ءداستۇرلى ءدىني تانىم دەگەنىمىز ول – ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ وزەگى. ەگەر قازاق مادەنيەتىنىڭ وزەگىن اشىپ قارايتىن بولساق، ىشىنەن يسلام ءدىنى شىعادى.ء بىزدىڭ ءدىني تانىمىمىز فيقھتا ءابۋ حانيفا ءمازھابىنا، سەنىمدە ماتۋريدي اقيداسىنا جانە ياساۋي ءىلىمىنىڭ قاباتتارىنا نەگىزدەلگەن. دەمەك، قازاق جەرىنە حانافي-ماتۋريدي ءىلىمىن الىپ كەلگەن وسى ياساۋي بولاتىن. وسى نەگىز بويىنشا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءبىزدىڭ ءدىني تانىم-تاريحىمىز بار. اتا-بابالارىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى يسلاممەن بايلانىسىن ەشقاشان دا ۇزگەن ەمەس، ءتىپتى يسلام داستۇرلەرىنسىز قازاق مادەنيەتىن ەلەستەتۋ دە مۇمكىن ەمەس.  

جاراتۋشىنىڭ نەگىزگى تالاپتارى – ءبىلىم ۇيرەنىپ، ءومىردىڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق زاڭدىلىقتارىن يگەرۋ، سونىڭ نەگىزىندە ءوزىڭدى جەتىلدىرە وتىرىپ، اقيقاتتى تانىپ ءبىلۋ. «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا، ادامعا اقيقاتتىڭ ساۋلەسى تۇسەدى» دەگەندەي وسىنىڭ ءبارىن ورىنداۋدا بىلىمدىلىكتى، سابىرلىقتى، ەڭبەكسۇيگىشتىكتى قامتاماسىز ەتىپ جانە قوعامعا قىزمەت ەتۋدى تالاپ ەتەدى.  دەمەك، حز. پايعامباردىڭ: ء«بىلىمنىڭ ەكى ءتۇرى بولادى: ءبىرىنشىسى – ادامنىڭ جانىن جانداندىرىپ پايداسىن تيگىزەدى، ەكىنشىسى – ادامنىڭ تىلىنە قونىپ، اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتتىلىگىن عىلىم جۇزىندە نەگىزدەپ بەرەدى» دەگەن حاديستەرىنەن ءنار الىپ، سۋسىنداپ قازاق عالىمدارى ءداستۇرلى ءدىني تانىمدى قارا سوزبەن، ماقال-ماتەل ارقىلى جانە ولەڭ تۇردە حالىقتىڭ ساناسىنا جەتكىزە بىلگەن.  

بۇحار جىراۋ:

«..كۇللى الەمدى قاراتقان،

ەڭ الدىمەن اللانى ايت.

بويىڭا جان تاراتقان

اتى جاقسى ءتاڭىردى ايت.

ءتورت ءشاديار مۇستافا،

كىتاپ اشقان عالىمدى ايت.

مۇحاممەتتىڭ اياتى،

اللا ءسوزى قۇراندى ايت....».

شەگە جىراۋ:

«...و جاراتقان، ءتاڭىرىم،

جەڭىل بولسىن ءامىرىڭ.

باس يەتىن قۇلىڭمىن،

جاماندىقتان جەرىنگەن.

جاقسىلىققا بەرىلگەن...».

قازاق توپىراعىندا قالىپتاسقان جىراۋلىق ءداستۇردىڭ ۇلكەن ەكى مەكتەبى بولعان. ولار حV ع. باستاپ، حح ع. دەين ماڭعىستاۋ وڭىرىڭدە ء«تىل تاڭبالى ادايدىڭ اقىندارى» (ابىل تىلەۋۇلى، قالنياز شوپىقۇلى، نۇرىم شىرشىعۇلۇلى،  ت.ب.) جانە سىر بويىنداعى «سىر سۇلەيلەرى» (اسان، بۇحار، قاراساقال ەرىمبەت، شال اقىن، شالكيىز، ءماشھۇر ءجۇسىپ، كەردەرى ابۋباكىر ت.ب.) قازاق حالقىنىڭ مۇسىلماندىق دۇنيەتانىمىن تاراتقان تۇلعالارى. حالقىمىزدىڭ رۋحاني مۇراسى داستاندار مەن جىرلار ءدىني قۇندىلىقتاردىڭ دالالىق فيلوسوفيا مەن ۇلتتىق تاربيەنىڭ نەگىزىنە اينالىپ، ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتتى. الايدا، كەڭەس ۇكىمەتى كەزەڭىندەگى اقىن-جىراۋلاردىڭ ءدىني-رۋحاني ماندەگى تۋىندىلارى جارىق كورمەي جانە رۋحاني مۇرالارىن جويۋ، قۇرتۋ قاتىگەزدىكپەن ىسكە اسىرىلعان. سەبەبى، بۇل  جىرشىلار قازاقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە سىرتتان  كەلگەن ءدىني ميسسيونەرلەرگە، رۋحاني ەكسپانتسياعا دا قارسى توسقىن بولا ءبىلدى.

قاراساقال ەرىمبەت:

«...اۋەلى سۇرا،ءتىلىم مەدەت حاقتان.

تالايلار مەدەت تىلەپ جاردەم تاپقان

سەن كىمگە حاقتان وزگە سيىناسىڭ،

حالىق ەتكەن بۇل الەمدى بار مەن جوقتان...» - دەپ، قاسيەتتى قۇراننىڭ «احزاب» سۇرەسى، 70-اياتىندا: ء«اي مۇمىندەر! اللاھتان قورقىڭدار دا، دۇرىس ءسوز سويلەڭدەر» - دەپ ايتىلعانىنداي اياتتتارعا ساي، قازاق اقىن-جىراۋلارى  مۇسىلمانشىلىق پارىزدارىن تىلىمەن دە، جۇرەگىمەن دە ناسيحاتتاعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. مۇسىلماندىق دۇنيەتانىمى ارقىلى قالىپتاسقان قازاق اقىن-جىراۋلار ەلدىڭ اقىل ويىن تاربيەلەۋ، ناپسىدەن ارىلىپ، يماندىلىققا باۋلۋ ارقىلى ناسيحات ولەڭدەرىندەگى وي وزەگى ءدىني-فيلوسوفيالىق، مورالدىق-ەتيكالىق تۇرعىدان بەرىلگەن.

قازاق تەك سىرت پەن ءىشتىڭ بىرلىگىن ءپىر تۇتىپ، «يمان» ۇعىمىنىڭ جان تازالىعىنان باستاۋ الۋىن قامداعان، كوركەم مىنەز-قۇلىقتاردى كەمەلدەندىرۋ ءۇشىن كەلگەن پايعامبارىمىزدىڭ ار تازالىعىنا نەگىزدەلگەن يماني ىلىمىنە ادال بولعان. مۇسىلمانشىلىقتىڭ ابزالى جۇرەكتەگى يماننىڭ دۇنيە تىرشىلىگىندە كورىنىس تابۋىندا ەكەندىگىن جاقسى تۇسىنگەندىكتەن شال اقىن:

 «...يمان-قوي، اقىل-قويشى، ءناپسى-ءبورى،

بورىگە قوي الدىرماس ەردىڭ ەرى.

تاياقتى قاتتى ۇستاپ قويشى تۇرسا،

جولاماس ەشبىر پالە شايتان-پەرى...» - دەيدى.

قاراساقال ەرىمبەت:

«...ازعىرعان ءناپسى شايتان تىلىنە ەرىپ،

اداسقان ءتۇزۋ جولدان كەي ازامات.

ەر بولساڭ ەلىڭ ءۇشىن قىزمەت قىل،

قاسقىرداي قارا جۇرەك بولما بىراق...» - دەپ، قۇراننىڭ «يۋنۋس» سۇرەسى، 53-اياتىندا: «...راسىندا ءناپسى جاماندىققا بۇيىرادى...» بۇل اياتتىڭ ماقساتى يماندى شىڭداۋ كوركەم مىنەزدىڭ – باستاۋ بۇلاعى، ءتۇپ نەگىزى بولىپ تابىلادى. ءوز يمانىڭدى كەمەلدەندىرۋدى ەشكىم جاساپ بەرمەيدى، ول تەك ءوز قولىڭنان كەلەتىن نارسە دەگەن وسيەتتىك ويلار تارىزدەس. «اللاعا سيىنعان قۇستاي ۇشادى، ادامعا سيىنعان مۇرتتاي ۇشادى»، «اللا دەپ بارساڭ، امان كەلەرسىڭ»، «اللا دەگەن ار بولماس، اللا دەگەن پەندەلەر، ەش نارسەگە زار بولماس» دەگەن ماقال-ماتەلدەردىڭ ىشكى ءمانى مەن مازمۇنىنا نازار اۋدارساق، قازاق اقىندارى ادامگەرشىلىك اقىل ايتىپ، حالىقتى ءتۇزۋ جولعا سالۋدى وزدەرىنىڭ زور ماقساتى ساناعاندىقتان بولسا كەرەك. حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىنىڭ، جالپى مادەنيەتىنىڭ قاي باعىتتا داميتىنىن ايقىندايتىن – ءدىنى، ءدىني تانىمى. ەگەردە كەز-كەلگەن حالىق ءوزىنىڭ ءداستۇرلى دىنىنەن، ءدىني تانىم نەگىزدەرىنەن اجىرايتىن بولسا، وندا ول حالىق ءوزىنىڭ رۋحاني مادەني بولمىسىنان اجىرايدى. سوندىقتان ءبىز كەشە عانا مۇسىلمان بولعان ەل ەمەسپىز.

قازاق جەرىندە يسلام قۇندىلىقتارىنىڭ قالىپتاسۋىنا بايلانىستى عالىمداردىڭ پىكىرلەرى:

ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ تۇركىستان قالاسىنىڭ تۇرعىندارىمەن جۇزدەسكەن ساتىندە: «قازاق دالاسىندا يسلام ءدىنىن ورنىقتىرعانداردىڭ ءبىرى – دانىشپان بابامىز احمەت ياساۋي وسى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، تۇركى جۇرتىنداعى يسلام داستۇرلەرىن قالىپتاستىردى. وسى داستۇرمەن، مىنەكي، اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمدەرىن قالىپتاستىرىپ كەلەدى»- دەدى.

ا. بايتۇرسىنۇلى: «قازاقتىڭ ولەڭدى ءسوزدى سۇيەتىن مىنەزىن ءبىلىپ، ءدىندى حالىققا مولدالار ولەڭمەن ۇيرەتكەن. ءدىن شارتتارىن، شاريعات بۇيرىقتارىن ولەڭدى حيكايا، ولەڭدى اڭگىمە تۇرىندە ايتىپ، حالىقتىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ، كوڭىلدەرىنە قوندىرعان».

م. اۋەزوۆ: «قازاق ورتاسىنا يسلام ءدىنىنىڭ تاراۋىنا كوبىنەسە قازاقتىڭ اقىندىقتى ءسۇيۋى سەبەپ بولدى دەگەن دۇرىس پىكىر. ەلگە نە جايىلسا دا، ادەبيەت ولشەۋىنىڭ بىرىنە تۇسكەن سوڭ عانا جايىلاتىن بولعان. ولەڭسىز، اڭگىمەسىز، سۇلۋ ءسوزسىز كەلگەن قۇرعاق ۇگىت بولسا وندايدى ەل تىڭداماعان دا ۇقپاعان، ىقىلاس قويمايتىن بولعان. سوندىقتان مۇسىلمانشىلىق ءدىن دە قازاق ەلىنىڭ تابيعاتىنا، ىڭعايىنا قاراي ۇيىسىپ كەلگەن».

م. اۋەزوۆ: «ول زامانداعى سۇلۋ-سىمباتتى ونەر، ولەڭ، جىر تۇگەلىمەن قۇداي جولىنا ىستەگەن ءمىناجات سياقتى جۇرەك قانىن اعىزعان ولەڭمەن، كۇڭىرەنگەن بايىتپەن جاراتقان يەسىنە دۇعا وقيتىن. ول كەزدەگى اقىندىق ونەرىنىڭ ءوزى دە قۇدايعا ىستەگەن قۇلشىلىق بولاتىن. جاقىن كۇنشىعىستا ادەبيەت ونەرىنىڭ ءبىر ۇزاق ءداۋىرى وسى بايىتپەن وتەدى. بۇنىڭ مىسالى، فيزۋلي، قوجا حافيز، ماعاري، قوجا احمەت ياسساۋي، سوپى اللايار».

م.ماعاۋين: «كلاسسيكالىق شىعىس ادەبيەتىندە ءار ءبىر ءسوز اللا اتىنان باستالاتىن. بۇكىل الەمگە ايان اتاقتى داستانداردىڭ بارلىعىندا ەڭ الدىمەن حاق تاعالاعا ماداق ايتىلادى. سودان سوڭ ءجۇز نىسپىلى، ءبىر كەيىپتى پايعامبارعا سىيىنۋ شارت».

ب.ازىباەۆا: ء“بىرىنشىسى، يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلاردىڭ ءىس جۇزىندەگى (مەشىت، مەدرەسە) ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋى ارقىلى جۇزەگە اسسا، ەكىنشىسى-اقىنجاندى دالا تۇرعىندارىنىڭ جان-جۇرەگىنە تاسقا باسىلعان جىر سوزدەرمەن ء(دىني داستاندار) اسەر ەتۋ ارقىلى ورىندالعان ءتارىزدى”،- دەپ، سەنىم ەكى جول ارقىلى حالىقتىڭ كوكەيىنە قونىپ وتىردى. اسىرەسە، سوڭعى “جول” قازاقتىڭ يمانىنىڭ كۇشەيۋىنە قاتتى اسەر ەتتى. وسىنداي ءدىني داستاندار يسلامنىڭ قازاق دالاسىندا بەرىك ورنىعۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى.

وزبەك عالىمى ح.كاروماتوۆ: «يسلام ءدىنىن قابىلداعان حالىقتاردىڭ تاريحى وزگەرگەنىمەن دە، قۇراننىڭ ءماتىنى وزگەرمەگەن. قۇران تەكسى مەزگىل جانە مەكەنمەن ۇندەس ءجۇرىپ، ءار حالىق دامۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەرىندە ودان ۇنەمدى پايدالانىپ وتىرعان ءارى قۇراني دۇنيەلەردى ادەبي شىعارمالارعا الىپ كەلگەن. سونداي، ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ قۇران ماتىنىمەن سينتەزى ناتيجەسىندە كوركەم جانە ءدىني-ديداكتيكالىق شىعارمالار جاراتىلعان».

Abai.kz