ءىى

قازىر قازاقى ءسوزدىڭ ءدامى كەتۋىنە ءتىلدىڭ دامۋىمەن قاتار ءجۇرىپ وتىرعان ونىڭ قاساڭدانۋى دا اسەر ەتۋدە. تۇرمىس جاڭارىپ، ەل جاڭعىرعان سايىن سوزدىك قورىمىز جاڭا سوزدەرمەن تولاسسىز تولىعۋدا. ونىڭ كوبىن ءوز قورىمىزدان الىپ، سوزدەن ءسوز جاساۋعا ارەكەت ەتۋدەمىز. ول دا جەمىسسىز ەمەس. ءبىراز ءسوزدى شەتتەن الىپ، اۋدارماي پايدالانۋعا ءماجبۇرمىز. جاڭا كاسىپ تۇرلەرى پايدا بولدى، جاڭا قاتىناستار قالىپتاستى. سونىڭ ءبارى جاڭا سوزدەردى قاجەت ەتۋدە. مۇندايدا ەرتەدەن كاسىپتىك ساناعا بەيىم ەلدەردىڭ ءتىلى العا شىعادى دا، مادەني ۋىزعا باي قازاق ءتىلى كاسىبي سالاعا بىردەن بەيىمدەلە الماي، ۋاقىتتان ۇتىلادى. سوندىقتان دا قازاق ءتىلى ءالى كۇنگە اۋدارما ءتىل دەڭگەيىندە قالىپ وتىر.

ال اۋدارمانىڭ ءوز قيىندىقتارى ۇشان-تەڭىز. اۋدارىلمايتىن ۇعىمدار مەن قايتالانباس قولدانىستار كەز كەلگەن تىلدە بولادى. قىزۋىن كەلتىرىپ، كورىگىن باپتاپ كۇتىپ وتىرۋعا كەلەتىن زامان ەمەس، سوندىقتان اسىعىستىقپەن ءتىلدى يەمىن دەن سىندىرىپ جاتقان جاعدايلار دا از بولمايدى. بابىن بىلمەگەن سوڭ، باپتانۋعا جاعداي جاسالماعان سوڭ، وكىنىشتى سالدار كوپ بولادى. ويلانۋعا ۇلگەرمەۋ قازىر شەكتەن تىس كوپ كەزدەسەدى. مىسالى، قازىر نە كوپ، جوبا كوپ. اۋدارماشىلاردى اڭداپ قاراساڭىز، «جوبانى بىرەۋ جاسامايدى، جوبا بىرەۋمەن جاسالادى». ياعني «بۇل جوبانى مىناداي مەكەمە جاسادى» دەمەيدى، «بۇل جوبا مىناداي مەكەمەمەن جاسالدى» دەيدى. ادام قولىمەن جاسالعان ەمەس، وزىمەن ءوزى جۇزەگە اسىپ جاتقان ۇدەرىس سەكىلدى سويلەيدى. ورىسشادان ويسىز اۋدارۋدىڭ سالدارى وسى. «كومپيۋتەرىم سىنىپ قالدى» دەيدى ءبىزدىڭ اۋىل قازاعىنان-اق شىققان ارىپتەسىمىز. سىنىپ قالاتىن ويىنشىق ەمەسىن، ماشينا اتاۋلىنىڭ تەك بۇزىلاتىنىن ويدان شىعارىپ ۇلگەرگەن. بۇل دا اۋدارمانىڭ الەگى. وتكەندە عانا تەلەديداردان: «تىرىدەي كەزەكتە تۇرمىن» دەيدى بىرەۋ. «جيۆايا وچەرەدتى» اۋدارعان ءتۇرى. «كۆارتيرا شەشىپ تۇرامىز» دەگەن ءسوزدى العاش ەستىگەندە مۇلدە تۇسىنبەگەنمىن. سويتسەم، پاتەر جالداپ تۇراتىنىن ايتقان ەكەن عوي.

ال ەندى اۋدارما ەڭبەكتەردى كورسەڭ، قياناتتىڭ تالاي تۇرىنە كۋا بولاسىڭ. الىسقا بارماي-اق كاسىبي ىزدەنىستەرىم بارىسىندا كەزىككەن مىسالداردى كەلتىرەيىن. قازىر ءدىن سالاسىنا قاتىستى كىتاپتاردىڭ كوپشىلىگى باسقا تىلدەردەن اۋدارىلادى. قاي تىلدەن اۋدارىلعانى ءسوز ساپتاۋىنان-اق كورىنىپ تۇرادى. جاقىندا تۇرىكشەدەن اۋدارىلعان ءبىر كىتاپتىڭ تىلىنە تۇسىنبەي سارساڭ بولدىم. ستيلدىك قاتەدەن اياق الىپ جۇرگىسىز، سويلەمدەر دۇرىس قۇرىلماعان، وي اياقتالماعان، قازاق تىلىنە جات ءسوز تىركەستەرى قالاي بولسا سولاي قولدانىلعان. مىسالى: ء«مۇميننىڭ رۋحىنا ناقىش بولادى»، «قاتە جولدارعا جولدانبايدى»، «قاتارلاردان ۇيرەنىلگەن»، «اسەم تۇسىنگەن»، «قيامەت شاقىرۋشى»، «تابليع ەتۋشى»، ء«ۇسۋاتۇن ءحاسانا» سەكىلدى قاي تىلدە ەكەنى بەلگىسىز سوزدەرمەن جالعاسىپ كەتە بەرەدى. ءدىني ۇعىمدار، جەر-سۋ اتتارى، جالقى ەسىمدەر قازاق تىلىنە اۋدارىلماي، تۇرىك تىلىندەگى ايتىلۋ مانەرىمەن بەرىلگەن ءارى قاتە جازىلعان. مۇنداي دۇنيەلەر ءدىني مازمۇنداعى ادەبيەتتىڭ ساپاسى مەن سەنىمدىلىگىن تومەندەتكەنى بىلاي تۇرسىن، وقىرماندى سارساڭ ەتەدى. تۇسىنگىسى كەلگەن وقىرمان ەرىكسىز ساناسىمەن قوسا ءتىلىن بۇرمالاپ، سول كىتاپقا بەيىمدەلۋگە ءماجبۇر بولادى. سويتە-سويتە قاتارىمىزدان ەستى، ويلى، تالعامدى وقىرمان جوعالادى.

سانا يىلگىش ەمەس، سەرگەك بولۋى قاجەت. كورىنگەننىڭ قالىبىنا قۇيىلا بەرسە، ەلدىك سانادان نە قالادى؟

ال ەندى جاقىندا «ون ءبىر ايدىڭ سۇلتانى – رامازان» دەگەن كىتاپ قولىما ءتۇستى. اۆتورى ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارىپ، رامازاندى ون ەكى ايدىڭ ەمەس، ون ءبىر ايدىڭ سۇلتانى دەپ ساناۋدى ءجون كورىپتى. سوندا عاسىرلار بويى «سۇلتانى ون ەكى ايدىڭ – رامازان» دەپ جىرلاپ كەلگەن قازاق اينالدىرعان ون ەكى ايدى دۇرىستاپ ساناي الماعانى ما؟! ءبىر توپتىڭ ىشىنەن بىرەۋدى سۇلتان دەپ تانىر بولساڭ، ونى سىرتىنا قويىپ ەسەپتەمەيسىڭ عوي. ءوز ىشىنەن شىقپاسا، ول سولاردىڭ سۇلتانى بولىپ قالاي سانالماق! وسىلاي قاراپايىم قازاقى قيسىنى جوق ادامدار دا قازاقشا كىتاپ جازىپ نەمەسە اۋدارىپ، ءوزىن ەشكىمنەن كەم سەزىنبەي ءجۇرىپ جاتىر. ءيا، ءتىلىنىڭ مۇكىستىگىن، ويىنىڭ قيسىنسىزدىعىن، سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ جوقتىعىن كەمشىلىك دەپ ساناماي، سوعان ەتى ۇيرەنگەن، قالىپتى جاعداي دەپ ۇعىنعان تۇتاستاي قوعام قالىپتاسىپ كەلەدى!

ءبىرلى-جارىم بولسا بىلىنبەس ەدى، سوزگە دەگەن جاۋاپسىزدىق جاپپاي بەلەڭ الىپ بارا جاتقان سوڭ، ەلدىڭ ەرتەڭى نە بولارىنا ەرىكسىز الاڭدايسىڭ. قورلاۋعا قياتىنداي ءتىل مە ەدى قازاق ءتىلى! جوعالۋعا قياتىنداي ۇلت پا ەدى قازاق ۇلتى!

وسى جەردە شەگىنىس جاساپ ايتا كەتەيىن، قانداي كەمدىگى كوپ ۇلت بولساق تا، ءبىزدىڭ قازاقتاي جانى جايساڭ، ويى تازا، قيالى ۇشقىر، سەزىمى سۇلۋ حالىق دۇنيەدە جوق! ءبىر عانا مىسال – ۋتوپيا يدەياسىنا ەۋروپالىقتاردىڭ دامىعان ورتا عاسىرلاردا، ياعني حV عاسىردا عانا ساناسى جەتتى. جەر بەتىندەگى جۇماقتى ارمان ەتكەن توماس موردىڭ «ۋتوپيا» كىتابى، توممازو كامپانەللانىڭ «كۇن قالاسى» ەڭبەكتەرى تۋرالى ءبارىمىز ورتا مەكتەپ وقۋلىعىنان وقىدىق. ال ءبىزدىڭ قازاق بۇدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن سوناۋ عۇنداردان باستاپ، «جەرۇيىق» يدەياسىنىڭ جەتەگىندە ەل بولىپ كەلەدى!

ءوز بويىنداعى بارلىق كۇش-جىگەردى بەيبىت مەملەكەت قۇرىلىسىنا باعىتتاعىسى كەلگەن عۇنداردىڭ اتاقتى كوسەمى اتتيلا (ەدىل پاتشا) ەشكىممەن سوعىسپاۋ ءۇشىن التىنجال اتىن بوساتىپ قويا بەرەدى. بالاساعۇن قالاسى ماڭىنان باۋ-باقشالى، كۇمىس ءحاۋىزدى شۋ قالاسىن سالدىرعان، جاۋ قولىمەن ايقاستا قالىڭ ەلدىڭ ازاتتىعىن ساقتاپ قالعان شۋ باتىر دا بار كۇشىن مامىراجاي تۇرمىس ءۇشىن جۇمسايدى. كونە تۇركىلەردەن قالعان «كوك ءبورى»، «ەرگەنە كون» داستاندارى دا – حالىقتىڭ بەيبىت ءومىرىن، ابات تۇرمىسىن اڭسار ەتكەن تۋىندىلار. «كۇلتەگىن» جانە «بىلگە قاعان» جازبالارىن دا تۇگەل تۇركىنىڭ جەرۇيىق مەكەنىندەگى باقىتتى تۇرمىسىن اڭساۋ سارىنى كوكتەي ءوتىپ جاتادى.

«جەرۇيىق» يدەياسىن عىلىمي تۇرعىدان ءال-فارابي بابامىز ءVىى-ءىح عاسىرلاردا-اق ءوزىنىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراسى» اتتى ەڭبەگىندە نەگىزدەپ بەردى. ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىگىندە» كۇنتۋدى پاتشا مەن ايتولدى ءۋازىر باسقارعان جەرۇيىق مەملەكەتتىڭ ادەبي بەينەسى سومدالعان. وسى اڭساردى جالعاستىرعان قازاق اقىن-جىراۋلارى اسان قايعىدان باستاپ، عاسىرلار بويى جەرۇيىقتى اڭسار ەتىپ، جىرعا قوستى. اسان قايعىنىڭ جەلماياعا ءمىنىپ، جەرۇيىق ىزدەپ، جەر كەزگەنى تۋرالى اڭىز ءار قازاققا ءمالىم. وسى اڭىزدارعا نازار سالساڭىز، «جەرۇيىق» اڭسارى تەك مامىراجاي، ابات تۇرمىستى عانا ەمەس، يمانعا، ىزگىلىككە، ادالدىققا تولى ءومىردى اڭساۋدان تۋعانىن اڭعاراسىز. ياعني «جەرۇيىق» يدەياسى – «كۇناسىز مەكەن» يدەياسى.

جەرۇيىق – كۇناسىز مەكەن يدەياسىن جاساعان، ونى سۇيگەن، وعان سەنگەن، ءتىپتى جەرۇيىقتى ىزدەپ جابىلا كوشكەن قازاقتان باسقا ۇلت دۇنيەدە بولماعان! ءالى دە ءبىزدىڭ اڭسارىمىز جەرۇيىق – كۇناسىز مەكەن! ءالى دە ءبىز ونى ۇلت بولىپ ارماندايمىز، جىرعا قوسامىز، اڭىز ەتەمىز، شىندىققا اينالدىرعىمىز كەلەدى، ماقسات ەتەمىز. استاناسىنىڭ تورىنەن «جەرۇيىق» دەگەن ساياباق اشىپ، «كۇناسىز مەكەن» يدەياسىنا ەسكەرتكىش ورناتقان دا وسى حالىق.

جەرۇيىق يدەياسىن جاساعان حالىق ولمەۋى ءتيىس! جۇرەگىندە جەرۇيىعى بار ءاربىر قازاق اقىرىنا دەيىن سول يدەيانى جاساعان ەلگە، جەتكىزگەن تىلگە ادال بولۋى ءتيىس.

اينۇر ابدىراسىلقىزى،

قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

(جالعاسى بار)

Abai.kz