ازامات سوعىسىنان بەرەكەسى كەتىپ، كۇيرەگەن رەسەيدىڭ حالىق شارۋاشىلىعىن اياعىنان تۇرعىزۋ قيىن بولدى. ورتالىقتاعى وندىرىستىك ايماقتاردا ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى اسقىنا ءتۇستى. قازاقستان سياقتى قيىر ايماقتاعى استىق پەن مال كۇشپەن جينالدى. ساقتالعان قۇجاتتارعا قاراعاندا 1920 جىلى پەتروپاۆل ستانتسياسى ارقىلى ورتالىقتاعى ونەركاسىپ ايماقتارىنا 2 408 738 پۇت استىق، 3 119 پۇت كارتوپ، 28 144 باس ءىرى قارا مەن 48 679 قوي، 168 مىڭ پۇت ەت، 224 مىڭنان اسا جۇمىرتقا جونەلتىلگەن[1].

1920 جىلعى 3-تامىزدا پەتروپاۆل ۋەزدىك رەۆكومى بولىستاردا ازىق-تۇلىكتىڭ سالعىرت جينالىپ جاتقانى تۋرالى ماسەلە قاراپ، «جۇمىستى شيراتۋ تۋرالى» قاۋلى الدى. بۇل ارادا «سالعىرت» دەگەن اتاۋدى تۇسىندىرە كەتەيىك. «سالعىرت» - ورىسشاسى «پرودرازۆەرستكا»، ياعني وەنركاسىپتى ورتالىقتاردى جابدىقتاۋ ءۇشىن، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ادامداردىڭ قولىنداعى ازىق-تۇلىگىنىڭ ارتىعىن كۇشپەن تارتىپ الۋ.

كەزىندە پەتروپاۆل-كوكشەتاۋ تەمىرجولى قازاقستاننىڭ ورتالىق ايماقتارىنداعى ەت پەن ءسۇتتى رەسەيگە كوپ مولشەردە جانە تەز جەتكىزۋ ءۇشىن اسىعىس سالىنعان بولاتىن. دالىرەك ايتقاندا ونىڭ قۇرىلىسىن باستاۋ جونىندەگى قاۋلى 1920 جىلعى 5-تامىزدا قابىلدانىپ، 1922 جىلعى 28-ماۋسىمدا كوكشەتاۋعا پوەزد قاتىناسى اشىلدى.

ازامات سوعىسىنان بەرەكەسى كەتىپ، كۇيرەگەن رەسەيدىڭ حالىق شارۋاشىلىعىن اياعىنان تۇرعىزۋ قيىن بولدى. ورتالىقتاعى وندىرىستىك ايماقتاردا ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى اسقىنا ءتۇستى. قازاقستان سياقتى قيىر ايماقتاعى استىق پەن مال كۇشپەن جينالدى. ساقتالعان قۇجاتتارعا قاراعاندا 1920 جىلى پەتروپاۆل ستانتسياسى ارقىلى ورتالىقتاعى ونەركاسىپ ايماقتارىنا 2 408 738 پۇت استىق، 3 119 پۇت كارتوپ، 28 144 باس ءىرى قارا مەن 48 679 قوي، 168 مىڭ پۇت ەت، 224 مىڭنان اسا جۇمىرتقا جونەلتىلگەن[1].

1920 جىلعى 3-تامىزدا پەتروپاۆل ۋەزدىك رەۆكومى بولىستاردا ازىق-تۇلىكتىڭ سالعىرت جينالىپ جاتقانى تۋرالى ماسەلە قاراپ، «جۇمىستى شيراتۋ تۋرالى» قاۋلى الدى. بۇل ارادا «سالعىرت» دەگەن اتاۋدى تۇسىندىرە كەتەيىك. «سالعىرت» - ورىسشاسى «پرودرازۆەرستكا»، ياعني وەنركاسىپتى ورتالىقتاردى جابدىقتاۋ ءۇشىن، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ادامداردىڭ قولىنداعى ازىق-تۇلىگىنىڭ ارتىعىن كۇشپەن تارتىپ الۋ.

كەزىندە پەتروپاۆل-كوكشەتاۋ تەمىرجولى قازاقستاننىڭ ورتالىق ايماقتارىنداعى ەت پەن ءسۇتتى رەسەيگە كوپ مولشەردە جانە تەز جەتكىزۋ ءۇشىن اسىعىس سالىنعان بولاتىن. دالىرەك ايتقاندا ونىڭ قۇرىلىسىن باستاۋ جونىندەگى قاۋلى 1920 جىلعى 5-تامىزدا قابىلدانىپ، 1922 جىلعى 28-ماۋسىمدا كوكشەتاۋعا پوەزد قاتىناسى اشىلدى.

ال، ونىڭ ماڭىزى وسى ۋاقىتقا دەيىن «قازاق حالقىنىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىن كوركەيتۋ ءۇشىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قامقورلىعى» دەپ ءتۇسىندىرىلىپ كەلەدى. بىراق، توڭكەرىستەن-توڭكەرىس، بەرەكەسى كەتىپ، بۇلىنگەن مەملەكەت قايداعى ءبىر «كيرگيزداردى» كوركەيتۋ ءۇشىن سونداي شىعىن مەن قۇرباندىققا باردى دەگەنگە ءسابيدى دە سەندىرە المايسىز... ال، شىندىقتى كورسەتىپ، تاريحي وقيعالاردىڭ سەبەبى مەن سالدارىن بۇكپەسىز تۇسىندىرسەك، ودان تەمىرجولدىڭ دا، باسقانىڭ دا بەدەلى ءتۇسىپ قالمايدى.

سونىمەن، سالعىرت (پرودرازۆەرستكا) ناۋقانى باستالىپ كەتتى. 1920 جىلعى اقپاننىڭ 25-نە دەيىن رەسەيدىڭ ورتالىق اۋداندارىنا 305897 پۇت استىق جانە 163729 پۇت ەت جونەلتىلدى. بۇل - رەۆوليۋتسيالىق ۇكىمەت بەلگىلەگەن جوسپاردىڭ 5/1 بولىگى عانا بولاتىن.

1920 جىلعى 16-يۋلدە ومبى گۋبەرنيالىق ازىق-تۇلىك كوميسسارى ماسكەۋگە، ازىق-تۇلىك حالىق كوميسسارى تسيۋرۋپاعا مىناداي جەدەلحات سوقتى: «ۆ. ي. لەنيننىڭ بۇيرىعى بويىنشا باتىس مايدانعا پەتروپاۆل، پەتۋحوۆ، قوستاناي ستانتسيالارىنان 300 مىڭ پۇت استىق جىبەردىك جانە ورتالىققا جىبەرۋ ءۇشىن 20 ۆاگون ماي دايىنداپ قويدىق». سوندا ولاردىڭ قازاق جەرىندە ءوسىرىپ قويعان ەگىنى، بورداقىلاپ قويعان مالى بار ما ەدى؟ ءارى قاراي وقيىق: «قازاق اۋداندارىندا ەت دايىنداۋدى (تارتىپ الۋدى.- ز.ت.) كۇشەيتىپ جاتىرمىز. ولاردىڭ تاپسىرعان مالىنىڭ بەس پروتسەنتى مولشەرىندە توۆار بەرمەكپىز. ال، ورىس اۋداندارىندا ەت دايىنداۋ پرودرازۆەرستكا جۇزىندە جۇرگىزىلەدى»[2].

وسىلايشا، «بەس پروتسەنتكە مال ساتىپ الۋ ارقىلى» حالىقتى قاتتى كۇيزەلتكەن ۇكىمەت، قىسىمدى ودان ءارى كۇشەيتە بەردى. حالىققا جاسالعان قيانات جاۋاپسىز قالماق ەمەس. جەر-جەردە نارازىلىقتار بوي كوتەردى. شارۋالاردىڭ ۇرانى: «ەركىن ساۋدا»، «كوممۋنيستەرسىز كەڭەس ۇكىمەتى!» بىراق، كوممۋنيستىك تارتىپتەگى وكىمەت مۇنداي نارازىلىقتاردى حالىق اتىنان اياۋسىز باستى.

مۇنداي نارازىلىقتار جونىندە 1920 جىلعى جەلتوقساندا پەتروپاۆلدا وتكەن ءبىرىنشى ۋەزدىك-قالالىق پارتيا كونفەرەنتسياسىندا اشىق ايتىلدى. مىسالى، ازىق-تۇلىك جونىندەگى بايانداماشىنىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا: «ساۋدادا ماتا، سىرىڭكە، سابىن، كارەسىن، ءتىپتى ءبىر تيىندىق تۇيمە دە جوق... سوعان قاراماستان استىعىمىزدى، ءشوبىمىزدى، مايىمىزدى... تەگىن الىپ وتىر» دەلىنگەن. دەلەگاتتار ازىق-تۇلىك سالعىرتىنىڭ شارۋالارعا اۋىر ەكەندىگىن كورسەتتى[3].

قازاقستاننىڭ ورتالىق جانە سولتۇستىك ايماقتارىنان مال مەن استىق جەتكىزۋ ءۇشىن رەسەي سوۆناركومىنىڭ لەنين قول قويعان 1920 جىلعى 5-تامىزداعى قاۋلىسىمەن پەتروپاۆل-كوكشەتاۋ تەمىرجولى شۇعىل تۇردە سالىنا باستادى. كۇز تۇسە باستالعان، ەشبىر اقىلعا سيمايتىن توتەنشە جۇمىس ەلگە ۇلكەن اۋىرتپالىق اكەلدى. ونسىز دا اشتىققا ۇشىراعان حالىقتىڭ جاعدايى قيىنداپ كەتتى.

بىردەن-ءبىر جۇمىس كولىگى جىلقى عانا بولعاندىقتان، اسكەر كۇشى-مەن جەرگىلىكتى اۋىلداردان جەگىن اتتارى جينالدى. ولارعا جەتكىلىكتى جەم-ازىق تابۋ دا وڭاي بولمادى. سوندا دا زورلىقتىڭ كۇشىمەن العاشقى ءۇش ايدىڭ وزىندە عانا 600 اتقا قاجەت 22 مىڭ پۇت جەم تەمىرجول تانابىنا جاقىن جەرلەردەن جينالدى[4].

گۋبەرنيا حالقىنان ازىق-تۇلىك جيناۋ (تارتىپ الۋ، دەپ وقىسا، دۇرىس بولار)  ءۇشىن رەسەيدىڭ ورتالىق قالالارىندا ارنايى اسكەري كۇشتەر جاساقتالدى. ولارعا قوسا جەرگىلىكتى جەرلەردەن وتريادتار قۇرىلدى.

1921 جىلدىڭ 30-جەلتوقسانىندا ماسكەۋدە مىناداي بۇيرىق جاريالاندى (تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ورىسشا تۇپنۇسقاسىن بەرەيىك):

«چاستي وسوبوگو نازناچەنيا كيرگيزسكوي سوۆەتسكوي سوتسياليستيچەسكوي رەسپۋبليكي ۆىدەليايۋتسيا يز سوستاۆا چاستەي وسوبوگو نازناچەنيا پريۆولجسكوگو ۆوەننوگو وكرۋگا س ساموستوياتەلنىم ۋپراۆلەنيەم س 1 يانۆاريا 1922 گودا. چون اكمولينسكوي ي سەميپالاتينسكوي گۋبەرني ۆ وپەراتيۆنوم وتنوشەني وستايۋتسيا ۆ پودچينەني كومچونسيب، ۆ وستالنىح وتنوشەنياح پودچينيايۋتسيا كومچونكير رەسپ»[5].

بۇل قۇجاتتىڭ ەرەكشەلىگى - اقمولا جانە سەمەي چون-دارى ءىس جۇزىندە سىبىرگە (رەسەيگە) ال، ءسوز جۇزىندە قازاقستانعا (كيررەسپۋبليكا) باعىناتىنىن كورسەتەدى. وسىعان دا نازار اۋدارايىق. قارۋلى كۇشتەرگە كەلگەندە «رەسپۋبليكا دەربەستىگى» دەگەن تۇسىنىكتىڭ بوس ءسوز ەكەندىگىنىڭ ءبىر ايعاعى وسىنداي.

وسىلايشا، پەتروپاۆلدا اقمولا گۋبەرنيالىق ەرەكشە قىزمەت بولىمدەرى (چون) قۇرىلدى. اقمولا، اتباسار، كوكشەتاۋ ۋەزدەرىندە دە وسىنداي بولىمدەر قۇرىلدى. ال، پەتروپاۆلداعى چون گۋبەرنياعا تىكەلەي باعىناتىن ەدى.

ارداقتى اعامىز، اتاقتى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ اتقا ءمىنىپ، كوزگە تۇسەتىنى ناق وسى كەز. وسى چون-نىڭ بەلسەندى قىزمەتكەرى رەتىندە ول جوق جەردەن جاۋ تاۋىپ، اياۋسىز كۇرەسكەن. بۇل جونىندە سابەڭ ءوزى بىلاي جازادى:

«پرودرازۆەرستكا جۇمىسى قانشا قيىنشىلىقپەن جۇرسە دە، 1921 جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ جوسپارىن پرەسنوگوركوۆكاداعى رايپرودكوم ورىندادى دا، تەلەگرامما ارقىلى روسسيانىڭ سوتسياليستىك فەدەراتيۆتىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلار سوۆەتىنىڭ پرەدسە-داتەلى ۆلاديمير يليچ (ۋليانوۆ) لەنينگە راپورت بەرىلدى. راپورتقا قول قويۋشى بەس كىسىنىڭ ءبىرى بولۋ باقىتى - مەنىڭ دە ماڭدايىما جازىلدى!..»[6].

سابەڭ ءبىر اۋداننىڭ جوسپارىن ورىنداپ تاستاپ، «قىزىلجاردان پرەسنوۆكاعا بارعان كەزدە، پرودرازۆەرستكانىڭ ءحالى اسا ناشار ەكەن، ازىق-تۇلىكتىڭ بارلىق ءتۇرى دە پلاندى مولشەردەن الدەقايدا كەم ورىندالىپتى. سول كۇنى رايپرودكومنىڭ كوميسسارى دەرياۆيندى لەنين پرياموي پروۆودقا شاقىرىپتى. دەرياۆيننىڭ لەنينمەن سويلەسۋى ءتۇن ورتاسى اۋا بىتكەن...» (شىركىن، لەنين دە عاجاپ قوي، موسكۆا ەمەس، ومبى ەمەس، قىزىلجار ەمەس، پرەسنوۆتىڭ وزىنەن دەرياۆيندى ىزدەپ تاۋىپ العان. ال، «كۇن كوسەممەن» ءتۇن ورتاسىنا دەيىن سويلەسكەن دەرياۆين دە وسال ەمەس! - ز.ت.).

بۇل ارادا ەسكەرتە كەتۋ كەرەك، بولشەۆيكتىك ۇگىتتىڭ ءدال وسىنداي وتىرىككە، قيسىنسىز قيالعا نەگىزدەلگەن مىسالدارى از بولماعان. مىنا جولى دا قاراڭعى حالىقتى ۇركىتىپ-قورقىتىپ، الداپ، لەنين اتىمەن ۇگىتتەپ، كوندىرۋ امالى قولدانىلعان.

سابەڭنىڭ جازۋىنا قاراعاندا سول كۇنى ول جوسپار ورىندالماي قالعان «بىرەر قازاق بولىسىنا باراتىن وتريادتىڭ باستىعى بولىپ كەتەدى دە... تاپسىرمانى تاعى دا مۇلتىكسىز ورىنداپ قايتادى». تاپسىرما بولعاندا، ەلدىڭ ءوز ەركىمەن الدىنا سالىپ بەرىپ وتىرعان مالى بولماسا دا، ۇگىتتەپ، رەتى كەلگەندە «قىسىپ» ەت جيناۋ ماسەلەسى.

سونىڭ الدىندا عانا، 1920 جىلعى 21-قاراشادا ازىق-تۇلىك جيناۋ بارىسى جونىندە قىزىلجارعا بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ميحايل يۆانوۆيچ كالينين كەلىپ جينالىس وتكىزەدى. سابەڭمەن سىرلاسادى. سابەڭ كالينيننىڭ ۆوكزال باسىندا تۇرعان «سالون-ۆاگونىندا» قوناق بولادى، «... ورىسشا سىرناي تارتىپ، ولەڭ ايتادى. ميحايل يۆانوۆيچ... كەي جەرىندە كۇلە وتىرا... قۇمارلانا تىڭدايدى».

رەسەيگە ازىق-تۇلىك جيناپ جىبەرۋ ماسەلەسى قارالعان جينالىستا كالينيننىڭ ايتقاندارىن ءسابيت مۇقانوۆ ءوز ەستەلىكتەرىنە بىلاي ءتۇسىرىپتى:

كالينين «...اۋەلى كوپشىلىكتى كۇلدىرە سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورناۋىمەن قۇتتىقتاپ الدى دا:

- بۇل جولى مەن سىزدەرگە موسكۆا مەن پەتروگراد حالقىنىڭ سالەمىن عانا اكەلدىم، - دەدى، ولاردىڭ سالەمىنەن سوڭ ايتقانى: - اقمولا وبلىسى ءبىر قىسشا ءبىزدى ازىق-تۇلىكتەن تارىقتىرماسىن، ول قارىزدى ءبىز دە بىردەمە عىپ وتەۋگە تىرىسارمىز...»[7].

جينالىس سوڭىندا «اقمولا وبلىسىنان 3 ميلليون پۇت استىقتى، 43 مىڭ باس مالدى ءۇش ايدىڭ ىشىندە موسكۆا مەن لەنينگرادقا جونەلتۋگە قاۋلى الىندى»[8].

ناتيجەسىندە «جاعداي سونشا قيىن بولعانىمەن، ۋادەلى كۇنى اۋدانداعى پرودرازۆەرستكا تۇگەل ورىندالدى دا، لەنيننىڭ اتىنا جوعارىدا اتالعان راپورت جازىلدى. پرودرازۆەرستكا جۇمىسى، ارينە، ونىمەن توقتاعان جوق. پرودوتريادتار قىزمەتىن قىزۋ جۇرگىزىپ جاتتى»[9].

جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ دۇرىس-بۇرىسىن تەكسەرە المايمىز. ءوزى قاتىسقان، كوزىمەن كورگەن جازۋشىنىڭ سوزىنە ءسوز قوسپايمىز. بىراق، سول «توقتاماعان، قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان» رازۆەرستكانىڭ بۇكىل ولكەنى، ءتىپتى قازاقستاننىڭ تەڭ جارتىسىن اشتىق قىرعىنىنا ۇشىراتقانى، مىڭداعان ادامداردىڭ ءومىرىن قيىپ، تاعدىرىن تالقانداعانى دا اقيقات.

ال، ۇلكەن باستىق كالينين، سونشا اقىلدى كىسى، سابەڭنىڭ سىرنايىن تىڭداپ وتىرىپ نە ويلادى ەكەن؟ سول كەزدە-اق ەدىل بويىنان، ىشكى رەسەيدەن قىزىلجارعا اعىلىپ كەلىپ جاتقان اش-جالاڭاشتاردى كورمەدى مە؟ كوردى. مالىن، استىعىن سىپىرىپ السا، مىنا تابيعاتى قاتال قازاق دالاسىنداعى حالىقتىڭ جاپپاي اشتىققا ۇشىرايتىنىن ءبىلدى مە؟ ءبىلدى.

«اقمولا وبلىسى ءبىر قىسشا ءبىزدى ازىق-تۇلىكتەن تارىقتىرماسىن، ول قارىزىمىزدى بىزدە بىردەمە عىپ وتەۋگە تىرىسارمىز...» دەگەنى راس بولسا، ونىڭ جۇرت الدىنداعى سايقىمازاعى دا راس بولادى. شىن مانىندەگى وتەۋى سول جىلى 500 مىڭ ادامنىڭ اشتىق قاسىرەتىنە ۇشىراۋى بولادى. باسە، لەنين پرەسنوۆكاداعى قايداعى ءبىر دەرياۆيندى سول ءۇشىن ىزدەگەن ەكەن-اۋ!

مالىنان، استىعىنان ايىرىلعان حالىقتىڭ ەرتەڭگى كۇنى قاراڭ ەكەنىن ءسابيت مۇقانوۆ ءوزى دە بايقاعان، جازىپ كەتكەن. قىزىلجارعا كەلە جاتقاندا بۇرىن «قويىن سويىپ، قولىن قۋسىرىپ» دەگەندەي قۇرمەتپەن قارسى الاتىنداردىڭ» كوبى ەندى تەرىس اينالعانىن، ءتىپتى قوندىرمايتىنىن اشىق جازعان. «...سۋ تاتىرار ەمەس. «تاماق سات» دەسەڭ، «بار تاماقتى ءوزىڭ جيناپ العان جوقپىسىڭ، اشتان ولگەلى وتىرمىز، بىزگە ءوزىڭ بەر!» دەپ كەكەتەدى»[10].

چون-دار، پرودوتريادتار جانە ولاردىڭ حالىقتى قان قاقساتقان قاسىرەتتى قىزمەتى تۋرالى قالعان اڭگىمە «ءومىر مەكتەبىندە» تاتپىشتەپ، كوركەم جازىلعان... حالىق تاعدىرىن وسىلايشا ويىنشىققا اينالدىرۋدىڭ مىسالدارى از ەمەس.

[1] سقو ما 1482-قور،  1-ءتىزىم، 75-قۇجات،  63-بەت.

[2] تسگاور 1943-1-789, 326 بەت

[3] گورۆيتس ب. گ. سكو ۆ 1917-1957گگ. ستر. 52-53.

[4] سقوما 53-3-3, 53 بەت.

[5] 889-2-1, 46 ب

[6] ءومىر مەكتەبى. 2-كىتاپ، 344 بەت.

[7] سوندا، 343 بەت.

[8] سوندا، 345 بەت.

[9] سوندا 349 بەت.

[10] سوندا، 352 بەت.

تولىعىمەن جۇكتەۋ...