30- جىلداردان باستاپ  اتى- ءجونىمىزدى ورىسشا جازۋعا ءبىزدىڭ  كوزىمىز دە، قۇلاعىمىز دا ۇيرەندى. قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە الاشوردا كوسەمى ءاليحان بوكەيحان قازاق ەسىمدەرى «-وۆ»، «-ەۆ» دەپ ەمەس، «ۇلى»، «قىزى» دەپ جازىلسىن دەگەن قاۋلى شىعارتادى. بىراق 1924 جىلدان كەيىنگى ساياساتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى بۇل ۇسىنىس جۇزەگە اسىرىلماي قالدى.

تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىلعا تاياسا دا، اتى- ءجونىمىز بۇرمالانىپ جازىلىپ كەلەدى. اتى- جونگە ۇلتتىق تۇرعىدان قاراۋ ءۇشىن ادامنىڭ سانا- سەزىمىندە وزگەرىس بولۋى كەرەك دەدى ءتىل كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەربول شايمەردەنۇلى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ ءتىل كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ اتى- ءجونىن راسىمدەۋدى رەتتەۋ ماسەلەلەرى» تاقىرىبىندا وتكەن القالى جيىن بارىسىندا.  قازاق ەسىمدەرىن جازۋدا ورفوگرافيالىق قاتەلىكتەر جىبەرىلەدى. اتى- ءجوندى جازۋ ۇلگىسى كوبەيدى. ماسەلەن، «ءمولدىر» دەگەن قىز بالانىڭ ەسىمى ون ءۇش ءتۇرلى بولىپ جازىلادى ەكەن. ءوزىمىز جاقسى بىلەتىن ورىس حالقىنىڭ فاميليا جازۋىندا ەكى عانا ۇلگى بار،- دەپ ءتىل كوميتەتىنىڭ توراعاسى تومەندەگىدەي ەكى مىسال كەلتىردى.

30- جىلداردان باستاپ  اتى- ءجونىمىزدى ورىسشا جازۋعا ءبىزدىڭ  كوزىمىز دە، قۇلاعىمىز دا ۇيرەندى. قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە الاشوردا كوسەمى ءاليحان بوكەيحان قازاق ەسىمدەرى «-وۆ»، «-ەۆ» دەپ ەمەس، «ۇلى»، «قىزى» دەپ جازىلسىن دەگەن قاۋلى شىعارتادى. بىراق 1924 جىلدان كەيىنگى ساياساتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى بۇل ۇسىنىس جۇزەگە اسىرىلماي قالدى.

تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىلعا تاياسا دا، اتى- ءجونىمىز بۇرمالانىپ جازىلىپ كەلەدى. اتى- جونگە ۇلتتىق تۇرعىدان قاراۋ ءۇشىن ادامنىڭ سانا- سەزىمىندە وزگەرىس بولۋى كەرەك دەدى ءتىل كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەربول شايمەردەنۇلى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ ءتىل كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ اتى- ءجونىن راسىمدەۋدى رەتتەۋ ماسەلەلەرى» تاقىرىبىندا وتكەن القالى جيىن بارىسىندا.  قازاق ەسىمدەرىن جازۋدا ورفوگرافيالىق قاتەلىكتەر جىبەرىلەدى. اتى- ءجوندى جازۋ ۇلگىسى كوبەيدى. ماسەلەن، «ءمولدىر» دەگەن قىز بالانىڭ ەسىمى ون ءۇش ءتۇرلى بولىپ جازىلادى ەكەن. ءوزىمىز جاقسى بىلەتىن ورىس حالقىنىڭ فاميليا جازۋىندا ەكى عانا ۇلگى بار،- دەپ ءتىل كوميتەتىنىڭ توراعاسى تومەندەگىدەي ەكى مىسال كەلتىردى.

ءالىبي جانگەلديننىڭ ۇلى ءتىل كوميتەتىنە: «مەنىڭ اكەم قۇجاتىندا «دجانگەلدين» دەپ جازىلعان. تاريحي قۇجات سول كۇيىندە قالسىن» دەپ شاعىمدانادى. 2005 جىلى استانانانىڭ باس جوسپارىندا مىناداي وقيعا بولىپتى. بۋرىمباەۆ، ۋتەگەنوۆ دەگەن باس جوسپاردىڭ باسشىلارى ىسساپارعا شىعاتىن بولىپ، بۇيرىق قازاق جانە ورىس تىلىندە دايىندالادى. ورىسشا جازىلعان بۇيرىقتى اۋدارماشى «بۇرىمباەۆ، وتەگەنوۆ» دەپ قازاقشالايدى. اقىرى سودان اۋدارماشى تاياق جەپ، ونىڭ جۇمىستان كەتۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلادى. ول شىرىلداپ: «سىزدەر، قانداي كومەك بەرە الاسىزدار؟» دەپ، ءتىل كوميتەتىنە تەلەفون سوعادى.ءتىل كوميتەتىندەگىلەر سول ازاماتتى اراشالاپ الاتىن زاڭ بابىن ىزدەپ تابا المايدى.

قازاق ازاماتتارىنىڭ اتى- ءجونىن عىلىمي، لينگۆيستيكالىق، ورفوگرافيالىق تۇرعىدان ۇلتتىق ۇلگىدە جازۋدى تالقىلاعان باسقوسۋدا ادىلەت مينيسترلىگىنە بازىنا كوپ ايتىلدى. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ونوماستيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزدارحان رىسبەرگەن ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ بايلانىسقا شىقپايتىنىن اشىنا ايتتى. ول كوككوزوۆ دەگەن ازاماتتىڭ «كۋكۋزوۆ»، وراقباەۆ دەگەن قازاقتىڭ «اراقباەۆ» بولىپ جۇرگەنىن العا تارتتى.

الماتىنىڭ بوستاندىق اۋدانىنىڭ ازاماتى حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىنا بارىپ، كەنشەلەكوۆ دەگەن فاميلياسىن كەڭشىلىك دەپ وزگەرتكىسى كەلەدى. وعان مامان: «فاميليانىڭ سيمانتيكاسى وزگەرىپ، بوتەن ازامات بولىپ شىعاسىز دەپ، «وۆ»- ىن الىپ تاستاپ، كەنشەلەك دەپ قۇجات بەرەدى. «حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىندا ءتىل بىلمەيتىن شالا قازاقتار مەن ورىس ءتىلدى ماماندار وتىرادى» دەپ، قىزدارحان رىسبەرگەن مينيسترلىك وكىلىنە قازاق ازاماتتارى اتى- جوندەرىنىڭ ەملە ەرەجەلەرى تۋرالى نۇسقاۋلىقتى ۇسىندى.

قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى ورازكۇل اسانعازى ءبىسسىمىللاسىن: «ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ وكىلى كەلگەنىنە قۋانىپ وتىرمىن. بۇل مينيسترلىك ءومىرى مۇنداي باسقوسۋعا كەلمەيدى»،- دەپ باستادى. ورازكۇل اسانعازىقىزىنىڭ ايتۋىنشا، 1996 جىلى راحمانقۇل بەردىباەۆ، شەرحان مۇرتازا سىندى ءمۇيىزى قاراعايداي 46 قوعام قايراتكەرى مادەنيەت مينيسترلىگىنە حات جازىپ، سودان «وۆ» تۋرالى جارلىق شىعادى. قاراپايىم حالىقتى بىلاي قويعاندا، وسى جارلىقتى اتالعان مينيسترلىك ءوز قىزمەتكەرلەرى اراسىندا ناسيحاتتاماعان. ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ الگىندەي نەمكەتتىلىگىنەن حاباردار ورازكۇل اسانعازى قالالىق ادىلەت باسقارماسىنا بارىپ، سونداعى 110 قىزمەتكەردىڭ 3- ءى عانا ەلباسى جارلىعىنىڭ بار ەكەنىن بىلەتىنىن انىقتايدى. 2006 جىلى قالالىق ادىلەت باسقارماسىندا ءتورت رەت دوڭگەلەك ۇستەل، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىندا ترەنينگتەر وتكىزىپ، ءار قىزمەتكەردىڭ كومپيۋتەرىنە ەلباسى جارلىعىن سالىپ بەرەدى. ءتىل باسقارماسىنىڭ كۇندىز- ءتۇنى جۇمىس ىستەۋىنىڭ ارقاسىندا بۇگىندە ءبىر ايدا دۇنيە كەلگەن 60 ءسابيدىڭ 30- ى «وۆ»، «ەۆ»- تەن ايىرىلىپتى. ونىڭ ايتۋىنشا، ادىلەت مينيسترلىگى پرەزيدەنت جارلىعىنا قىرىن قارايدى ەكەن. «مينيسترلىك  قازاقتاردىڭ اتى- ءجونى قازاقشا جازىلسىن دەگەن الدىنا ماقسات قويىپ وتىرعان جوق»، -  دەدى اسانعازى. بۇدان ءارى ورازكۇل اسانعازى «بۇل قۇزىرلى ورگان وتباسىن قۇراتىن، بالانىڭ قۇجاتىن الۋعا كەلەتىن حالىقپەن جۇمىس جۇرگىزبەيدى» دەي كەلە  «ءوزى قابىلداعان زاڭدى ورىنداماعان مەملەكەتتىڭ كەلەشەگى جوق» دەگەن  سوكراتتىڭ ءسوزىن كەلتىرىپ، ادىلەت مينيسترلىگى ءبىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىمەن قويان- قولتىق جۇمىس ىستەپ، بالاباقشا، مەكتەپ، ەمحانالاردا ەلباسى جارلىعى ءىلىنىپ تۇرۋى كەرەكتىگىن ايتتى. ورالمانداردىڭ كەلگەنىنە ون توعىز جىل تولسا دا، قۇجاتىن رەتتەيتىن جارتى پاراق قاعاز ازىرلەۋگە بۇل ورگاننىڭ شاماسى كەلمەي ءجۇر. مينيسترلىكتىڭ كوزى سوقىر، قۇلاعى كەرەڭ. ورازكۇل اسانعازىقىزى 2006 جىلدان بەرى ادىلەت مينيسترلىگىنە بەس رەت حات جازىپ، بەس رەتىندە دە «ويلاستىرىپ جاتىرمىز» دەگەن جاۋاپ الادى. مينيسترلىك ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارمايدى، ايتپەسە پىسىقتايتىن ماسەلە شاش- ەتەكتەن. زاڭ شىعرۋشى ورگاندا وتىرعان بەكبولات تىلەۋحاننىڭ «مەن قاشانعى تيلەۋحان بولىپ جۇرەمىن» دەپ، مينيسترلىككە سۇراق قويعانىنا التى اي بولدى. جاۋاپ جوق. حالىقتىڭ 90%- نىڭ اتى- ءجونى دۇرىس جازىلمايدى. ادىلەت مينيسترلىگى ازاماتتارعا جەكە كۋالىك بەرەردە تۋ تۋرالى قۇجاتتى سۇرايدى. زاڭ وزگەردى، زامان وزگەردى. ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ سانى 70%- عا جەتىپ قالدى. مينيسترلىك كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى زاڭعا ارقا سۇيەيدى. اتى- ءجونىن وزگەرتكىسى كەلگەن ازاماتتان ءتورت قۇجات تالاپ ەتىلەدى ەكەن. جەكە ادامنىڭ تۋ تۋرالى كۋالىگى، وزبەكستاندا تۋعان اكەسىنىڭ تۋ تۋرالى كۋالىگى، رەسەيدە تۋعان اناسىنىڭ تۋ تۋرالى كۋالىگى جانە اتا- اناسىنىڭ نەكە تۋرالى كۋالىگى. باقيلىق بولعان اكە- شەشەسىنىڭ قۇجاتتارىن ول قايدان الادى؟ وسى ولقىلىقتى جويۋ ءۇشىن  مينيسترلىك قۇجات ويلاپ تابۋى كەرەك. قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسى بويىنشا قاتە جازىلعان اتا تەكتى ەشقانداي قۇجات تالاپ ەتپەستەن ەلباسى جارلىعىنىڭ ءۇشىنشى تارماعى بويىنشا وزگەرتىپ جازۋىنا بولادى. سوندا حالىق قينالمايدى. تىلەۋحاندى «تيلەۋحان»، كەڭشىلىكتى «كەڭشەلەك» دەپ قورلاپ ءجۇرمىز. اتا- اناسىنىڭ مەتىركەسىن اكەل دەپ، حالىقتى جانە سورلاتۋعا بولمايدى دەدى ورازكۇل اسانعازى.

جاسى جەتپىسكە كەلگەن ازامات قۇجاتىن وزگەرتكىسى كەلسە، ودان اكە- شەشەسىنىڭ قۇجاتىن، ولاردىڭ نەكە كۋالىگىن اكەل دەپ تالاپ قويۋعا بولا ما؟ بۇل لوگيكاعا سىيا ما؟ اتا- اناسىنىڭ ومىردەن وتكەنىنە جارتى عاسىر بولعانىن ءبىلىپ تۇرىپ، نەگە قۇجات سۇرايدى؟ الدە بۇل حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىندا قىزمەت ەتەتىن قىزمەتكەردىڭ اقىل- پاراساتىنىڭ تومەندىگى مە؟ حالىقتى مىندەتتى تۇردە اۋرە-سارساڭعا سالىپ، شاپقىلاتىپ قويۋ كەرەك پە؟ تانىس- تامىرلىقپەن قىزمەتكە كىرىپ، ءبىر عانا تانىسىنىڭ ايتقانىن ورىنداپ، باسقاعا كۇل بول، كۇل بولماساڭ ءبۇل بول دەپ استامشىلىق تانىتقاننان كىم ۇتادى؟

جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ ەسىمىن ۇلتتىق داستۇرىمىزگە قاراي بەيىمدەپ قويۋ كەرەك. حالىق اتى- ءجونىن وزگەرتۋدە ەنجارلىق تانىتىپ كەلەدى. ءتيىستى قۇجات بەرەتىن ورگانداردا سۇرىپتالعان قازاق ەسىمدەرىنىڭ ءتىزىمى بولعانى ءجون. بيلىك باسىندا وتىرعان قىزمەتكەرلەر زاڭقويلىقتى قويىپ، ماسەلەگە ازاماتتىق كوزقاراسپەن قاراعانى دۇرىس. «-وۆ»، «-ەۆ"- تەن وسى كۇنگە دەيىن نەگە ارىلماي كەلەمىز؟ قازاق ەسىمدەرى نەگە قازاقىلانباي كەلەدى؟ ۋاقىت جەتكىلىكسىز بولدى ما؟ جيىرما جىل از با؟ بۇل قوعام ماسەلەسى. سوڭعى كەزدە قازاق ەسىمدەرىن تۇركىلىك، پارسىلىق، ارابتىق، موڭعولدىق، جوڭعارلىق، ورىستىق، ەۋروپالىق ۇلگىلەردە جازۋ ۇردىسكە اينالدى. ادىلەت مينيسترلىگى قىزمەتكەرلەرىنىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەۋىنەن، ولاردىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرى قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىنا ساي جازىلسىن دەگەن ەلباسىنىڭ جارلىعى مەن ۇكىمەت قاۋلىسى كەرەك. سونى باسشىلىققا الىپ ادىلەت مينيسترلىگى قازاق ازاماتتارىنىڭ اتى- ءجونىن رەتتەي الادى.

دوڭگەلەك ۇستەل سوڭىندا مادەنيەت، ءبىلىم، ادىلەت مينيسترلىكتەرى كەلىسىپ، تۇجىرىمداما بەكىتتى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ۇلتى قازاق ازاماتتارىنىڭ اتى- ءجونى ەكى نەمەسە ءۇش مۇشەلى انتروپونيميالىق جۇيە بويىنشا تومەندەگى ۇستانىمدار نەگىزىندە جازىلۋى ءتيىس.

ءى.-ەسىمى، اكەسى، تەگى. وسپان ومارۇلى بايكەن

-ەسىمى، اكەسى نەمەسە تەگى. وسپان ومارۇلى نەمەسە وسپان بايكەن

پ. قازاق ازاماتتارىنىڭ اتى- ءجونىن رەتتەۋگە بايلانىستى ءار الۋان ۇسىنىستار بويىنشا ءورىس العان «ەكسپەريمەنتتەر» مەن اۋەستەنۋشىلىككە ەلىكتەپ «ۇرپاعى»، «نەمەرەسى»، «شوبەرەسى»، «اۋلەتى»، «شوبەلەگى»، «تەگى»، «سويى»، «ءۇبىرى» سياقتى نۇسقالاردى نەمەسە توتەنايدىڭ بازاربەگى تۇرىندەگى شۇبالىڭقى تىركەستەردى قولدانۋعا تىيىم سالىنادى.

قازاقتاردىڭ اتى- ءجونىن جازۋ داستۇرىنە ەرتەرەكتە اراپ- پارسى تىلىنەن اۋىسقان -ي، -يۋ جۇرناقتارىن ازاماتتاردىڭ ءوز تەگىنە جالعاپ جازۋىنا تىيىم سالىنبايدى. مىسالى: ءابدۋالي قايداري.

ش. قازاق ازاماتتارىنىڭ اتى- ءجونىن جازۋدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورىن الىپ كەلگەن الا- قۇلالىق پەن ساۋاتسىزدىققا جول بەرىلمەيدى، ولار تەك قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ قالىپتاسقان  ەملە ەرەجەلەرىنە سايكەس جازىلادى. ءزبيلا ەمەس ءزىبيلا، رزا ەمەس ىرزا (ريزا), سماعۇل ەمەس ىسماعۇل (سىماعۇل).

كىسى اتتارى، قانشا جەكە- دارا سوزدەردەن، كومپونەنتتەردەن تۇرماسىن، بارلىق جاعدايدا ءبىرتۇتاس اتاۋ رەتىندە ارا- جىگى بولىنبەي، بىرىكتىرىپ جازىلاتىن بولادى. ابىلقاسىم ء(ابىل- قاسىم ەمەس).

اتالعان ۇستانىمدار بويىنشا وزگەرتىلگەن، رەتتەلگەن قازاق ازاماتتارىنىڭ اتى- جوندەرىن ورىس، اعىلشىن، ت.ب. تىلدەردە جازىلعاندا قازاق مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ ادەبي نورمالارىنا سايكەستەندىرىلىپ ترانسليتەراتسيالانۋى قاجەت. وماربەك جيدەبايۇلى ىسقاق (ۋماربەك دجيدەباەۆيچ يسحاكوۆ، اماربەك دجيدەباەۆيچ سكاحوۆ ەمەس).

P.S. «ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ اتى- ءجونىن راسىمدەۋدى رەتتەۋ ماسەلەلەرى» باسقوسۋىنا الماتىدان بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ  قىزمەتكەرلەرى ارنايى ات ارتىپ كەلدى. وتىرىسقا مادەنيەت جانە اقپارات ۆيتسە- ءمينيسترى عازيز تەلەباەۆ كەلەدى دەپ كۇتىلگەنىمەن، ول كەلمەدى. دوڭگەلەك ۇستەلدە قۇجات راسىمدەۋگە قاتىستى سىن- ەسكەرتپەلەر ادىلەت مينيسترلىگى (الدان جىلگەلدى) قىزمەتكەرىنىڭ باسىنا ءۇيىپ توگىلدى. رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە وتكەن باسقوسۋعا الدان جىلگەلدىنىڭ ەمەس، ادىلەت ءمينيسترىنىڭ، تىم بولماسا ونىڭ ۆيتسە- ءمينيسترىنىڭ قاتىسپاعانى وكىنىشتى- اق. ويتكەنى، بۇل ءحىح عاسىردىڭ باسىندا  الاشوردالىقتاردىڭ كوكسەگەن ارمان- تىلەگى ەدى عوي. «ەل بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەمەكشى، ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن شالعا دەيىن قامتيتىن، تاريحي ىرگەتاسىن ءاليحان بوكەيحانوۆتار قالاپ، ۇرپاققا امانات ەتىپ كەتكەن ءىس- شاراعا دوكەي شەنەۋنىكتەر قاتىسسا، مۇرتىن بالتا شاپپاس ەدى. ويتكەنى، انا ءتىلى - حالىقتىڭ تاعدىرى، ءبىزدىڭ قازاق بولىپ قالۋ-قالماۋىمىزدىڭ ماسەلەسى.

استانا

87026719125