جاس جازۋشىلارعا مەنىڭ كەيدە «جازباي-اق قويىڭىزشى» دەپ جالىنعىم كەلەدى. قيۋىن تاۋىپ قيىسپاعان، كەتىگىن تاۋىپ قالانباعان، ايتار ويىن ايتا الماعان، ويعا العان بەينەسىن سومداي الماعان قور بولعان قايران سوزدەردى كورگەندە، سول شىعارمانى وقۋعا كەتكەن ەسىل ۋاقىتىڭا ءىشىڭ اشيدى. «جازباۋعا مۇمكىندىگىڭ قالماعان كەزدە عانا جاز» دەگەن قاعيدا نە ءۇشىن قالىپتاسقان؟ ايتار ويىڭ، سومدار وبرازىڭ ساناڭدا ابدەن ەكشەلىپ، ءپىسىپ-جەتىلىپ، قالىپتاسىپ، سوسىن وزىڭە-ءوزىڭ سىيماي، جازىپ تاستاعانشا بۋىرقاندىراتىن ءبىر كۇيدى سەزىنبەي تۇرىپ، مۇقاعالي ايتپاقشى، «جالىن جۇتىپ، جانىن جەپ جازباي» تۇرىپ، تۋىندى تۋىندى بولماق ەمەس. وعان جەتپەي شالا تۋىلعان ءسوز – كوركەم ءسوز ەمەس، كورىكسىز ءسوز. ءسوزدىڭ كيەسىنەن قورقۋ كەرەك. ايتارىڭ بار بولسا، لايىقتى پىشىنىنە سالىپ ايتۋ كەرەك. مۇمكىن ساعان كول-كوسىر اڭگىمە ەمەس، ءبىر ۇزىك سىر جازعان ىڭعايلى شىعار؟ جوق قازىنانى قوپارام دەپ، جوق وبرازدى سومدايمىن دەپ، شالا بۇلىنگەنشە، كوكەيدەن جارىپ شىققان شاعىن دا شىمىر شىعارماڭمەن وقىرمانعا ءبىر ۇزىك وي تاستاساڭ، ءبىر نازىك سەزىم سىيلاساڭ، ويلاعانىڭنىڭ ورىندالعانى سول ەمەس پە؟

جاس جازۋشىلاردىڭ ءبارىن شەكتەپ سويلەۋدەن اۋلاقپىن. بىراق بەل كوتەرمەس جۇكتى يىققا ارتپاعان دۇرىس. ءسوز ونەرىنىڭ بيىگىنە دە ابىرويمەن كوتەرىلۋ كەرەك. راس، تۋما تالانتتار بولادى. بىردەن قيىنعا سەرمەيتىن، تاڭداعان تاقىرىبىن وڭدى-سولدى الىپ شىعا الاتىن، جان ءسۇيسىنتىپ جازاتىن جاستار دا بار. وسىندايدا تالانت – تاعدىردىڭ ءىسى ەكەنىنە ەرىكسىز توقتايسىڭ. ال جاي تالاپتىڭ ءبارى تالانتقا ۇلاسا بەرمەۋى مۇمكىن. تاجىريبە مەن ىزدەنىستىڭ دە بەرەرى از ەمەس. «5 پايىز تالانت، 95 پايىز ەڭبەكقورلىق قاجەت» دەگەن ءسوز تەگىن ايتىلماعان. ءسوز دەرتى شىنداپ مەڭدەگەن ادام ونىڭ داۋاسىن شىنداپ ىزدەۋى ءتيىس. كوپ وقۋ كەرەك. تاريحىڭا، تامىرىڭا ءۇڭىلۋ كەرەك. ءومىردى دە، ونەردى دە، ادامداردى دا تەرەڭىرەك تانۋعا تىرىسۋ كەرەك. ساپتاعان ءسوزىڭنىڭ ەستى دە كوركەم بولۋىن، ءتورت اياعىن تەڭ باسىپ، جورعاداي كوسىلىپ تۇرۋىن قامداعان ءجون. بىراق سەزىمىڭ ۇشقىر، ويىڭ جۇيرىك، كوكەي كوزىڭ اشىق بولماسا، ەرتەلى-كەش ەڭبەكتەنۋ دە لايىقتى جەمىس بەرمەۋى مۇمكىن. ەسەسىنە ءسوزى ءتۇزۋ، ويى ءورىستى، ساناسى سارا تۇلعا بولىپ قالىپتاساسىڭ. اقىندىق پەن جازۋشىلىققا كەلگەندە بولام دەپ، بولماي قالۋ مۇڭ ەمەس، بولماستى بولدىرام دەپ بوس اۋرەگە سالىنۋ – مۇڭ. اركىمنىڭ وزىنە شاق بيىگى بولادى. سونى تانىپ، سوعان قاناعات ەتكەن دە دۇرىس. 

قازاقتا سويلەگەندە تىلدەن بال تامىزاتىن شەشەندەر از ەمەس. بىراق بۇگىنگىنىڭ شەشەندەرى جايلى قازىر كوپ ايتىلا دا، اۋىزعا الىنا دا بەرمەيدى. قازىرگى قازاقتا شىنايى شەشەن جوق ەمەس، ونى باعالايتىن اۋديتوريا جوق.

قازىر بۇرىنعىداي قىسقا دا نۇسقا سويلەپ، تاۋىپ ايتىپ، كوركەم وي سومداعان تۇلعالاردى ەمەس، ءسوز ءمانىسىن ۇقپاسا دا وڭدى-سولدى سويلەپ، اۋىزدىعا ءسوز، اياقتىعا جول بەرمەيتىن ءتىل مەن جاعىنا سۇيەنگەندەردى شەشەن دەپ قابىلداۋ بەلەڭ الىپ بارا جاتقان سياقتى. «سەنىڭ ءتىل بايلىعىڭ بار عوي» دەپ جاتادى بىرەۋلەرگە. «باقسام، باقا ەكەن» دەمەكشى، سول ءتىلى باي دەگەندەردى قاراساڭ، قازاق ايتقان «بەيپىل اۋىز، بوس مىلجىڭ» بولىپ شىعادى. سوزگە توقتامايتىن، ءسوز تانىمايتىن ادامدى شەشەن دەپ ساناۋ دا ءسوزدى تۇششىنۋدان قالىپ بارا جاتقاندىقتىڭ سالدارى.

قازىر «شەشەن ءتىلدى» دەپ كوبىرەك توي جۇرگىزەتىن اسابالاردى ايتىپ جاتادى. شىنىندا دا ولاردىڭ اراسىندا قازاقى ءسوزدىڭ قايماعىن تەرىپ ءجۇرىپ، ۇيرەنىپ، ورىندى جەردە ايتا بىلەتىن، تىڭداۋشىنىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىراتىن شەشەن تىلدىلەر بار. تاياۋ ارادا مەملەكەتتىك مەكەمەدەگى قىزمەتىنەن اسابالىققا اۋىسىپ كەتكەن ءبىر زامانداسىمدى كەزىكتىردىم. مەنى قۋاندىرعانى – ول تويدى تابىستىڭ كوزى دەپ ەمەس، تاربيەنىڭ كوزى دەپ تانيدى ەكەن. «توي دا تاربيەنىڭ ءبىر ءتۇرى عوي، توي باسقارىپ ءجۇرىپ تە تالايدى تاربيەلەۋگە بولادى» دەگەن ونىڭ سوزىنە شىن ءسۇيسىندىم. مۇنداي اسابا ءسوز جوق، ءوز اۋديتورياسىن تابادى. سەبەبى، ادامنىڭ نيەتى ءاربىر قىلىعىنان كورىنىپ تۇرادى عوي. «سۇيەر ۇلىڭ بولسا، سەن ءسۇي، سۇيسىنۋگە ول جارار» دەگەن تاعىلىمدى تانىمنان بۇگىنگى قازاق تا الىستاي قويعان جوق.

وسىندايدا كەشەگى قازاق قوعامىنىڭ تاماشا تاربيە ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرى بولعان توي دا بۇگىن سول ماڭىزىن جوعالتپاسا ەكەن دەيسىڭ. «توي – حالىقتىڭ قازىناسى» دەگەندى قازاق بەكەر ايتقان جوق. «قازاق وسى دۇنيە مەن مالىڭدى وڭدى-سولدى شاشۋ ءۇشىن جينايتىن» دەمەكشى، اس پەن تويعا بارىن سالاتىن قازاق ماقتان ءۇشىن، باق ءۇشىن ەمەس، ءداستۇر جالعاستىعى ءۇشىن مالى مەن جانىن ايامادى. ول ءداستۇر – جالپاق جۇرتقا ساۋىن ايتىپ، التى الاشتىڭ باسىن قوسىپ جينايتىن، تاريحىڭ كۇي بوپ شەرتىلىپ، تانىمىڭ جىر بوپ توگىلەتىن، ادەبىڭ ءان بولىپ شىرقالاتىن، تالاي داۋدىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ، ەلدىكتىڭ ونەگەسىن جالعايتىن، قيىر جايلاپ، شەت قونعان اعايىننىڭ باسىن قوساتىن، نەبىر شەشەندەر سىنعا ءتۇسىپ، نەلەر ەستى ءسوز ايتىلاتىن، اقىندار ايتىسقا ءتۇسىپ، ءسوز قادىرىن ساراپقا سالاتىن، بالۋاندار كۇرەسكە شىعىپ، ەرلىكتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن تۇتاس ءبىر تاربيە مەكتەبى، ەلدىكتىڭ ءسان-سالتاناتى ەدى. سونى سەزىنگەن قازاق اس پەن تويدان قالماعان، «توي دەگەندە قۋ باستاردىڭ دومالايتىنى» وسى ىزدەگەنىڭنىڭ ءبارى تابىلاتىن تىرشىلىك بازارى توي بولعاندىقتان ەدى. وسىنداي ءبىر رۋحتىڭ جاساڭعىراپ، سەرپىلۋى ءۇشىن جۇمسالعان مال-دۇنيەنى قازاق ىسىراپ دەپ ەمەس، بەرەكە دەپ باعالاعان. ءالى دە بولسا اس پەن توي قازاقتىڭ قارعا تامىرلى تۇتاستىعىن ساقتاپ كەلە جاتقان عيبراتتىڭ كوزى بولىپ وتىر.

اينۇر ابدىراسىلقىزى,

قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

(جالعاسى بار)

Abai.kz