ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى

- «رەسمي ءتىل مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭ دارەجەدە قولدانىلادى». كونستيتۋتسيامىزداعى ءدال وسى تارماق مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىن قانشالىقتى تەجەپ تۇر؟
 
- 1991 جىلى قازاقستان ءوزىنىڭ ەگەمەندىگىن العان كەزدە قازاقتاردىڭ سانى 40%-دى عانا قۇرادى. ءسىز ايتىپ وتىرعان زاڭدىق نورما سول كەزدەگى تۇسىنىكتەن، پايىمنان جانە سول ۋاقىتتاعى دەموگرافيالىق احۋالدان تۋىنداعان. بۇگىنگى جاعداي كوپ نارسەنى اڭعارتىپ جاتىر، ياعني 23 جىل بۇرىن ءبىز قالاپ كەلە جاتقان تىلدىك جاعدايدى بىردەن بەلدەن باسىپ ورىنداساق، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باياندى بولۋى ەكىتالاي بولماس پا ەدى؟ بۇل تۋرالى تالاي داۋلاسۋعا دا، پىكىر تالاستىرۋعا دا بولادى. مويىنداۋىمىز كەرەك، ءدال وسى زاڭدىق نورما تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى ەلدىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە العىشارت بولا الدى. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى تۇسىندا ەلىمىزدەگى ورىستار ءوزىنىڭ اناسىنداي كورەتىن مەملەكەتتەن (كسرو-دان), ونداعى كوممۋنيستىك پارتيادان، وزدەرىنە جاعداي جاساپ جاتقان سول پارتيانىڭ ءتۇرلى باعدارلامالارىنان ايىرىلىپ قالدى. ولارعا دەمەۋ بولاتىن ءبىر فاكتور كەرەك قوي؟.. مىنە، داۋ تۋدىرىپ جاتقان زاڭدىق نورما ءدال وسى سەبەپتەن تۋىنداپ، ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. بايقاساڭىزدار، قازاقستاندا ەشبىر ورىس ۇلتىنىڭ وكىلى ءوزىن «مەن رەسەيدىڭ جاقتاسىمىن!»، «مەن ورىسپىن!»، ءتىپتى «مەن حريستيانمىن!» دەپ تە اتاي المايدى، ولار ء«بىز ءورىستىلدىمىز!» دەيدى. ورىس ءتىلىنىڭ الەۋەتىنىڭ كەڭدىگى مەن مۇمكىندىكتەرىنىڭ كوپتىگى شىعار، ورىس تىلىنە كەنەدەي جابىسىپ قانا ولار وزدەرىن ايقىنداپ ءجۇر. سوندىقتان بۇل زاڭدىق نورمانى ساياسي كومپروميسس  دەيىك، باسقا دەيىك، قالاي ايتساق تا بۇل نورما العاشقى جىلدارداعى جاعدايدى ەسكەرىپ، ەلدىڭ-جەردىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋعا ايتارلىقتاي قىزمەت ەتتى.

   دەگەنمەن بۇل زاڭ سوناۋ 86-جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىنگى ساياساتتان، بەرىسى 90-جىلدارداعى تىلدىك جاعدايدان، ۇرەي-قاۋىپتەن قابىلدانعان. كەيىننەن جارتى ميلليون نەمىس، 2-3 ميلليون ورىس ەلىمىزدەن كەتىپ قالدى. ونىڭ اراسىندا قازاقتىڭ ءوسىمى ميلليونداپ ارتتى. 2000 جىلداردان باستاپ تىلدىك جاعدايىمىزدىڭ وڭ جاققا وزگەرە باستاعانى بەلگىلى. بۇگىندە وڭتۇستىك قازاقستاندا، باتىس قازاقستاندا تىلدىك ماسەلە دەگەن مۇلدە جوق. ءتىپتى ورتالىق قازاقستاننىڭ وزىندە تىلدىك احۋال جاقسارا باستاعانى بەلگىلى. قازاقى ايماقتاردا جۇرسەڭ جيىنداردىڭ بارلىعى بولماسا دا، باسىم كوپشىلىگى قازاقشا وتەدى. ماسەلەن، ءبىر قىزىلوردا وبلىسىنىڭ وزىندە 97% قازاق تۇرادى. ونداعى حالىقتىڭ جارتىسى ورىس گازەتتەرىن اشپاعان جانە ورىس تەلەارنالارىن كورمەگەن بولسا، سەن ول جەرگە بارىپ ورىسشا شۇلدىرلەي المايسىڭ عوي. دەگەنمەن ۋاقىت ءوتىپ كەلە جاتىر. ەتنو-دەموگرافيالىق جاعداي جاقساردى. ستاتيستيكا اگەنتتىگى ەلىمىزدەگى قازاقتاردى 65% دەپ جاتىر، مەنىڭ پايىمىمشا – 70% بولۋى دا ىقتيمال. بىلاي قاراساڭ، جۇرتتىڭ ءبارى قازاق ءتىلىن بىلەدى. ەڭ بولماعاندا تۇسىنەدى، وقيدى جانە جازا الادى. مۇنىڭ ءبارى تىلدىك جاعدايدىڭ وڭ باعىتقا وزگەرگەنىن بىلدىرەدى. جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، بۇگىندە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى اڭسايتىن، قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىن قالايتىن ادامداردىڭ سانى ميلليونداپ ارتتى. ال ەندى ءدال وسى جاعدايدا «رەسمي ءتىل مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭ دارەجەدە قولدانىلادى» دەگەن زاڭدىق نورمانىڭ الىگە دەيىن ساقتالىپ تۇرۋى –  بۇل «ساياسي قايشىلىق» بولىپ تابىلادى. بيلىك تىلدىك احۋالدىڭ جاقسارعانىن، قازاقتىڭ سانىنىڭ وسكەنىن بىلە تۇرا ول زاڭدىق نورمانىڭ ساقتالۋىنا جول بەرۋدە. بۇل قوعامنىڭ، حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىنا تيەدى. مەنىڭ ويىمشا، تاعى 4-5 جىلدا بۇل ماسەلە قايتادان قارقىن الادى. سول كەزدە مەملەكەت دۇرىس شەشىم قابىلدايدى دەپ ويلاعىم كەلەدى.
 
 - سوندا بۇل زاڭدىق نورمانى الىپ تاستاۋ ءۇشىن بيلىككە نە كەدەرگى؟
 
- مەنىمشە، بيلىكتىڭ ساياسي جىگەرىنىڭ جوقتىعى –  مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ساياساتىن جۇرگىزۋىنە كەدەرگى كەلتىرۋدە. كەزىندە تالاي ايتىلدى عوي، «اناۋ مينيسترلىك پالەنباي جىلدان باستاپ، مىناۋ مينيسترلىك مىنا جىلدان باستاپ، مىنا اكىمشىلىك بىلاي مەملەكەتتىك تىلگە كوشەدى» دەپ. ەندەشە قايدا سونىڭ ءبارى؟ قانشاما ميللياردتاعان قارجى ءبولىپ، جاپ-جاقسى باعدارلامالار دا دايىندالدى. ءتۇرلى كىتاپتار مەن وقۋلىقتار شىعارىلىپ جاتىر. بىراق ولاردىڭ ومىردە پايدالانىلۋى قايدا؟ قاراپايىم عانا مىسال، قازىر ورىس مەكتەبىن ءبىتىرىپ شىعىپ جاتقان كوپتەگەن وقۋشىلاردى بىلەمىن، ولاردىڭ باسىم بولىگى قازاق ءتىلىن مۇلدە بىلمەيدى. بۇكىل سىنىپتى جيناپ الىپ فيزيكا پانىنەن وليمپيادا، حيميا پانىنەن وليمپيادا نەمەسە ماتەماتيكادان وليمپيادا وتكىزەتىن بولسا، ەگەر وليمپيادادان سول سىنىپ جامان ناتيجە كورسەتەتىن بولسا،  مەكتەپ ديرەكتورى بىلاي تۇرسىن، اۋداندىق ءبىلىم باسقارماسىنداعىلار كەلىپ الگى مۇعالىمدى جۇمىستان قۋىپ جىبەرەدى. ەندەشە، نەگە وقۋشىلارى قازاق ءتىلىن تۇك بىلمەيتىن مۇعالىمدى قۋىپ جىبەرمەيمىز؟ كەزىندە ارپالىسىپ ءجۇرىپ مەملەكەتتىك دوكتاريناعا ء«اربىر ازامات مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتى» دەگەن جازۋدى جازدىردىق. مىنە، قۇجات كەرەك بولسا، قۇجاتتىڭ ءبارى بار. ءبىز ءوزىمىزدىڭ سالعىرتتىعىمىزعا سالىنىپ، «ويباي، شۋ شىعىپ كەتپەسىن»، «ويباي، بىردەڭە بوپ قالماسىن» دەپ قويا سالامىز. مۇنىڭ ءبارى سالعىرتتىقتىڭ، جاۋاپسىزدىقتىڭ سالدارى. ال ەندى سول مەملەكەتتىك ءتىلدى  بىلمەيتىن وقۋشىلار وقۋ ءبىتىرىپ، ءورىستىلدى مامان بولىپ، قايتادان وزىمىزگە ۇرىنادى. ءسويتىپ، «بىزگە مەكتەپتە ۇيرەتپەدى»، «وقۋلىق جوق» ت.ب. دەگەن سىلتاۋلاردى ايتادى. بۇگىنگى كۇنى «قازاق ءتىلىنىڭ وقۋلىعى جوق» دەگەنگە ادام بالاسى سەنە مە؟ قاجەت دەسەڭىز مۋلتيمەديا، ينتەرنەت ءبارى دە بار. ءتىپتى الماتىنىڭ ءار كۆارتالىنان كەم دەگەندە ءبىر قازاق ءتىلىن وقىتاتىن كۋرس تابۋعا بولادى. ءبىر عانا مىسال: ماعان اعىلشىن ءتىلى كەرەك بولسا، قىتاي ءتىلى كەرەك بولسا قالتامنان اقشا شىعارىپ، كۋرسقا قاتىسىپ، ءوزىم ءۇشىن ۇيرەنىپ الامىن. جاقىندا قىتايدا بولدىم، جانىم قىسىلعان سوڭ ەڭ قۇرىعاندا الاتىن تاماعىمدى، كيەتىن كيىمىمدى سۇرايتىنداي قىتاي ءتىلىن جاپ-جاقسى ۇيرەنىپ الدىم. سول سياقتى انگليادا جۇرسەم دە، باسقا ەلدە جۇرسەم دە سول ەلدىڭ ءتىلىن بىلۋگە تىرىسامىن (دۇرىسى: سول ەلدىڭ جاعدايى ءوز تىلدەرىن بىلدىرۋگە ماجبۇرلەيدى). ەندەشە نەگە ءبىزدىڭ ەلدە ونداي جاعداي جوق؟ ءبىزدىڭ ەلگە سىرتتان كەلگەندەر بىلاي تۇرسىن، نەگە ىشتەگى وتانداستارىمىزدىڭ ءوزى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە تىرىسپايدى؟ ولاردان دا جاۋاپ الىنۋى كەرەك قوي، «سىزدەر كىمسىزدەر ءوزى؟ قوناقسىزدار ما، الدە وسى ەلدىڭ ازاماتىسىزدار ما؟» دەگەن سياقتى. ۋكرايناداعى جاعداي كورسەتىپ جاتىر، كەشە عانا ءبارى دە ءبىر ەلدىڭ ازاماتتارى سياقتى ەدى، بۇگىن رەفەرەندۋم وتكىزدى، ءتىپتى 1 ميلليون ازاماتى رەسەيگە اۋىپ كەتتى. سوندا بايقاعانىمىز: ۋكرايناعا جانى اشيتىن تەك ۋكراين ۇلتى عانا ەكەنىن كوردىك. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ورىستاردى 23 جىل بويى ەشكىم قۇقىعىن شەكتەگەن جوق، ءتىپتى ءوزىمىزدىڭ قۇقىعىمىزدى اياقپەن تاپتاپ تۇرىپ، ولاردىڭ قۇقىقتارىن جاساپ جاتىرمىز. «مۇنىڭ قايتارىمى بولۋ كەرەك قوي؟» دەگەن سياقتى اڭگىمەنى ايتۋىمىز كەرەك. سوڭعى كەزدەرى تاكسيدە، ءبىر جەردە قوناققا بارعاندا ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ قالامىن. سوندا «ۋكرايناداعىداي جاعداي بولىپ قالسا، سەن قاي تۋدى الىپ شىعاسىڭ؟» دەپ تەرگەيمىن. ۇندەمەيدى، جارىقتىقتار... «قىرىمدا سەپاراتيستەر اياق استىنان مىڭداعان تۋ كوتەرىپ شىققاندا تاڭ قالدىق ەمەس پە؟ بالكىم، چەموداندارىڭدا جاتقان شىعار تۋلارىڭ؟ ونى ءبىز قايدان بىلەمىز؟ سونداي جاعداي بولسا، سەن قاي وكوپتا جاتاسىڭ؟» دەپ سۇرايمىن. ولار «جوق، ونداي بىزدە بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ جاۋاپ قايتارادى. «باسقا-باسقا، بىزدە بولۋى مۇمكىن ەمەس!» دەپ ۋكراينا دا ويلاعان، ال بۇگىن وندا كادىمگىدەي سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. يراگىڭ نە؟ ۋكرايناڭ نە؟ ەكەۋى ءبىر. ءححى عاسىردا ەۋروپانىڭ قاق ورتاسىندا سوعىس بولىپ جاتىر. بۇعان كىم سەنگەن؟
    ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 86-جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن كوپتەگەن ماسەلە تىلگە بايلانعانى بەلگىلى. ءبىر جاعىنان بۇل جاقسى، ەكىنشى جاعىنان مۇنىڭ كەمشىن تۇستارى دا بار. بىراق، ءبىز يا بىرەۋگە ۇناسىن نە ۇناماسىن، ءتىل بۇگىندە مەملەكەتتىڭ وزەگىنە، تۇعىرىنا، كىمنىڭ كىم ەكەنىن تانىتاتىن ينديكاتورىنا اينالىپ كەتتى. تىلدەن دە ماڭىزدى نارسەلەر بار شىعار، ماسەلەن سۋ، جەر ماسەلەسى دەگەندەي، بىراق قازاقتىڭ تۇسىنىگىندە ء«تىل ماسەلەسى شەشىلمەي، دۇرىس شەشىمىن تاپپاي –  ەشقانداي دا ماسەلە شەشىلمەيدى» دەگەن ۇستانىم ميىنا مىقتاپ ورناتىلعان. ءتىل ماسەلەسىن اينالىپ ءوتۋ، ونى الداپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. قازاق ءباسپاسوزىن، قازاق ينتەرنەتىن الىپ قارايىقشى، «اناۋ جەردە ءبىر اقشا جىمقىرىلىپتى» دەسە ءۇن جوق، «مىنا جەردە ەكونوميكا قۇلدىراپ كەتىپتى» دەسە ءۇن جوق. ال تىلدىك ماسەلەگە كەلگەن كەزدە ءبارىمىز ۋلاپ-شۋلاپ شىعا كەلەمىز. بۇل – فاكتور! ۇلكەن، ماڭىزدى فاكتور بولعاننان سوڭ دا ونى الداپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. قۇدايعا شۇكىر، قازىر قازاقتىڭ نامىسى ءوسىپ كەلە جاتىر. رەسەيدىڭ ت.ب. جالاۋىن كورسە جۇلىپ تاستاپ جاتقان ازاماتتارىمىز دا بار. بۇرىنعىداي ۇرەيدەن، سوعىس بولماسىن دەپ قاۋىپتەنۋدەن ارىلىپ جاتىر حالىق. ۇلتشىلدار بۇگىننىڭ وزىندە قىرۋار كۇش، ساليقالى، مەملەكەتشىل، پاراساتتى كۇش. الايدا وسى كۇشتىڭ سوزىنە قاي بيلىك قۇلاق اسىپ جاتىر. ەگەر بيلىك وسى كۇندەرى وسى ساليقالى كۇشتىڭ داۋىسىنا قۇلاق اسپاسا، كەلىسىمگە كەلمەسە، ەرتەڭ ولاردىڭ ورنىنا «ايبالتا الىپ ورىستاردى قىرايىق» دەگەن راديكالدار شىعادى. سونداي بىرەۋدىڭ ءۇنى قاتتىراق ەستىلىپ كەتسە، حالىق وعان ىلەسە سالادى. سوندا نە بولماق؟ ارينە، مۇنداي جاعدايدىڭ بولۋى بىزگە ءتيىمسىز. بۇنى بيلىك تە دۇرىس ۇعىنۋى ءتيىس. سوندىقتان حالىقتىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسىپ، ەسكىرگەن نورمالاردى الىپ تاستاۋ، كەمشىن تۇستاردى تۇزەتۋ بيلىكتىڭ ءوز موينىندا. مىنانى تۇسىنەيىك: بىزگە، ۇلتىمىزعا ءدال قازىر كەم دەگەندە 10 جىل ەشكىمگە سوقتىقپاي دامۋ كەرەك. ءبىز وسىنى ءتۇسىنىپ وتىرمىز. ال بيلىك وسىنى تۇسىنە مە ەكەن؟ ۇلكەن ماسەلە!
 
- بۇگىنگى ۋكراينا مەن رەسەيدىڭ اراسىندا بولىپ جاتقان سوعىستىڭ ءبىر سەبەبى رەتىندە دە ۋكرايندىقتاردىڭ ورىس تىلىنەن مۇلدە باس تارتۋ ماقساتى جاتقانىن جۋرناليستەر جازدى.  ايتىڭىزشى، رەسەيدىڭ قىرىمدى تارتىپ الىپ اگرەسسياعا بەرىلۋىن قالاي ءتۇسىندىرىپ بەرە الاسىز؟
 
- مىناداي ءبىر قىزىق ايتايىن: ء«دال قازىرگى ۋاقىتتا اعىلشىن ءتىلىنىڭ يەسى جوق». «اعىلشىن ءتىلىنىڭ يەسى – اعىلشىندار، نەمىس ءتىلىنىڭ يەسى – نەمىستەر، ورىس ءتىلىنىڭ يەسى – ورىستار» ت.ب. دەگەن سياقتى جالعان ويلار كوپتەگەن ادامداردىڭ ساناسىندا قالىپتاسىپ قالعان. بىراق ول دۇرىس ەمەس. قازىرگى كەزدە كوپتەگەن پاراديگمالار وزگەرىپ كەتتى. اعىلشىنداردىڭ وكىلى اعىلشىن ءتىلىن «بۇل ءبىزدىڭ عانا ءتىلىمىز!» دەپ ەشقاشان دا ايتا المايدى. ەسەسىنە، الەمنىڭ 3/2-ءسى وزدەرىنىڭ بيزنەسىن، ىسكەرلىك شارۋاسىن اعىلشىن تىلىندە جۇرگىزەدى. «سەندەر ءبىزدىڭ ءتىلدى بۇزىپ جاتىرسىڭدار!»، ء«بىزدىڭ تىلدە سويلەمەڭدەر!» دەگەن اعىلشىن پاتريوتتارىن ءوز باسىم كورگەن ەمەسپىن. مەن قازاق تىلىنە شورقاق، شورقاق بولعاننان سوڭ دا اسا ۇيالاتىن جىگىتتەردى بىلەمىن. ولار ورىسشا جازادى، ورىسشا سويلەسەدى. بىراق ەكەۋمىزدەن دە اسقان ۇلتشىل، پاتريوت. شىن مانىندە، ولار ورىس الەمىنىڭ ەمەس، قازاق الەمىنىڭ وكىلدەرى. ء«تىل» -  جاي عانا كوممۋنيكاتسيالىق قۇرال. قازاقستاندا كوپتەگەن جاعدايدا، اسىرەسە ەتنوستار اراسىندا كوممۋنيكاتيۆتىك قۇرال ول ورىس ءتىلى ەكەنىنە ەشكىم داۋ كەلتىرمەيدى. بولاشاقتا ونىڭ ورنىنا اعىلشىن ءتىلى شىعۋى مۇمكىن. قىتاي ءتىلى كەلۋى دە بەك مۇمكىن. قازىردىڭ وزىندە قىتايدا 11 مىڭ قازاق ستۋدەنتى وقيدى. ەرتەڭ بۇل سان وسە تۇسەدى. جىل سايىن 400 000 ادام قازاقستاننان قىتايعا بارادى. قىتاي قارقىندى دامىپ جاتقان مەملەكەتتەردىڭ كوش باسىندا تۇر. ءبىز «جىلىنا ءبىر قالا سالدىق» دەپ ماقتانامىز، ولار 1 جىلدا 1 ميلليون ادام تۇراتىن 30 قالا سالىپ جاتىر. ەندەشە وسى جاعدايدى كورە تۇرىپ، «ورىس ءتىلىنىڭ نە كەرەگى بار؟ ودان دا ءبىر جارىم ميللياردتىق نارىقتى قۇرايتىن قىتاي ءتىلىن ۇيرەنەيىك!» دەپ ايتاتىن ازاماتتارىمىزدىڭ شىقپاسىنا كىم كەپىل؟ ورىس ءتىلىنىڭ اياسى قازاقستاندا تارىلىپ كەلە جاتىر. ءورىستىلدى اقپارات نارىعىندا ەمەس، قازاقتىڭ رۋحاني كەڭىستىگىندە. «ورىس ءتىلىن ءپرينتسيپتى تۇردە وقىمايمىن» دەگەن تالاي قازاق جاستارىن بىلەمىن. بالكىم، ول دا قاتەلىك شىعار، بىراق مۇنىڭ ساياسي استارى بار ەكەنىن اڭگىمەنىن باسىندا ايتتىق قوي؟ بۇگىندە قازاقتىڭ ءبىراز وكىلى «ورىس ءتىلى – كەشەگى بوداندىقتا تاڭىلعان ءتىل، كەشەگى وتارلىقتىڭ جالعاسى» دەپ تۇسىنەدى. كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان ماسەلە: قازاق نەمەسە ورىس بالاباقشاسى نەمەسە مەكتەبى دەگەن بولمايدى، ءبارى ءبىر مەملەكەتتىك بالاباقشا، ءبىر مەملەكەتتىك ورتا مەكتەپ بولۋى كەرەك جانە ءبارىن دە قازاق تىلىندە وقىتۋ كەرەك. مەيلى، ۇيىڭدە ورىسشا وقىتا بەر، بىراق اتتەستات الۋعا كەلگەندە  ەمتيحاندى قازاقشا تاپسىرۋىڭ كەرەك. الەمنىڭ بارلىق مەملەكەتتەرىندە ءۇردىس وسىنداي، ءبىز ەشتەمەنى قيالدان شىعارىپ جاتقان جوقپىز. ءبىزدىڭ قوعامدىق وي، ءبىزدىڭ قوعامدىق فيلوسوفيا، ءبىزدىڭ رۋحاني وركەنيەتىمىزدىڭ ىشىندە ءجۇرىپ جاتقان دۇنيەلەردى كوبىنەسە تاريحقا، وتكەنىمىزگە، ارتقا قاراپ ويلانامىز. مويىنداۋىمىز كەرەك، ءبىز ءالى «جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ فيلوسوفيالىق استارى» دەگەن تاقىرىپتى اشقان جوقپىز، «قازاق حاندىعىنىڭ فيلوسوفيالىق استارى» دەگەنگە ءالى جاۋابىمىز جوق. حانداردىڭ اتىن بىلەمىز، بىراق سول زاماندا ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ، حالىقتىڭ قالاي كۇن كەشكەنىن ءالى بىلە بەرمەيمىز. كەز كەلگەن ماسەلە فيلوسوفيالىق تالقىدان وتپەي، ونى حالىق ءتۇسىنىپ بولمايدى. قازىر كوپتەگەن ادام «الەمدى ساياساتكەرلەر. ميلياردەرلەر باسقارىپ جاتىر» دەپ ويلايدى. بىراق، قوعامدىق ويشىلدار – فيلوسوفتار الەمدى باسقارىپ جاتىر. ءبىز ءالى سوناۋ كونەدەگى دۇنيەنى مەڭگەرە العان جوقپىز. بۇگىن قازاق ءتىلىنىڭ باستى ماسەلەسى – بولاشاقتا بولاتىن دۇنيەلەردىڭ فيلوسوفيالىق استارىن ءتۇسىنىپ، الەمدىك ۇردىستەرمەن ونى جاناستىرىپ، تابىستىرىپ، جاڭا رۋحاني كونتسەپتسيالار، تەرەڭ ويلى دۇنيەلەردى الىپ كەلۋ. ناپولەون «گەنەرالدار كەشەگى سوعىسقا دايىندالادى» دەپ ايتقان ەكەن ءوز ۋاقىتىندا. ءبىز ءبارىمىز سول كەشەگى سوعىستارعا، سوعىس بولعاندا دا باياعى قىلىشتاساتىن سوعىستارعا دايىندالىپ ءجۇرمىز. ونىڭ اراسىندا زەڭبىرەك شىقتى، اۆتومات شىقتى، ونىڭ اراسىندا اتوم بومباسى پايدا بولدى. ال ءدال بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ زور قارۋى اتوم بومباسى ەمەس، ەڭ زور قارۋ – ءسوز، اقپارات. ءبىر ەلدى قيراتۋ ءۇشىن مىڭداپ، 100 مىڭداپ قول جۇگىرتۋدىڭ قاجەتى جوق، اقپاراتتىق نارىعىن جاۋلاپ الىپ، ميىنا ماڭگۇرت ەكەندىكتەرىن ايتا بەرسەڭ، ول سەنىڭ قۇلىڭ بولۋعا دا كونەدى. ءبىز حالقىمىز 30 ميلليونعا جەتكەنگە دەيىن مادەنيەت سالاسىندا، تىلدىك ساياساتتا مىقتى مەملەكەتتى قالاۋشى، مىقتى مەملەكەتتى قاجەت ەتۋشى ەل بولىپ قالامىز. بۇل راس. بىراق قوعام قانشالىقتى كىشى بولعانىمەن دە بيلىككە ءوز مۇڭ-مۇقتاجىن ايتىپ، ارەكەت ەتە بەرۋ كەرەك. مىسالى ءۇشىن: ءسىز اياعىڭىز نەمەسە قولىڭىز سىنىپ اۋرۋحاناعا جاتساڭىز، ءسىزدىڭ ەمىڭىزدىڭ 30 %-ىن جاسايتىن – دارىگەر. ال قالعانى تىكەلەي وزىڭىزگە بايلانىستى. قولىڭىزدىڭ دۇرىس جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن شىنىعىپ، جاتتىعۋ كەرەك، مۇنىڭ ءبارى دە ءوزىڭىزدىڭ قولىڭىزدا. سول سياقتى مەملەكەتكە دە سەنىپ قالۋعا بولمايدى. كورىپ وتىرمىز عوي، ميللياردتاپ اقشا شىعارىپ جاتىر، بىراق ناتيجە جوق، ياعني، مەملەكەت باعدارلامانى قاداعالاۋ، كەمشىلىكتەرىن كورسەتۋ، قاتەلىكتەرىن ايتۋ دەگەندى بىلمەيدى. ءبىر دەپۋتات ءتىل كوميتەتىنىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ، «ال كورەستىڭدەر نە تىندىرعاندارىڭدى؟» دەپ تۇرىپ السا، ولار دا قارقىندى، جەمىستى جۇمىس ىستەۋگە تىرىسادى عوي...
   قىرىم ماسەلەسىنە ورالاتىن بولساق، مەنىڭ ويىمشا، بۇگىندە رەسەي قوعامى، رەسەي بيلىگى بەلگىلى ءبىر فيلوسوفيالىق ەلەستىڭ ارتىنان ەرىپ، قيال الەمىن كەزىپ ءجۇر. جارتىلاي وياۋ، جارتىلاي ۇيقىلى. وزدەرىنە تىم سەنىپ قالعان. ء«بىز مىقتىمىز، ءبىز كەرەمەتپىز» دەگەندى كوكەيلەرىنە قۇيىپ العان. بۇرىنعى پاتشا زامانىنداعى فەودالدىق قاتىناستى ۇستاناتىن ادامدار ءالى دە بار. وكىنىشكە قاراي، ءدال سونداي مەنتاليتەتپەن جۇرگەن ادامدار بۇگىندە رەسەي باسشىلىعىندا وتىر.  ولار قازاقستاندى دا، ۋكراينانى دا، مولدوۆانى دا وزدەرىنىڭ قۇلدارى سانايدى. ولاردىڭ تۇسىنىگى بىلاي: «سەن مەنىكى بولاسىڭ نەمەسە سەن مەنىكى بولمايسىڭ»،  باسقا تۇسىنىك جوق. مويىنداۋ كەرەك، ۋكراينانىڭ ەليتالارى ۇلكەن قاتەلىكتەرگە بوي بەردى. وسى 23 جىلدىڭ ىشىندە  بيلىككە تالاسقان، باسقا ەتكەن، باسقا ماسەلەلەرىن شەشكەن، شىعىس جانە باتىس بولىپ بولىنگەن ۋكراينا قىرىمنىڭ ۋكرايندانۋى ءۇشىن ىستەگەن شارۋاسى تىم از. مىسالى: شىمكەنتكە رەسەيدەن  5000 ادامدى الىپ كەلىپ، رەسەيدىڭ جالاۋلارىن تاراتىپ جىبەرسەك، «رەسەيگە قوسىلايىق!» دەپ ۇرانداتساق، شىمكەنتتىڭ حالقى وعان كونە مە؟ قوسىلماق تۇگىلى الگى ادامداردى بىت-شىتىن شىعارىپ ۇرىپ جىبەرەدى. ال سولتۇستىك قازاقستاندا ولاي ەمەس. قىرىم ستسەناريى سولتۇستىك قازاقستاندا وپ-وڭاي ىسكە اسۋى ىقتيمال.
 
- شىنىندا دا، قىرىم نەگە وپ-وڭاي رەسەيگە بەرىلە سالدى؟
 
- وسى 23 جىل قىرىمدا تۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ ساناسىندا ء«بىز ۋكراينا قوعامىنىڭ بولىگىمىز»، ء«بىز ۋكرايناسىز ءومىر سۇرە المايمىز»، «كوزىمىزدى اشساق تا، جۇمساق تا ۋكراينانى كورەمىز»، «مەن ۋكراينانىڭ پاتريوت ازاماتىمىن»، «مەن شەۆچەنكونى وقيمىن» دەگەن تۇسىنىك پايدا بولعان جوق. تەلەارنالارىنىڭ ءبارى ورىستىكى بولدى. وزدەرىنىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ كوبىسى، پارتياسىماقتارى ورىسقول بولدى. سوسىن ءىس ناسىرعا شاپقاندا ءبارى تىم-تىراقاي قاشتى. مەن ەلەستەتۋ ءۇشىن ايتىپ كورەيىن، قىرىم ءبىر اقتوبە وبلىسىنداي جەر. سونى كەلەدى دە رەسەي ءبىر وق اتپاي جاۋلاپ الادى. راس، ىشىندە ۋكراين اسكەرلەرى ءجۇردى، بىراق ءبىرى دە قارۋ الىپ قارسىلاسقان جوق. ساياساتتا، يدەولوگيادا، فيلوسوفيادا بوستان-بوسقا ايتىلعان ءسوز بولمايدى. ءسوز وقتان دا جامان. وسىدان 10-15 جىل بۇرىن، ماسكەۋدىڭ بۇرىنعى مەرى لۋجكوۆتان باستاپ، تالاي اپەرباقاندار «سەۆاستوپولدى تارتىپ الۋ كەرەك»، «بۇل ساياسي ادىلەتتىلىككە جاتپايدى»، ت.ب. جەرگە قاتىستى اڭگىمەلەردى قاتتى ايتىپ كەتتى. ول كەزدە ۋكرايندار بۇعان نەمقۇرايلى قاراپ ەدى. «وتتاسا وتتاي بەرسىنشى، نەمىز كەتىپ بارا جاتىر» دەگەن سياقتى. ونىڭ ۇستىنە تالاي ورىستىڭ اقىن-جازۋشىلارى، فانتاست جازۋشىلارى قىرىمنىڭ ورىستىكى ەكەنىن دالەلدەيتىندەي تۋىندىلاردى بوراتا تاستادى. شىنىن ايتساق، ولارعا «قويىندار، مىنالارىڭ نە؟» دەگەن ەشكىم بولمادى. سوسىن رەسەيلىك قوعامىنىڭ ىشىندە «مىناۋ ءبىزدىڭ جەرلەر ەكەن عوي» دەگەن تۇسىنىكتەر، پايىمدار، كوزقاراستار پايدا بولدى. ءدال بۇگىن رەسەي سونداي اڭگىمەنى «سولتۇستىك قازاقستان» تۋرالى قاتتى ءوربىتىپ جاتىر. مەن سىزگە ايتايىن، بۇگىنگى كۇنى «رەسەي سەپاراتيستەرى» دەپ جۇرگەن ادامداردىڭ كوبىسى – قاتارداعى جازۋشىلار، قالامگەرلەر، جۋرناليستەر، فيلوسوفتار. دونباستاعى سەپاراتيستەردى باسقارعان گيركين دەگەن فانتاست جازۋشى  6 اي بويى ۋكراينانىڭ ارمياسىمەن سوعىسقان (ونى ىشكى رەسەيگە الىپ كەتتى، رەسەيدىڭ وزىنە دە قاۋىپ توندىرگەن سوڭ). ايتپاقشى بولعانىم، بۇگىن ايتىلعان ءسوز ەرتەڭ قوعامدىق ماسەلەگە بىردەن اينالىپ كەتەدى. ء«سوز –  اتومنان دا قاۋىپتى» دەگەنىم سول. قازىر رەسەيدىڭ 90%-ى ءپۋتيننىڭ قىرىم ساياساتىن قولداپ وتىر. ال ءدال قازىر پۋتين جان-جۇرەگىمەن «قىرىمدى ۋكرايناعا قايتارا سالايىن» دەسە دە، ول قايتارا المايدى. قايتارسا ۇتىلعانى، بىتكەنى. ارينە، پۋتين ءبارىن باسقارىپ وتىر، پۋتين ءبارىن مەڭگەرىپ وتىر. ءبارى دە ۋىسىندا. رەسەيدەگى بۇگىنگى قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستىرعان ءوزى. بىراق، اۆتوريتارلىق مەملەكتتەردىڭ ۇلكەن ءبىر سۇمدىعى بار، ءبىرازدان سوڭ بيلەۋشى سول قوعامدىق پىكىردىڭ قۇلى، اماناتى بولىپ كەتەدى. سول پىكىردەن ءوزىڭ 1 مم اتتاي المايتىن دارەجەگە جەتەسىڭ. ءوزىڭ قۇرعان جۇيەدەن 1 مم اتتاساڭ، سەن ساتقىنسىڭ، قوعامعا جاۋ بولىپ ەسەپتەلەسىڭ. ءبىتتى، سەنىڭ جۇيەڭ ءوزىڭدى سارت ەتكىزەدى.
 
- قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعى رەسەيدىڭ ۋىسىندا ەكەنى بەلگىلى. ءبىز سوندا ۇلكەن قاۋىپتىڭ الدىندا تۇرمىز با؟
 
- قازاقستان ەليتاسىنىڭ ىشىندە ءسوزدىڭ قادىرىن، ويدىڭ قادىرىن، اقپاراتتىڭ قادىرىن تۇسىنەتىن ادامدار از. مانيپۋلياتورلار جەتكىلىكتى. «تەلەارنالاردىڭ بارلىعىن باسقارىپ وتىرۋ كەرەك»، «وعان وپوزيتسيانى جىبەرمەۋ كەرەك» ت.ب. ونىڭ ءبارىن جاقسى مەڭگەرگەن. ال دۇرىس قوعامدا وپپوزيتسياعا دا ورىن بەرۋ كەرەك. ونىڭ ءبارىن ۇلكەن ءبىر ويدىڭ ىشىنە، ۇلكەن ءبىر قۇرىلىمنىڭ ىشىنە سىيدىرا ءبىلۋ كەرەك. بارىمەن دە ماملەگە كەلۋ كەرەك. وكىنىشكە قاراي، بىزدە «مەن بىلەمىن» دەگەن باسىم. «مەنىكى عانا دۇرىس»، ء«بىز عانا بىلەمىز»، «سەندەر كىمسىڭدەر؟» دەگەن اڭگىمەلەردى كوپ ەستيمىز. داۋلاسامىز، ۇرىسامىز، بوقتاسامىز. بىراق، شىن جاعداي سولاي. الەمدى باسقاراتىن الەۋمەتتىك ويشىلدار ەكەنىن جوعارىدا اتاپ وتتىك. سەبەبى، بۇگىن ەلدى تىرپ ەتكىزبەي باسقارىپ وتىرعان بيلەۋشى، شىنتۋايتىنا كەلگەندە ءحVى عاسىردا ءولىپ كەتكەن بەلگىلى ءبىر فيلوسوفتىڭ قۇلى بولۋى مۇمكىن. بۇنى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ميلتون فريدمان ايتىپ كەتكەن. سوندىقتان اقپاراتتىق، يدەولوگيالىق ساياساتتاعى قاتەلىكتەر بۇگىنگى كۇنى قىرىمنىڭ ۋكرايناعا قايتۋىن ەكىتالاي ەتتى. شىعىس ۋكراينا ءۇشىن ءالى سوعىس ءجۇرىپ جاتىر، بىراق ولاردىڭ بولاشاعى قالاي بولادى، ونى دا ءدوپ باسىپ ايتا المايمىز. راس، باتىس جاقسىلاپ رەسەيگە قىسىم كورسەتسە، رەسەي كەتۋى دە مۇمكىن. بىراق بولاشاقتا سول جەردە قايتادان شي شىقپايدى دەپ كىم ايتا الادى؟ بىزگە جەتپەي جاتقان نارسە – مەملەكەتتىك، ءبىرتۇتاس تاريحي سانا، ۇلتتىق يدەولوگيا، وزىمىزگە تاۋەلدى اقپاراتتىق كەڭىستىك، بەسىكتەگى بالادان باستاپ مولاعا كەتىپ بارا جاتقان شالعا دەيىن ەڭ ۇزدىك مەتودولوگيالىق ادىسپەن تۇسىندىرەتىن، تۇسىنىكتى فورماتپەن تارالاتىن اقپارات.
 
- بۇگىندە رەسەيدىڭ كەيبىر ساياسي قايراتكەرلەرى قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ احۋالىنا الاڭدايدى. ولاردىڭ الاڭداۋشىلىعى قانشالىقتى ورىندى؟
 
- پاراپارلىق قاعيداتىنا سالساق، قازاقستاندا ورىس تىلىندە وقىتاتىن مىڭداعان مەكتەپتەر بار. ال رەسەيدە قازاقتىلدى مەكتەپتەر نەگە از؟ مىنە، وسىنداي جاعدايلاردى ايتىپ، بارىنشا ولاردىڭ مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرىپ وتىرۋ كەرەك. مۇنى ساياسي ساۋدا دەيدى. ساياساتتا مۇنداي ساۋدا ءجيى بولۋى ءتيىس. «مەن ساعان، سەن ماعان» دەگەن سياقتى. وسى 23 جىلدىڭ ىشىندە قوماقتى تۇردە، جۇيەلى تۇردە قازاق دياسپوراسىنا جاسالىپ جاتقان «كومەك» دەگەن اڭگىمەنى ەستىپ كوردىڭىز بە؟ اندا-ساندا بىردەمەلەردى الىپ بارىپ بەرگەنى بولماسا، تۇك تە ىستەپ جاتقان جوق. مىناداي ماسەلە بار: بۇگىنگى كۇنى قازاق دياسپورالارى تۇرىپ جاتقان جەرلەردە كاۆكازدىق يسلام، تاتارلىق يسلام، ۋاحابشىل يسلام ت.ب. تاراپ جاتىر. ەگەر ءتۇپتىڭ تۇبىندە سول قازاقتار قازاقستانعا كەلەدى دەسەك، ول سول ءدىني كوزقاراسپەن كەلەدى. سوسىن ءبىزدىڭ قوعامدا ءدىني پروبلەما تاعى دا ۋشىعا تۇسەدى. نەگە وسى باستان وسىنىڭ الدىن المايمىز؟ بىزدە نە كوپ، ۋنيۆەرسيتەت كوپ. قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى بار، قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى بار، ەندەشە نەگە انا ءتىلى جۇتاپ جاتقان رەسەيدەگى قانداستارىمىزدى الىپ كەلىپ، مۇعالىمدىككە تەگىن وقىتپايمىز؟ نەگە ونى قايتادان سول جاققا جىبەرمەيمىز؟ نەگە ءدىني باسقارمانىڭ جانىنان سونداي ءبىر شارالاردى قولعا الىپ، رەسەيدەگى قازاقتاردى الىپ كەپ ەلىمىزدەگى مەدرەسەلەردە وقىتپايمىز؟ تاريحي وتانىنا كەلىپ وقىعىسى كەلەتىن قانداستارىمىز شەت مەملەكەتتەردە جەتىپ ارتىلادى عوي. سولاردىڭ باسىنا قازاقى ءبىلىم بەرىپ، قايتارىپ جىبەرەتىن بولساق، ءبىردىڭ اسەرى ونعا، ءتىپتى مىڭعا ەمەس پە؟ مەيلى، ول رەسەيدىڭ ازاماتى بولا بەرسىن، بىراق قازاق قوي؟ ولارعا دەگەن ءبىزدىڭ تاريحي ت.ب. جاۋاپكەرشىلىگىمىز قايدا؟ رەسەيلىكتەر ءوزىنىڭ ورىس ءتىلى ءۇشىن، باسقاسى ءۇشىن الاڭداي بەرسىن، ءبىز قازاق ءتىلى ءۇشىن، قازاقتار ءۇشىن الاڭداي بەرۋىمىز كەرەك. رەسەي ءوزىنىڭ ماسەلەسىن ءوزى شەشىپ جاتىر جانە ورىس ءتىلىنىڭ جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، بىزدەن ۇلكەن ارتىقشىلىعى بار. ونىڭ ارتىندا كەم دەگەندە 140-150 ميلليوندىق نارىعى بار. ول جويىلمايدى. ال ەندى اينالىپ كەلگەندە 17-18 ميلليون قازاق قازاق ءتىلى ءۇشىن الاڭداۋعا تۇرادى. الەمدە 2 اپتادا تۇتىنۋشىسى از، حالقى از دەگەن ءبىر ءتىل جوعالىپ جاتىر. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇنىمىز مارقايىپ، سەمىرەتىن زامان ەمەس. الاڭداعاننىڭ ۇستىنە الاڭداي ءتۇسۋىمىز كەرەك. ەرتەڭ 3000 جىلى، 3500 جىلى تۇراتىن قازاق قاي تىلدە سويلەيدى؟ ونىڭ ساناسى قانداي دۇنيەلەرگە، قانداي قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلەدى؟ مۇنداي ماسەلەلەردىڭ ءبارىن بۇگىن ويلاۋىمىز كەرەك. ەرتەڭ كەش بولىپ كەتەدى. وسىنداي تۇسىنىكتەر پايدا بولسا، ءبىزدىڭ تىلدىك كۇرەسىمىز تاريحي ولقىلىقتارمەن كەزىندە قالىپتاسقان رەنىشكە ەمەس، باسقانىڭ فيلوسوفياسىنا ەمەس، بولاشاق دامۋدىڭ فيلوسوفياسىنا نەگىزدەلسە، سوندا ونىڭ ماڭگىلىك تىلگە اينالۋىنا سەنۋگە بولادى. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوزىمىز، ءوزىمىزدىڭ سانامىز، ويلاۋ جۇيەمىز وزگەرۋى كەرەك. ءوزىمىزدىڭ ويلاۋ اپپاراتىمىز كۇردەلەنە ءتۇسۋ كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ونداي قوزعالىستى كورىپ وتىرعان جوقپىن. ال، رەسەي ورىس ءتىلىنىڭ سوڭىندا 150 ميلليون نارىق تۇرعانىن بىلە تۇرا الاڭداپ جاتىر. ولاردىڭ الاڭداۋشىلىعى وتە ورىندى، ارينە وزدەرى ءۇشىن. ويتكەنى قالاسىن، قالاماسىن قازاقستانداعى ورىس ءتىلى السىرەپ جاتىر.
 
- «ماڭگىلىك ەل جاستارى – يندۋسترياعا» اتتى باعدارلاما بيىلدان باستاپ جۇزەگە اسا باستادى، ياعني، وڭتۇستىكتىڭ جاستارىن سولتۇستىككە الىپ بارۋ ساياساتى جۇزەگە اسىرىلۋدا. بۇل باعدارلامانى قابىلداۋدىڭ باستى سەبەبى نەدە؟ ۋكراينادا بولىپ جاتقان بۇگىنگى جاعدايلاردان ساباق الىپ، بيلىكتىڭ ەسىن جيعانى ما؟.. وسى باعدارلاما ارقىلى ورىستارى 60-70%-عا جەتەتىن سولتۇستىك ءوڭىردىڭ تىلدىك احۋالىن وسىلايشا «مەملەكەتتىك تىلگە» قاراي بۇرا الامىز با؟
 
- بۇل باعدارلاما مەملەكەتتىك ساياسات اراسىندا ءجۇرىپ جاتقان، ايتىلاتىن نە ايتىلمايتىن، جازىلاتىن نە جازىلمايتىن كوپتەگەن شارالاردىڭ بىرەۋى عانا بولۋى كەرەك. بالكىم، جۇزدەن ءبىرى شىعار؟ مۇمكىن، جيىرمادان ءبىرى؟ «قازاق كوشى» باعدارلاماسى بار ت.ب. باعدارلامالار بار.  قۇدايعا شۇكىر، ەندى-ەندى عانا تۇسىنە باستاپ، قازاقىلاندىرۋدى قاجەت ەتەتىن وبلىستاردى بەلگىلەدىك. ال ەندى وعان ادام الىپ بارۋ ماسەلەسىن قالاي شەشەمىز؟ ءسىز ءوزىڭىز الماتىدا تۇرىپ جاتىرسىز، ءدال قازىر ءبارىن تاستاپ قىزىلجارعا بارىپ تۇرعىڭىز كەلە مە؟ ءسىز وسى ەلدىڭ پاتريوتىسىز،  قازاقستاننىڭ تۇتاستىعىن قالايسىز، وندا نەگە بارمايسىز؟ بۇل قاراپايىم عانا مىسال. وسىنداي سۇراقتى ءاربىر قازاق، اسىرەسە قازاق جاستارى جانە ولاردىڭ اتا-انالارى وزىنە قويۋى كەرەك. سودان مۇمكىندىكتەر كورۋ كەرەك. بۇگىندە سولتۇستىكتەگى ۋنيۆەرسيتەتتەردە قابىلداناتىن ستۋدەنتتەردىڭ سانى ازايىپ كەتتى. مەن ءوزىمنىڭ تۋىسىمنىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ بەرەيىن. ءوزى نەمىس ءتىلىنىڭ مۇعالىمى. ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرەدى. وسىعان دەيىن نەمىس ءتىلىن وقيتىن ستۋدەنتتەر جينالماي قالا بەرەتىن بولىپتى، ويتكەنى، جۇرتتىڭ ءبارى اعىلشىن، قىتاي، اراب تىلىنە بارعىسى كەلەدى. نەمىس ءتىلى ماقۇرىم قالىپ قالدى. ال قازىر وسى باعدارلامانىڭ ارقاسىندا ستۋدەنتتەردىڭ سانى 1 جارىم ەسە ءوسىپتى. بىلايشا ايتقاندا، تۋىسىمنىڭ جالاقىسى دا ءوسىپ جاتىر. شىنىن ايتۋ كەرەك، «سولتۇستىكتەن قازاقستانعا قاۋىپ كەلمەيدى» دەگەن ادام اقىماق، مەنىڭ تۇسىنىگىمدە. كەڭەس زامانىنان بەرى ءبىزدىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدارىمىز نەگىزىنەن شىعىسقا قاراپ تۇر. بۇل «جاۋ كەلسە قىتايدان كەلەدى» دەگەن قورقىنىشتىڭ ءبىزدىڭ ميىمىزعا مىقتاپ ورناپ العانىن بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار وڭتۇستىگىمىزدە دە كۇشتىك قۇرىلىمدارىمىز جاقسى شوعىرى بار. رەسەيدەن كەلەتىن قاۋىپ جوق دەپ ويلاي ما، الدە ءبىر وداقتىڭ قۇرامىندا بولعاسىن با سولتۇستىك جاقتا اسكەري بولىمشەلەر مۇلدە از. ەندەشە ۋكراينانىڭ جاعدايىن كورە تۇرا نەگە سولتۇستىك وبلىستاردان اسكەري بولىمشەلەر اشپاسقا؟ بۇگىنگى اسكەردىڭ 95%-ى قازاقتار، ەگەر وسىنىڭ باسىم بولىگىن سولتۇستىككە شوعىرلاندىراتىن بولساق، ولاردى كەلىسىم-شارتقا وتىرعىزىپ، سول جەردەن ءۇي ت.ب. باسقاسىن بەرىپ جاعدايىن جاساساق، سول جەردىڭ قىزىنا ۇيلەنسە، سول جەردە قالمايدى ەمەس، قالادى عوي. ءبىر اسكەري بولىمشەدە 1000 ادام بار دەپ ەسەپتەيىك، مىڭ ادامنىڭ باسىم بولىگى – بويداق. ەندى سولتۇستىكتەگى 5 وبلىستان بەس-بەستەن بولىمشە اشىپ قويايىقشى، قانشاما اسكەريلەر سولتۇستىككە بارۋعا تۋرا كەلەدى. مۇنىڭ ءوزى سولتۇستىك وبلىستاردى قازاقىلاندىرۋعا يتەرمەلەيدى. سونداعى قازاقتاردىڭ سانىنىڭ ارتۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. ءبىر عانا ستۋدەنتتەردى تارتۋمەن شەكتەلسەك، سولتۇستىكتى قازاقىلاندىرۋ ۇدەرىسى ونداعان جىلدارعا سوزىلارى انىق. وعان قوسىپ، اسكەريلەردى دە، سىرتتان كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدى دا سول جەردە تۇراقتاپ قالاتىنداي جاعداي جاساپ، قىزىقتىرىپ تارتۋ كەرەك. سوندا ناتيجەلى جۇمىس بولادى. مەملەكەت قازىر ەكەۋمىزدىڭ ايتىپ جاتقان اڭگىمەمىزدىڭ ءبارىن بىلمەيدى ەمەس، بىلەدى. بىراق ىسكە كەلگەندە ماردىمسىز. ەگەر ولار بىلەك سىبانا كىرىسىپ، ناتيجەلى جۇمىس كورسەتسە، سولتۇستىكتەگى قازاقتاردىڭ سانىن ارتتىرسا، ول وڭىرلەردىڭ تىلدىك احۋالى، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى وڭ جاققا وزگەرە الادى.
 
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت! 

سۇحباتتاسقان دىنمۇحامەد ايازبەكوۆ 

دەرەككوزى: http://www.mtdi.kz