قر پارلامەنتى دەپۋتاتى 

الدان سمايىل مىرزاعا

اشىق حات

قۇرمەتتى الدان سمايىل مىرزا!

الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ بىرىندە ءسىز 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە وراي وتكىزىلگەن جيىندا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ 3 ءتىلدى مەڭگەرۋىنە بايلانىستى ايتقان سوزىڭىزدە: «اعىلشىن ءتىلىن تەك 3-سىنىپتان باستاپ ەنگىزۋ كەرەك. الەمدىك قاۋىمداستىقتا دا وسىنداي جولعا قويىلعان. جاپونيادا شەت تىلدەرىن وقىتۋ 6-سىنىپتان باستالادى. ال سىزدەر 3 ءتىل وقىتۋ كەرەك دەگەندى قايدان الدىڭىزدار؟ 6 جاسار بالا 3 ءتىلدى مەڭگەرىپ الادى دەگەن قورىتىندىنى كىم بەردى؟ كوپتەگەن وتباسىلاردا بالالار تۇرماق، اتا-انالار ءوز انا تىلدەرىن بىلمەيدى. سول سەبەپتى دە قازاق ءتىلى 1-سىنىپتان باستاپ وقىتىلۋى كەرەك. جانە ول ادەبيەت پانىنەن بولەك ءوتۋى ءتيىس. سالىستىرمالى تۇردە ايتالىق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىنە بولىنگەن ساعاتتار قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە قاراعاندا بىرنەشە ەسە كوپ. مۇنداي جاعدايدان كەيىن باستاۋىش مەكتەبىن بىتىرگەن وقۋشى انا تىلىنە قاراعاندا اعىلشىن ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ شىقپاي ما؟!» - دەپسىز.

ايتۋىڭىز ورىندى-اق. ءبىر وكىنىشتىسى بۇل يدەيا ءاۋ باستان ەلباسىنىڭ باستاماسىنان تۋىندادى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن وسى ماسەلە كوتەرىلگەن كەزدە قازاقستاندىق قوعامدىق پىكىردىڭ باسىم بولىگى ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەن ساياساتقا قارسى بولدى. مۇنى ەلەگەن پارلامەنت بولدى ما؟ ءسىز دە سول پارلامەنت مۇشەسى ەدىڭىز. سول كەزدە بۇل باستامانىڭ بۇرىستىعىن ايتىپ، قارسىلىق بىلدىرسەڭىز قايدا قالدىڭىز. بىراق، ءالى دە كەش ەمەس. قاتەنى جىبەرگەننەن سول قاتەنى تۇزەمەگەن جامان، ەگەر ءسىز مۇنى پارلامەنت دەڭگەيىندە قايتا كوتەرىپ، ارىپتەستەرىنىزگە جەتكىزىپ، تۇزەۋگە كىرىسەر بولساڭىز حالىق قولداۋعا دايىن. سىزگە قارۋ بولسىن، ەندەشە، ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەن ساياساتتىڭ بۇرىستىعىن ءتۇسىنىدىرىپ كورەيىك:

مەملەكەتىمىزدە تەك قانا «قازاق» جانە «ورىس» تىلدەرى مەملەكەتتىك، ەكىنشىسى رەسمي قاتىناس ءتىلى رەتىندە جۇرەدى. ءوز كەزەگىندە زاڭعا سايكەس قوس تىلگە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن تيەسىلى قارجىلاندىرۋ قاراسىتىرىلعان. سەبەبى، «قر-سىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭى» بويىنشا (4-باپ) رەسپۋبليكامىزدىڭ ورتا مەكتەپتەرى تەك قانا ەكى تىلدە قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە وقىتۋعا باعىتتالعان. اتالمىش زاڭنىڭ 5; 8 بابىندا «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا (ورتا مەكتەپتەر مەملەكەتتىك مەكەمەلەر ساناتىنا جاتادى) جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن قاتار قولدانىلاتىنى انىق كورسەتىلگەن. قۇپ دەلىك. ولاي بولسا  عىلىم جانە ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ مەكتەپتەگى رەفورما دەگەن جەلەۋمەن «ورتا مەكتەپتەرگە» كۇشتەپ كىرگىزىپ جاتىرعان ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» رەفورماسىنىڭ قاتە باعدارلاما ەكەنىن جانە «اتا زاڭداعى» (7-باپ), ء«تىل تۋرالى زاڭىمىزداعى» (4;5;7-باپ) قاراپايىم زاڭ تالاپتارىنىڭ بۇرمالانىپ جاتىرعانىن نەگە ەسكەرمەيسىزدەر؟ «اتا زاڭىمىزدا» جوق قايداعى ءبىر اعىلشىن ءتىلىن مەكتەپ پروگرامماسىنا ەنگىزىپ، ساعات بولۋگە، وعان مەملەكەت قاراجاتىن شىعىنداۋعا مۇلدەم بولمايدى. دەمەك، «اعىلشىنعا» دەپ بيۋدجەتتەن بولىنگەن قارجى دا زاڭنان تىس بولىپ تابىلادى. ال، زاڭسىزدىق جولىمەن ماقساتسىز شىعىندالعان ءاربىر مول اقشانىڭ، تيىننىڭ ارتىندا «سىبايلاستىق» پەن «جەمقورلىق» جۇرەتىنىن ءسىز بىزدەن دە جاقسى ءبىلۋىڭىز كەرەك.

وسى جەردە ەكىنشى ءبىر جاق تاراپىنان: «اقىلى وقىتۋعا قازىرگى نارىق زامانىندا قاراپايىم اتا-انالاردىڭ قارجىلىق مۇمكىندىگى جوق، نەلىكتەن تەگىن وقىتۋعا جاعداي جاساپ وتىرعان ورتا مەكتەپ رەفورماسىنا قاراسى بولامىز» - دەۋشى سۇراق تا تۋىنداۋى ابدەن مۇمكىن. جاۋاپ بىرەۋ:  كوپشىلىك ء«ۇش تۇعىرلى ءتىلدىڭ» - بۇرىستىعىن ايتقاندا مەملەكەتتىڭ ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنا كىرگىزەتىندەي اتا زاڭىمىزدا «اعىلشىن ءتىلى» تۋرالى باپتاردىڭ جوعىنا عانا سۇيەنىپ وتىر. سەبەبى، اعىلشىن ءتىلىن بالا-باقشادان باستاپ ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنا مىندەتتەپ وقىتۋدى ەنگىزۋ اتا زاڭىمىزدا جازىلماعان. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن: قر-سىنىڭ ء«تىل تۋرالى زاڭىندا» دا اعىلشىن ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءبىرى رەتىندە وقۋ باعدارلاماسىنا كىرگىزۋ مىندەتتەلمەگەن. جوق، ولاي ەمەس، مەكتەپتەن باستاپ وقىتۋدى باستاۋىمىز قاجەت دەسەك، وندا «كونستيتۋتسياعا»، ء«تىل تۋرالى زاڭعا» ءۇشىنشى ءتىل ەتىپ اعىلشىن ءتىلىن جازۋىمىز كەرەك ەمەسپە. ال ءبىزدىڭ زاڭدا ونداي باپ جوق. ەندەشە زاڭدى نەگە بۇرمالايمىز؟ زاڭدىلىقتىڭ بۇلجىتپاي ورىندالۋىن ءبىرىنشى كەزەكتە قاداعالايتىن زاڭ شىعراۋشى ورگان پارلامەنت دەپۋتاتتارى قايدا قاراپ وتىر؟

ءبىز مۇنى ايتقاندا اعىلشىن ءتىلى (جانە وزگە دە شەت تىلدەرى) مۇلدەم وقىتىلماۋى ءتيىس دەمەيمىز. ەگەر وقىتىلۋى قاجەت بولسا، وندا «اعىلشىن ءتىلى» اركىمنىڭ قىزمەت بابى قاجەتتىلىگىنە قاراي، ەرىكتىلىك تۇردە، تەك قانا اقىلى ارناۋلى شەت تىلدەرى مەكتەپتەرىندە عانا ۇيرەتىلۋى ءتيىس. سەبەبى، بارلىق وركەنيەتتى ەۆروپا، مەملەكەتتەرىندە، التى قۇرىلىقتىڭ بارلىعىندا شەت ءتىلىن ۇيرەتۋ - مەملەكەتتىك ورتا مەكتەپتەن تىس، تەك قانا ارنايى اشىلعان دەربەس، «اقىلى جەكە مەكتەپتەردە» جۇرەدى. الىسقا بارماي-اق كەشە عانا وزىمىزبەن بىرگە بولعان پوسكەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ بارلىعىندا بۇل ماسەلە تاپ وسىلاي شەشىلگەن. ويتكەنى ول ەلدەردىڭ بارلىعىندا ەلدىڭ كونستيتۋتسياسى، ءتىل تۋرالى زاڭ باپتارى وسىنى تالاپ ەتەدى. جانە ولار مۇنى بۇلجىتپاي ورىنداپ كەلەدى.

قۇرمەتتى الدان سمايىل مىرزا!

زاڭنىڭ ورىندالۋىن جانە قۇقىقتىق جاعىنان قاتاڭ قورعالۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەز كەلگەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە، سونىڭ ىشىندە زاڭ شىعارۋشى ورگان پارلامەنتتە بارىنەن جوعارى تۇرۋى ءتيىس. ول زاڭدى بەكىتكەن دە وزدەرىڭىزسىزدەر. مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن قازاقستاننىڭ ورتا مەكتەپتەرىندە اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدى ەنگىزۋ – قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان قر-سى كونستيتۋتسياسى تالاپتارىن مويىنداماۋ، ء«تىل تۋرالى زاڭدى» ورەسكەل بۇزۋ بولىپ تابىلادى. اعىلشىن ءتىلىن ورتا مەكتەپتەردە «مىندەتتەپ وقىتۋ» زاڭنان تىس. سول سەبەپتى دە عىلىم جانە ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ ۇسىنىپ وتىرعان ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» باعدارلاماسىنىڭ قر-سىنىڭ ء«تىل تۋرالى زاڭىنا» جانە «قر-سى كونستيتۋتسياسى» تالاپتارىنا تومپاقتىعىن (بىزدىڭشە بۇرىستىعىن) ساراپتامادان وتكىزۋ، مۇنىڭ زاڭعا قايشى ارەكەت ەكەنىن دالەلدەۋ پارلامەنت دەپۋتاتى رەتىندە ءسىزدىڭ جانە ارىپتەستەرىڭىزدىڭ مىندەتى دەمەكپىن. كەز كەلگەن قۇقىق بۇزۋشىلىق بەلگىلەرى بار ارەكەت اكىمشىلىك، قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. پارلامەنت دەپۋتاتى رەتىندە جەكە ادامنىڭ دا، زاڭدى تۇلعانىڭ دا قۇقىققا قارسى ء«بىلىپ» نە «بىلمەي» بارعان كىنالى قاندايما ء«ىس-ارەكەتى» نەمەسە «ارەكتسىزدىگى» قۇقىق بۇزۋشىلىققا جاتادى جانە جاۋاپتىلىقتان بوساتپايدى.

وسى جايلاردى جاريا ەتە وتىرىپ، سىزدەن قر-سىنىڭ ء«تىل تۋرالى زاڭدارى تالاپتارىن بۇزعانى ءۇشىن جاۋاپتىلىققا» كەلتىرەتىن 5-تاراۋدىڭ 24-بابىنا سۇيەنە وتىرىپ، «كونستيتۋتسيالىق كەڭەس» القاسى الدىندا ەلىمىزدىڭ ورتا مەكتەپتەرى باعدارلاماسىنا كىرگەن ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» رەفورماسىنىڭ اتا زاڭىمىزداعى 7-باپ جانە قر-سى ء«تىل تۋرالى زاڭىندا» كورسەتىلگەن 4-ءشى; 5-ءشى; 7-ءشى باپ; 2-تاراۋ 8-ءشى; 9-شى; 4-تاراۋ 21-ءشى باپتارىنا (11.07.1997 №151-1 قر-ىڭ زاڭى) قانشالىقتى زاڭنان تىس ەكەنىن ساراپتامادان وتكىزىپ، بۇعان ءوز باعاسىن بەرۋدى، ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» باعدارلاماسىنىڭ جارامسىز دەپ تانىلۋىنا، كۇشىن جويۋعا ىقپال ەتۋىڭىزدى سۇرايمىن. يگى ىستە دەپۋتات ارىپتەستەرىڭىز دە ءسىزدى قولدايدى عوي دەپ ۇمىتتەنەمىن. ىسكە ءسات تىلەيمىن.

قۇرمەتپەن نۇرلىباي قوشامانۇلى.

اقتوبە قالاسى.

Abai.kz