بەيبىت قويشىباەۆ. مەملەكەتتىلىگىمىزدى نىعايتا ءتۇسۋدى كوزدەسەك
1. ءادىل تاريح ەل بىرلىگىنە قىزمەت ەتەدى
ەل ازاماتىن وتانشىلدىققا باۋلۋدىڭ، اركىمنىڭ بويىندا وتانسۇيگىشتىك سەزىمدى قالتقىسىز قالىپتاستىرۋدىڭ جانە، ارينە، تيىسىنشە، ەل بىرلىگىن نىعايتۋدىڭ دۇرىس امالى ادامداردى تەك قانا ءادىل، ادال، شىنشىل تاريحپەن تاربيەلەۋ نەگىزىندە جاتسا كەرەك. بۇل جۇمىستىڭ كەمشىندىگى سالدارىنان بىزدە ومىردە دە، ونەردە دە ەل مۇددەسىنەن گورى جالپىادامزاتتىق مۇددەنى كۇيتتەۋشىلىك، ءوزىمىزدىڭ قارا حالقىمىزدىڭ قامىن ويلاۋدان گورى، قايتكەندە الەمگە تانىلۋدى ماقسات تۇتۋشىلىق بەلەڭ الىپ كەتكەن.
شىن مەملەكەتشىل، شىن مانىندەگى وتانشىل ۇرپاق قاتارىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن شىنايى دا ءادىل تاريح جازىلۋى قاجەتتىگى، سونى تاربيە جۇمىسىنا كەڭىنەن قولدانۋ كەرەكتىگى داۋ تۋدىرماۋعا ءتيىس. بۇل ورايدا ەڭ الدىمەن قازاق تاريحىنىڭ ماڭىزدى تۇستارىن جانە مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تاريحىن ايقىنداپ الۋ ءلازىم.
1. ءادىل تاريح ەل بىرلىگىنە قىزمەت ەتەدى
ەل ازاماتىن وتانشىلدىققا باۋلۋدىڭ، اركىمنىڭ بويىندا وتانسۇيگىشتىك سەزىمدى قالتقىسىز قالىپتاستىرۋدىڭ جانە، ارينە، تيىسىنشە، ەل بىرلىگىن نىعايتۋدىڭ دۇرىس امالى ادامداردى تەك قانا ءادىل، ادال، شىنشىل تاريحپەن تاربيەلەۋ نەگىزىندە جاتسا كەرەك. بۇل جۇمىستىڭ كەمشىندىگى سالدارىنان بىزدە ومىردە دە، ونەردە دە ەل مۇددەسىنەن گورى جالپىادامزاتتىق مۇددەنى كۇيتتەۋشىلىك، ءوزىمىزدىڭ قارا حالقىمىزدىڭ قامىن ويلاۋدان گورى، قايتكەندە الەمگە تانىلۋدى ماقسات تۇتۋشىلىق بەلەڭ الىپ كەتكەن.
شىن مەملەكەتشىل، شىن مانىندەگى وتانشىل ۇرپاق قاتارىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن شىنايى دا ءادىل تاريح جازىلۋى قاجەتتىگى، سونى تاربيە جۇمىسىنا كەڭىنەن قولدانۋ كەرەكتىگى داۋ تۋدىرماۋعا ءتيىس. بۇل ورايدا ەڭ الدىمەن قازاق تاريحىنىڭ ماڭىزدى تۇستارىن جانە مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تاريحىن ايقىنداپ الۋ ءلازىم.
قازاق عاسىرلار بويى تايپا-تايپا بوپ ءتۇرلى قاعانات، ۇلىس، حاندىق قۇرامىندا تىرشىلىك كەشكەن زاماندارىنان كەيىن، ءومىر ءسۇرۋ كەڭىستىگى، شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىس سالتى، ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى ءبىر بولعاندىقتان، تاريح ساحناسىنا ءوز اتىمەن 1456 جىلى تۇتاس ءبىر ۇلت رەتىندە شىققان دا، از جىلدا تاريحي اتامەكەنىندە مەملەكەتتىلىك شاڭىراعىن كوتەرىپ، جەكە حاندىق ءتۇتىنىن تۇتەتكەن. سودان بەرى قازاقتىڭ كۇللى رۋلىق بىرلەستىكتەرى جاڭا ساپادا - مەملەكەتتىڭ وزىندىك قۇرىلىمىن تۇزگەن ازاماتتىق قاۋىم ينستيتۋتتارى دەڭگەيىندە دامىدى. وسى ءجايتتى تۇسىندىرۋگە بىزدە ءمان بەرىلمەيدى، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ بولعان جوقپىز دەگەن قاتە دە زالالدى پىكىر ايتۋعا قۇمارمىز.
مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ىرگەسىن قالاعان جانىبەك پەن كەرەي سىندى قوس سۇلتاندى ۇلىقتاۋ ازاماتتارىمىزدىڭ بويىندا مەملەكەتتىلىك سەزىمدى، ءپاتريوتيزمدى باۋلۋعا قىزمەت ەتەرى كۇمانسىز ەدى. بىراق بيىل، «قازاق ەلى» ەسكەرتكىشى تۇرعىزىلۋىنا بايلانىستى، ماسەلەنىڭ ءپرينتسيپتى جاعىن قاراۋدان قاشتىق. قۇددى نەگىزگى سەبەپ سوندا جاتقانداي، ولاردىڭ - مۇسىندىك توپتاعى «جانىبەك پەن كەرەيدىڭ ءتۇرى قازاققا ۇقسامايدى-مىس» دەگەن ورىنسىز جەلەۋگە بوي الدىرىپ، قاسيەتتى وتانشىلدىق سانانى قالاي قورلاي جازداعانىمىز بارشامىزعا ءمالىم.
قازاق حاندىعى دەربەس تۋ تىككەلى بەرگى ءار كەزەڭدە ەل اعالارى كونە سوزاق، سارايشىق، تاشكەنت، تۇركىستان قالالارىن استانا ەتىپ، حالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولى»، قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولى»، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» سىندى زاڭنامالىق قۇجاتتارمەن رەتتەۋدى جولعا قويدى. 19-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا وڭتۇستىك ولكەمىز جاۋلاپ الىنىپ، جەر-سۋىمىز بەن حالقىمىز ورىس يمپەرياسى قولاستىنا ءبىرجولا قاراتىلعانعا دەيىن - مەملەكەتتىگىمىز نەبىر ورلەۋ جانە قۇلدىراۋ كەزەڭدەرىن باستان كەشتى. وتار جاعدايىندا دا ەلدىڭ ەركىندىكسۇيگىشتىگىن كورسەتەر تاعلىمدى سەرپىلىستەر كوپ بولدى. ىشىندە ۇرپاق تاربيەسى كادەسىنە اسار تۇستار مول سوناۋ تاريحىمىزدى مەملەكەتشىل كوزقاراسپەن جاڭاشا ءتۇزىپ، ازاماتتاردى تاريح ارقىلى تاربيەلەۋ، تاريحتىڭ كومەگىمەن رۋحتاندىرۋ ىسىنە پايدالانۋ - ءالى ورىندالماعان پارىز.
شىن تاريحتىڭ شىرايىن شىندىق كىرگىزە الادى. ءبىز ەلىمىزدىڭ ورىس بوداندىعىنا ءوتۋىنىڭ شىندىعى جايىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءادىل جازا الماي ءجۇرمىز.
ماسەلەن، قازاقتاردىڭ ماسكەۋ مەملەكەتىنە بودان بولۋى كەرەكتىگى جانە ونىمەن اسكەري وداق قۇرۋ قاجەتتىگى جايىندا تۇڭعىش رەت 1594 جىلى ورىس تۇتقىنىنداعى حانزادا وراز-مۇحاممەد پەن تاۋەكەل حاننىڭ ەلشىسى قۇل-مۇحاممەد اراسىنداعى اڭگىمەدە كوتەرىلگەن. سودان، تاۋەكەل حاننان ءتيىستى تىلەك-حات العان سوڭ، فەودور يواننوۆيچ پاتشا 1595 جىلعى 28 ناۋرىزدا قازاقتاردى ماسكەۋ مەملەكەتىنىڭ بوداندىعىنا قابىلداعانى تۋرالى تاۋەكەل حانعا، ونىڭ ۇلدارى شاھمۇحامەد پەن كۇشىك سۇلتاندارعا گراموتالار جىبەرەدى. ول ءوزىن، ءتىپتى، باسقا تيتۋلدارىمەن قوسا، قازاقتاردىڭ دا پاتشاسىمىن دەپ اتاي باستايدى.
بىراق ول جولى قازاق حاندىعىنىڭ ورىس مەملەكەتىنە كىرىپتارلىعى بوداندىق گراموتادان ارىگە تەرەڭدەمەيدى. بۇنداي اڭگىمە العاشقى بوداندىق قۇجاتى جاسالعاننان ءبىر عاسىر وتكەن سوڭ عانا، شىن ماجبۇرلىك احۋالدا قايتا كوتەرىلەدى. وعان نەگىزىنەن تاريح ساحناسىنا جاڭا ءارى كۇشتى كوشپەندى مەملەكەت رەتىندە جوڭعار حاندىعى شىققاندىعى، ونىڭ جايىلىمدىق جەر-سۋ اۋماقتارىن يەلەنۋ ءۇشىن بىردەن وزىندەي كوشپەندى كورشىسىنە قىرعيداي ءتيىپ، ۇزدىكسىز شابۋىل جاساۋعا كىرىسۋى، ءسويتىپ، قازاق حاندىعىمەن قىرقىسۋىن ونداعان جىلدار بويى توقتاتپاعاندىعى سەبەپ بولدى.
قازاقيانى 1680 جىلدان بيلەپ وتىرعان تاۋكە حان ەلى ۇدايى جوڭعاريامەن سوعىس جاعدايىندا بولعان سەبەپتى، ورىس پاتشالىعىمەن جاقىنداسۋ، ونىمەن ءار سالادا تاتۋ قارىم-قاتىناستا بولۋ جولىن قاراستىرادى. 1694 جىلى ءبىرىنشى پەترگە ساۋدا-ساتتىقتى، دوستىق قاتىناستى جاڭعىرتۋ تۋرالى حات جازادى. سونىمەن بىرگە ول، جالپاق قازاقيانى باسقارۋدى وڭتايلاندىرۋ ماقساتىمەن، ءۇش ولكەنى جايلايتىن ءۇش جۇزگە جەكە بيلەر تاعايىندايدى، سوسىن، سوناۋ ەل باسقارۋ قۇرىلىمىن جەتىلدىرۋدى كوزدەگەندىكتەن، ءار تاراپتا عۇمىر كەشكەن قازاق وردالارىنا جەكە حاندار سايلاۋ جۇرگىزىلۋىن قوش كورەدى.
سودان، جالپىقازاق حانى تاۋكەنىڭ كوزى تىرىسىندە، وبەكتيۆتى تۇردە ءۇش ايماقتى جايلاپ تۇرعان ءۇش ورداعا ءۇش حان سايلانادى. تاريحي دەرەككوزدەر مالىمەتتەرىنە قاراعاندا،1703 جىلى ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنە قايىپ، 1710 جىلى كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنە ابىلقايىر، 1712 جىلى ۇلى جۇزگە ابدوللا حان بولىپ سايلانعان. ابدوللا حان قايتىس بولعان سوڭ، ۇلى ءجۇزدى 1720 جىلدان جولبارىس حان باسقاردى.
جالپىقازاق حانى تاۋكە قاھان 1715 جىلى دۇنيە سالدى. ودان كەيىن جالپىقازاق حانى (قاھان، باس حان) سايلانعان جوق.
سول 1715 جىلدان باستاپ ورتا ءجۇز بيلەۋشىسى قايىپ حان بارلىق حانداردىڭ ىشىندەگى باستى حان، ياعني اعا حان رەتىندە مويىندالعان. ورىس-قازاق بايلانىستارى قۇجاتتارىندا ونىڭ ورىس مەملەكەتىنىڭ كومەگىن الۋدى كوزدەگەنىن كورسەتەتىن ءبىراز قاتىناس قاعازدارى ساقتالعانى بايقالادى.
قازاق حاندارىنىڭ اعا حانى قايىپ حان 1718 جىلى قازا تاپتى. سوندا، قايىپ حان ءتارىزدى اعا حان لاۋازىمىنا، 1719 جىلدان ابىلقايىر حان يە بولدى. ونىڭ ورداسى سول جىلدان باستاپ، «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇرىندىرعان 1723 جىلعى الاپات جوڭعار شاپقىنشىلىعى باستالعانعا دەيىن، تۇركىستاندا ورنالاستى.
ەسكەرەتىن ءجايت، تاۋكە حاننىڭ ۇلكەن ۇلى بولات جالپىقازاق حانى بولىپ سايلانعان ەمەس. وسى ۋاقىتقا دەيىن كوپشىلىك ساناسىنا سىڭىرىلگەن بۇل دەرەك - قاتە. ول قايىپ حاننان سوڭ، 1719 جىلدان ورتا ءجۇز حانى بولدى. جانە ايتىلىپ جۇرگەن 1730 جىلى ەمەس، «اقتابان شۇبىرىندى...» اپاتى كەزىندە الدە ونىڭ قارساڭىندا - 1723 جىلى ومىردەن ءوتتى. سودان سوڭ ورتا جۇزگە ونىڭ ءىنىسى، تاۋكە حاننىڭ بالاسى سامەكە سۇلتان 1724 جىلى حان سايلاندى.
سامەكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن، ورتا ءجۇز حانى تاعىنا 1739 جىلى تاۋكەنىڭ نەمەرەسى، ورتا ءجۇزدىڭ سامەكەگە دەيىنگى بيلەۋشىسى بولعان بولاتتىڭ ۇلكەن ۇلى ابىلمامبەت وتىرعىزىلدى. ابىلقايىردىڭ 1748 جىلى قازا تابۋىنا بايلانىستى، ول سول جىلدان اعا حان ساناتىندا ەسەپتەلدى. كوپ جىلدار ابىلاي سۇلتاننىڭ قامقورشىسى بولدى.
ابىلمامبەت حاننان سوڭ، 1771 جىلى، ابىلاي ورتا ءجۇزدىڭ جانە ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ حانى، سونىمەن بىرگە اعا حان - سول كەزگى رەسمي تىلمەن ايتقاندا: «كۇللى حانلارنىڭ اعلاسى قىلىب» سايلاندى.
قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ءادىل تاريحى عىلىمي دالەلدەنگەن وسىنداي دەرەكتەر نەگىزىندە، بۇرمالانباي، بايىپتى كوزقاراس تۇرعىسىنان جازىلۋعا ءتيىس. سولاي ەتسەك، بويىمىزدى تەك ميفتەرگە بيلەتۋدەن، اڭىزدارعا ارقا سۇيەپ، وتكەندەگى بابالارىمىزدىڭ ءبىرىن اسپەتتەۋ، ەكىنشىسىن قارالاۋ سەكىلدى كەلەڭسىز ادەتتەردەن ءبىرجولاتا ارىلا الامىز. سوندا عانا ول ءبىرتۇتاس قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن، مەملەكەتتىلىگىن ماقتان تۇتا الاتىن ازاماتتاردى تاربيەلەۋدىڭ جانە ءپاتريوتيزمنىڭ بۇلتارتپاس قاينار كوزىنە اينالادى.
بۇگىندە تالاي جان بەينەسىن تەرىس تۇسىنەتىن ابىلقايىر حان جوڭعارلارعا قارسى ازاتتىق قوزعالىسى جاساقتارىن 1710 جىلدان 1730 جىلعى تۇتاس قازاق ايبىنىن اسىرعان اڭىراقاي جەڭىسىنە جەتكەنشە باسقارعان ادام. اۋەلدە ابىلقايىر ءباھادۇر 1709 جىلى باشقۇرت حانى بولعان-دى. ول سول باشقۇرت تاعىنان 1710 جىلى ەلگە شاقىرىلىپ، قاراقۇمدا وتكەن كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ بەلگىلى ادامدارىنىڭ قۇرىلتايىندا، بۇعان دەيىن تەك جادىك سۇلتان ۇرپاقتارىن حان سايلاپ كەلە جاتقان ەجەلگى دالا ءداستۇرىن بۇزىپ، كىشى ءجۇز حانى بولىپ سايلاندى. بۇل ونىڭ جەكە ەرلىكتەرى مەن قولباسشىلىق اسقان دارىنى، اقىل-ويىنىڭ ەرەكشە زەرەكتىگى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى ءۇشىن وعان كورسەتىلگەن قۇرمەت ءارى سەنىم ەدى.
ابىلقايىر حان قازاق ەلىندەگى بارلىق حاندار ىشىندەگى ءىرى بەدەلىنە سايكەس، 1719 جىلدان اعا حان بولدى. ال 1726 جىلعى ورداباسىدا وتكەن قازاق حاندارى، سۇلتاندارى، باتىرلارى مەن بيلەرىنىڭ قۇرىلتايىندا بىرىككەن قازاق قولدارىنىڭ جوعارعى كومانداشىسى - باس قولباسى بولىپ سايلاندى. قازاق جاساقتارى 1727-1730 جىلدارعى شايقاستارداعى ءىرى جەڭىستەرىنىڭ بارىنە باس ساردار ابىلقايىر حاننىڭ جوعارعى قولباسشىلىعى ناتيجەسىندە جەتتى.
ۇستىمىزدەگى 2010 جىلى داڭقتى اڭىراقاي شايقاسىنا 280 جىل، قازاق قولىنىڭ جوعارعى قولباسشىسى، قازاقتىڭ اعا حانى ابىلقايىردىڭ تۋعانىنا 330 جىل تولادى. بۇكىل قازاق ەلى حالقىنىڭ پاتريوتتىق تاربيەسىنە قىزمەت ەتەتىن وسى داتالاردى اتاپ وتە الامىز با، جوق پا - بۇل ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى ءوزىمىز جانە ازاماتتارىمىزدى، سونداي-اق، جاس ۇرپاقتى شىنايى دا ءادىل تاريح ارقىلى تاربيەلەۋ ىسىنە قالاي ءمان بەرەتىنىمىزگە بايلانىستى بولماق.
1730 جىلعى كوكتەمدە ورىن العان اڭىراقاي جەڭىسىنەن كەيىن ابىلقايىر حان جوڭعارلارمەن ءبىتىم جاساستى. سودان سوڭ باتىس جانە باتىس-تەرىستىكتەگى شەكارالارعا جاڭا شابۋىلدارىمەن قاتەر توندىرگەن دۇشپاندارمەن اراقاتىناستى رەتكە كەلتىرۋگە اتتاندى (بۇل بەلەس جاڭا عىلىمي دالەلدەر العا تارتىلعان وسى ۋاقىتقا دەيىن «ابىلقايىر ءوزىن ءۇش ءجۇزدىڭ حانى ەتىپ سايلامادى دەپ وكپەلەپ، مايدان دالاسىن تاستاپ كەتتى» دەگەن جالعاندىقپەن بۇرمالاپ ءتۇسىندىرىلىپ كەلدى).
سول جىلعى مامىردا ابىلقايىر حاننىڭ جازعى ورداسىنا جينالعان كىشى جانە ورتا ءجۇز سۇلتاندارىنىڭ، باتىرلارى مەن بەلگىلى ادامدارىنىڭ قۇرىلتايىندا ورىس پاتشاسى ۇكىمەتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ماسەلەسى تالقىلاندى. سوندا رەسەيدىڭ قولاستىنداعى قالماقتار مەن باشقۇرتتاردىڭ، سونداي-اق ورىس كازاكتارىنىڭ قازاق ەلىنە شابۋىلدارىن دوعارتۋدى كوزدەيتىن ءبىتىم جاساۋ جونىندە شەشىم قابىلدانعان. سوعان سايكەس ورىس پاتشايىمى اننا يواننوۆناعا حات جازىلىپ، پەتەربۋرگكە ارنايى ەلشىلىك اتتاندىرىلدى.
ودان ءارى، ءبىرىنشى پەتردەن كوزى تىرىسىندە: «ميلليون سوم جۇمساساڭ دا، قازاقتاردان ورىس قولاستىنا قاراعىسى كەلەتىندىگى تۋرالى ءبىر جاپىراق قاعازدى قايتكەندە قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك» دەگەن تاپسىرماسىن العان ءتىلماش مامەت تەۆكەلەۆتىڭ ديپلوماتيالىق ءىس-ارەكەتتەرى مەن ايلالى ۇگىتى بار، ابىلقايىر حاننىڭ پاتشايىمعا جازعان حاتىن سىرتقى ىستەر القاسىندا ىستەيتىن الدە تەۆكەلەۆتىڭ، الدە سول سەكىلدى پيعىلداعى وزگە ءتىلماشتىڭ ورىس مۇددەسىنە ورايلاستىرىپ تارجىمالاعانى بار، ابىلقايىر حاننىڭ ءبىر جىلداي قاسىندا بولعان تەۆكەلەۆكە سەنگەن، ورىس مەملەكەتىنىڭ پروتەكتوراتىندا بولۋ - جالپاق قازاقيانى ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلعان مىقتى حاندىققا اينالدىرۋعا جاردەمى تيەدى دەگەن ءوز ءۇمىتى بار - ورىس-قازاق قاتىناستارىنىڭ قيلى امالدارعا تولى جاڭا كەزەڭى باستالادى.
ءبىزدىڭ ەلدىڭ وقىعاندارى قازاقتى پاتشالىققا بودان ەتكەن ابىلقايىر حان دەپ بىلەدى. ال ورىس تاريحشىلارى ابىلقايىر حاندى «ورىستاردىڭ قاس جاۋى، «ورىنبور ولكەسىنىڭ ءبىرىنشى پەترى» اتانعان گەنەرال-گۋبەرناتور نەپليۋەۆتىڭ «جەكە دۇشپانى» دەپ تانىعان جانە ولكەنى وتارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ۇكىمەت ابىلقايىر حان ولتىرىلگەننەن كەيىن عانا كىرىسە الدى دەپ ەسەپتەگەن. بۇل ورايداعى وتە تانىمدى دەرەكتەردى تاريحشى ۆيتەۆسكيدىڭ گەنەرال نەپليۋەۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن زەرتتەگەن ايگىلى ءتورت تومدىق مونوگرافياسىنان تابۋعا بولادى.
دەگەنمەن، قازاقتاردى رەسەيگە ابىلقايىر حان ءوز ەركىمەن قوستى دەپ ايتۋ وتارلاۋشى وكىمەتكە ءتيىمدى ەدى. بۇل پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ سودان بەرى جوسپارلى تۇردە جۇرگىزگەن قاندى جورىقتارىن بۇركەمەلەۋگە پايدالانعان قولايلى ءتاسىلى بولاتىن.
وكىنىشتىسى، تاۋەلسىز ەل تاريحناماسى مۇنىڭ شىندىعىن، قاتپار-قاتپار استارىن قالىڭ كوپشىلىككە ءالى كۇنگى اشىپ بەرە العان جوق.
كەڭەس ءداۋىرىن الايىق. تۇركىستان ولكەسىندەگى ەۆروپالىق كىرمەلەردىڭ ۇلەس سالماعى بارلىق حالىقتىڭ 5 پايىزى عانا ەكەنىن ەسكەرگەن جەرگىلىكتى كوممۋنيستىك پارتكونفەرەنتسيالار 1920 جىلى تۇركى رەسپۋبليكاسى مەن تۇركى حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىن قۇرۋ جايىندا شەشىم قابىلدادى. ال تۇركىلەردىڭ كۇشەيۋىنەن سەسكەنگەن ورتالىق ول شەشىمنىڭ ورىندالۋىنا جول بەرمەدى. پرولەتاريات كوسەمى لەنيننىڭ ءوزى باس بولىپ، ولكەنى «وزبەكيا، تۇركمەنيا، قازاقيا» اكىمشىلىك بىرلەستىكتەرىنە بولشەكتەۋدى ويلاستىردى. ۇزەڭگىلەستەرىنە مۇنى مۇقيات قاراستىرۋدى تاپسىردى.
ازامات سوعىسى اياقتالىپ، باسماشىلار قارسىلىعىن ەڭسەرۋ انىق بايقالا كەلە، كوسەم دۇنيە سالىسىمەن، ولكەنى بولشەكتەۋ ءىسى شىنداپ قولعا الىندى دا، 1924 جىلى كۇزگە قاراي تولىعىمەن جۇزەگە اسىرىلدى.
جىكتەپ-مەجەلەۋدىڭ تۇپكى ماقساتىن ءدال ۇققان قازاق قايراتكەرلەرى ورتا ازيا مەن قازاقستاندى ءبىر ورتاازيالىق فەدەراتسياعا ۇيىستىرۋ، ءسويتىپ، كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىنا ءبىر فەدەراتسيا بولىپ كىرۋ دۇرىس بولماعىن العا تارتتى. ورتا ازيا مەن قازاقستاندى جەكە ەكونوميكالىق قاۋىمداستىققا بىرىكتىرۋ يدەياسىن ۇسىندى.
كەزىندە بولشەۆيكتەر جۇزەگە اسىرتپاعان وسى يدەيالاردى، تاريحتان ساباق الۋ ءداستۇرىمىز كەمشىن تۇسكەندىكتەن، تاۋەلسىزدىكتىڭ قارساڭى مەن تۇسىندا بەلگىلى دارەجەدە قولايلىلىق پەن مۇمكىنشىلىكتەر تۋعاندا دا ومىرگە ەنگىزە المادىق.
ەكى ولكە - كازاق رەسپۋبليكاسى مەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى قازاعى كوپ ايماقتار بىرىككەننەن كەيىن، رەسپۋبليكاداعى قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى حالىقتىڭ ۇشتەن ەكىسىنەن استى. سوعان سايكەس، اڭساعان ۇلتتىق رەسپۋبليكاعا، اقىرى، قول جەتكەنى، ەندى ونى بار تالاپقا ساي كەلەتىندەي ەتىپ جاساۋ جۇمىسىنا كىرىسۋ كەرەكتىگى 1925 جىلى جاريا ەتىلدى. بىراق كەڭەستىك يمپەريا وعان جول بەرمەدى.
قولدان جاسالعان اشارشىلىقتار، سوعىستار، ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەرگە قوسا، ءتۇرلى ساياسي جەلەۋمەن سىرتتان كەلىمسەكتەردى توعىتۋ سالدارىنان، قازاق 50-جىلدارى ءوز جەرىندە حالىقتىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەي قالدى. سودان، بەلگىلى دەموگرافيالىق ءدۇمپۋدى باستان كەشىپ، 2009 جىلى عانا قايتادان، جالپى حالىقتىڭ ۇشتەن ەكىسىن قۇرادى. ءسويتىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ساندىق العىشارتىنا قول جەتتى. الايدا، تاياۋدا جۇرتشىلىقتىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىنىلعان «ەل بىرلىگى دوكتريناسى» جوباسىنا قاراعاندا، ونى جاساۋشىلار ەل بىرلىگىن بۇرىنعىسىنشا قازاق مۇددەسىن ادەمى سوزبەن كەرى شەگەرىپ، ورتاق ورىس ءتىلى نەگىزىندە، تۇعىرى كۇدىكتى ازاماتتىق قوعام قۇرا وتىرىپ نىعايتۋدى كوزدەيتىن بوپ شىقتى.
ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى، بۇدان جيىرما جىل بۇرىن رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىندە قابىلدانعان تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ جايىنداعى دەكلاراتسيادا قازاق ۇلتى مەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ بىرلەسىپ قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن جاڭعىرتۋ، نىعايتۋ جوسپارى ۇلى مۇرات رەتىندە اتاپ ايتىلعان ەدى عوي. بۇگىندە، ەل بىرلىگىن كوزدەگەن قۇجات جاساۋشىلاردىڭ، سوناۋ ادىلەتتى ماقساتتى كەرى ىسىرىپ، «ەتنوستىق ەمەس، ازاماتتىق مەملەكەتتىك ورناتامىز» دەپ داۋرىعۋى، مەنىڭشە، حالقىمىزدىڭ قاسىرەتتى تاريحىن بىلمەۋشىلىك، ەلەمەۋشىلىك پەن بۇرمالاۋشىلىق سالدارىنان تۋعان، ومىرشەڭ بولۋى نەعايبىل سىڭارەزۋ پايىم عانا. بۇل قۇجات جوباسى مەملەكەتۇيىستىرۋشى قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە ساي كەلمەيدى، سوندىقتان دا قايتا قارالۋى كەرەك.
ماسەلەنىڭ باستى سەبەبى - پاتشا ۇكىمەتى اشىق باستاپ، كەڭەس داۋىرىندە اسىرەقىزىل، الدامشى ۇرانمەن ۇدەمەلەتە جۇرگىزىلگەن ورىستاندىرۋ ساياساتىندا جاتىر. تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە وتارسىزداندىرۋ شارالارىن ويلاستىرماي، ەكپىنىمەن دوڭگەلەپ كەلە جاتقان، ءتىپتى، كورشىلەردىڭ استىرتىن ساياساتىمەن رۋحتانىپ، ۇدەي تۇسكەن ورىستاندىرۋعا تەگەۋىرىندى توسقاۋىل قويماعاندىقتا جاتىر. جانە، ارينە، تيىسىنشە، بيلىك تۇتقالارى سوناۋ كەلەڭسىز ساياسات قۇرباندارىنىڭ قولىندا تۇرعانىندا جاتىر. مۇنىڭ ءبارىن جاڭا زامان تاريحى جاقسىلاپ ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە ءتيىس. كەمەل كەلەشەككە ءادىل تاريح قانا كەپىل بولا الادى.
2. تاريحپەن تاربيەلەۋگە ءمان بەرۋ ماڭىزدى
جاقىندا «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» حالىقتىق قوزعالىسى ۇيىمداستىرۋ كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسى» جاريا بولدى. قارا كۇزدە العا تارتىلعان دوكترينا جوباسىنا بالاما رەتىندە ۇسىنىلعان قۇجات جوباسى. جوبا بولعاندىقتان دا، تالقىلاۋعا ۇلەس قوسۋ ورايىندا، ازاماتتاردى تاريحپەن تاربيەلەۋ ءىسىنىڭ جاسامپازدىعى مەن ومىرشەڭدىگىنە قۇلاي سەنەتىن ءوزىمىزدىڭ كوزقاراسىمىزعا سايكەس، بىرەر ويدى ورتاعا سالۋدى ءجون كورەمىز.
بايقالىپ تۇر، بىرقاتار ءىس-داعدىلىق مىنبەر ساياساتكەرلەرى، ۇلت ماسەلەسىن ولاردان الدەقايدا تەرەڭىرەك، عىلىمي دەڭگەيدە زەرتتەپ ءبىلىپ جۇرگەندەردىڭ قيسىن، وي-پىكىرلەرىن كەرى سەرپىپ، ۇلتتىق ساياسات جۇرگىزۋدەگى ۇستانىمنىڭ ءجون-جوباسىنا قۇجاتتارىندا لايىقتى ءمان بەرمەگەن. سويتە تۇرا ولار قازىرگى تاڭدا دوكترينا ەمەس، ۇلت ساياساتى كونتسەپتسياسى قاجەت دەگەن ويدى بۇزىپ-جارىپ ەنگىزۋگە تىرىسۋدا. الايدا، وسىناۋ كۇرەسكەرلەر مىنانى ەسكەرە بەرمەيدى - بىرىنشىدەن، تەرىس باعالانعان دوكتريناعا - وڭ دەپ ۇسىنىلار دوكترينا عانا بالاما بولا الادى، «ۇلت ساياساتى تۇجىرىمداماسىن» ەرتەڭ، ونىڭ تاعدىرىن شەشۋگە قاقىلىلار تاپ سونداي سىلتاۋمەن، «ەل بىرلىگى دوكتريناسىنا» بالاما قۇجات جوباسى رەتىندە قابىلداماي جاتسا، وعان تۇك تە تاڭىرقاۋعا بولمايدى; ەكىنشىدەن، پراكتيكالىق ءىس-ارەكەتتە باسشىلىققا الاتىن پرينتسيپ ۇعىمىنداعى دوكترينا - قىزمەت ءتۇرىنىڭ جەتەكشى ويى، تۇزىلىستىك ۇستانىم رەتىندە ۇعىلاتىن ساياسي تۇجىرىمداما-كونتسەپتسيانى دا بويىنا توقي الادى. سوندىقتان، قايتا قارالاتىن قۇجات دوكترينا سيپاتىن ساقتاعانى ءجون، تەك، ارينە، مازمۇنى جۇرت تالقىسىنا كۇزدە ۇسىنىلعان جوبادان مۇلدەم باسقاشا بولۋعا ءتيىس: «ەل بىرلىگى دوكتريناسى» ءتارىزدى ازاماتتىق مەملەكەتتى ەمەس، «قازاقستاننىڭ ۇلت ساياساتى تۇجىرىمداماسىندا» ەپتەپ نوبايلانعانداي، شىن مانىندەگى ۇلتتىق مەملەكەتتى قۇرۋعا، قازاق ۇلتى پەن كوپتەگەن ۇلىس وكىلدەرىنەن تۇراتىن حالىقتىڭ مەملەكەتقۇرۋشى ۇلت توڭىرەگىنە ۇيىسۋى ارقىلى تۇتاساتىن ۇلتتىق بىرلىگىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالۋى كەرەك.
قالىڭ حالىق، ءاربىر پراكتيكالىق قىزمەتكەر حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق بىرلىگىن قالىپتاستىرۋ، نەگىزگى ۇلت پەن وزگە ەتنوستىق توپتار، ءتۇرلى كونفەسسيالار ارالارىندا جاراسىمدى قاتىناستاردى ساقتاۋ جانە دامىتۋ ورايىنداعى الدا تۇرعان مىندەتتەردى ايقىن اجىراتا الۋى ءتيىس. مۇنى قۇجاتتا تۇجىرىمداپ كورسەتۋ اسا قاجەت. ال ۇلتتىق بىرلىكپەن ورنەكتەلەتىن ەل تۇتاستىعىن نىعايتۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن - قازاقستاننىڭ قازىرگى كەزەڭدەگى پوليەتنوستىق كەلبەتىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىن جاقسى ءبىلۋ ءجون. ءوزىن دە، وزگەنىڭ دە تاريحپەن تاربيەلەۋ سودان باستالادى. ونى وقىپ-بىلۋىنە مۇرىندىق بولارلىق نەگىزگى بەلەستەردىڭ قابىلدانباق دوكترينادا ءدال تۇجىرىمدالعانى ابزال. سوندا ماسەلەنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى وزەكتىلىگى ەشقانداي بۇرمالاۋسىز، ءدال تۇسىنىلەدى.
قۇر بوس ءسوز بولماس ءۇشىن ناقتى ۇسىنىس ايتا كەتەيىك: بۇدان جيىرما جىل ىلگەرگى دەكلاراتسيادا بەلگىلەنگەن تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ باعىتىنداعى دايەكتەمەگە تومەندەگى سەكىلدى دەرەكتەردى قامتيتىن جولدار كوپشىلىككە وي سالاتىنداي، اركىمدى ماسەلەنى تەرەڭ ۇعۋعا جەتەلەيتىندەي دارەجەدە كىرگەنى ماقۇل بولار ەدى.
دەربەس ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك جايىنان از ءسوز. قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەسى ءوز اتامەكەنىندە، التىن وردا ىدىراعاننان كەيىنگى تاريحي جاعدايدا، تۇڭعىش رەت ءوز اتىمەن 1456 جىلى قالاندى. از ۋاقىتتا قازاق حاندىعى اتالىپ، وسى كۇنگى اۋماعىندا تاريح ساحناسىنا شىقتى. حالقىمىز 17-جۇزجىلدىقتىڭ العاشقى جارتىسىنان باستاپ ەكى عاسىر بويى ءوز جەر-سۋىن قورعاۋ ءۇشىن، شىعىستان دۇركىن-دۇركىن كيلىككەن جوڭعار حاندىعىنىڭ اپاتتى شاپقىنشىلىعىنا، تەرىستىگى مەن باتىسىنان كيمەلەگەن ورىس يمپەرياسى كازاكتارىنىڭ، باشقۇرتتارى مەن قالماقتارىنىڭ قاندى جورىقتارىنا قارسى ۇدايى سوعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. ۇلتتىق بىرلىكتى تەرەڭ سەزىنۋدىڭ ارقاسىندا، عاسىرلار بويى اتتان تۇسپەي، ەلىنىڭ الىپ اۋماعىن نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاپ، ساقتاپ قالا الدى.
پاتشا وكىمەتى تۇسىنداعى تاۋەلدىلىك پەن بوداندىق حاقىندا. ۇزدىكسىز سوعىستان قاجىپ، تيتىقتاعان ەلدىڭ باسشىلىعىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ ۇكىمەتى 18-عاسىردىڭ 30-جىلدارى ايلا مەن ارباۋ ادىستەرىن وڭتايلى قولدانا وتىرىپ، باتىس ولكەنى پروتەكتوراتتىققا الۋعا كوندىردى دە، سول عاسىردىڭ اياعىنا قاراي قازاق جەرىن ءوز قۇرامىنا كۇشپەن قوسىپ الۋعا كىرىستى.
يمپەريا 19-عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن تولىعىمەن جويدى. وتارلاۋشىلارعا قارسى كوتەرىلگەن قوزعالىستاردىڭ ءبارىن قان-جوسا ەتىپ تۇنشىقتىردى. 19-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا وڭتۇستىك ولكەنى جاۋلاپ الدى. وسىلاي، قازاق جەر-سۋىن رەسەيگە قوسىپ الۋ اياقتالدى.
مۇستافا شوقاي كەزىندە تۋرا اتاپ ايتقانداي، ورىس سولداتىنىڭ ارتىندا ۇدايى ورىس مۇجىعى ىلەسىپ جۇرەتىن: ءسويتىپ، ىشكى گۋبەرنيالاردان قونىس اۋدارۋشىلاردى كوشىرىپ اكەلىپ ورنىقتىرۋ ارقىلى، پاتشا وكىمەتى باسىپ العان اۋماقتارىن ورىس جەرىنە اينالدىرىپ جىبەرۋگە تىرىستى. وسىلاي، رەسەي يمپەرياسى وتارلاۋدىڭ ەڭ قاتىگەز دە ارسىز، مەيلىنشە زىميان تۇرىمەن شۇعىلداندى. بۇل جۇمىس 1891 جىلعى «دالا ەرەجەسى» دەپ اتالعان زاڭنامالىق قۇجاتتان سوڭ مۇلدەم قارقىنداتا جۇرگىزىلدى. كۇللى قازاق جەر-سۋى مەملەكەت مەنشىگى دەپ جاريالاندى. سونىڭ نەگىزىندە قازاقتاردىڭ شۇرايلى قونىستارى ورىس قونىس اۋدارۋشىلارى ءۇشىن وزبىرلىقپەن تارتىپ الىنا باستادى. حالىق رۋحاني قىسپاققا ءتۇسىرىلدى، مەشىتتەر سالۋعا تىيىم سالىنىپ، شىركەۋلەردى كوبەيتۋ جانە جەرگىلىكتى حالىقتى شوقىندىرۋ ارەكەتتەرى ورىن الدى، يمپەريانىڭ وتارداعى بولاشاق سەنىمدى ورىنداۋشى-قىزمەتشىلەرىن ازىرلەۋ ءۇشىن بالالاردى ورىس مەكتەپتەرىندە وقىتۋعا ماجبۇرلەدى.
كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا جەر مەن سانانىڭ جاڭاشا وتارلانۋى. ايگىلى ورىس رەۆوليۋتسيالارى ناتيجەسىندە قازاق مەملەكەتتىلىگىمىزدى قالپىنا كەلتىرىپ جاڭعىرتتىق دەپ قۋاندى، الايدا، يمپەريانىڭ جاڭا كەيپىن كيگەن كەڭەس وكىمەتى ونى 20-جىلداردان باستاپ جاڭاشا اۋىزدىقتادى. «بولشەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتى» (م.شوقاي) كوشپەندى جۇرتتى ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىردى: قازاق 1917-18 جج. جالپى مولشەرىنىڭ ءبىر شيرەگىن، 1921-23 جج. سول كەزگى مولشەرىنىڭ تاعى ءبىر شيرەگىن، ال 1931-33 جىلدارى - اشتان قىرىلعانى بار، شاماسى جەتكەندەردىڭ شەت ەلدەرگە اسىپ كەتكەنى بار، سول قارساڭداعى سانىنىڭ جارتىسىن جوعالتتى. اشارشىلىق زوبالاڭى مەن وعان استاستىرا باستالعان رەپرەسسيالار ۇلتتىق سانانى ويسىراتا دەفورماتسيالادى.
جەر-سۋى مەن حالقى ورتا ازياداعى 1924 جىلعى ۇلتتىق-اۋماقتىق مەجەلەۋدەن سوڭ ءبىر شاڭىراق استىنا توپتاستىرىلعان كەزەڭدە قازاق رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىنەن استامىن قۇرايتىن. سول كەزدە بيلىكتەگى قازاق ازاماتتارى «1920 جىلى جاريالانعانمەن، شىنايى كەلبەتىنە يە بولا الماعان ۇلتتىق رەسپۋبليكا ءۇشىن ۇدايى كۇرەسىپ كەلگەندەرىن، ەندى، ەكى ولكە جەر-سۋى بارشا جۇرتىمەن بىرىگىپ، حالىقتىڭ الپىس سەگىز پايىزى قازاق بولۋى - بۇل كۇرەستىڭ اياقتالۋىن كورسەتىپ تۇرعانىن، سونىمەن بىرگە وسى ءساتتىڭ ونى (ۇلتتىق رەسپۋبليكانى) جاساۋ جولىنداعى جاسامپاز جۇمىستىڭ باستالۋىن بىلدىرەتىنىن» ايتقان ەدى. الايدا جاڭا تۇرپاتتى وتارشىلدار وندايدى (شىن مانىندەگى ۇلتتىق رەسپۋبليكانىڭ ورناۋىن) قالامايتىن، سوندىقتان دا ورتالىق وزىندىك وي-پىكىر بار قازاق ازاماتتارىن بيلىكتەن تەز تايدىردى...
رەسپۋبليكا ازاماتتارىن جازىقسىز ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى. تاركىلەۋ، وتىرىقشىلاندىرۋ، ۇجىمداستىرۋ سىندى كۇشپەن جۇرگىزىلگەن سولاقاي رەفورمالارعا قارسىلىق ەرەۋىلدەرىن قارۋلى اسكەري جاساقتارمەن قيساپسىز قىرعىن جاساي وتىرىپ باستى (كەڭەس بيلىگى تۇسىندا ساياسي جازالاۋلاردىڭ ناحاق قۇربانى بولعان 340 مىڭنان استام ادام، سونىڭ ىشىندە تەك 1937-38 جىلدارى سوتتالعانداردىڭ 120 مىڭدايى جانە اتىلعانداردىڭ 25 مىڭدايى تاۋەلسىزدىك جىلدارى اقتالدى).
فاشيزممەن سوعىسقا حالقىمىز جارتى ميلليونعا جۋىق ۇل-قىزىن اتتاندىردى (ولاردىڭ تورتتەن ءۇش بولىگى مايدان دالالارىندا قازا تاپتى), اسكەري-ءوندىرىس ورىندارىمەن بىرگە ورتالىقتان قونىس اۋدارعانداردى، ءوز تاريحي وتاندارىنان سەنىمسىزدىك تانىتىلىپ كۇشپەن كوشىرىلىپ اكەلىنگەن ءتۇرلى ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرىن - ۇلكەندى-كىشىلى دياسپورالاردى - قۇشاق جايا قارسى الىپ، باسپاناسىمەن، نان-سۋىمەن رياسىز ءبولىستى.
وكىمەتتىڭ تارتىمدى ۋادەلەرمەن بۇركەلگەن الدامشى ساياساتى اشارشىلىق اپاتى سالدارىنان بوساپ قالعان كەڭىستىككە وداقتىڭ ەۆروپالىق بولىگىنەن، سىبىردەن كوشىپ كەلۋشىلەرگە ەسىكتى ايقارا اشىپ قويدى. الىپ قازاق دالاسى كونتسەنتراتسيالىق لاگەرگە اينالدىرىلىپ، كەڭەس وداعىنىڭ شارتارابىنان تاسىمالدانعان سوتتالعاندار كۇشىمەن كازارمالىق سوتسياليزم كورىگى قىزدىرىلدى. يندۋستريالاندىرۋ، تىڭ يگەرۋ ۇراندارىمەن قازاق جەرىنە جاڭا ءومىر قۇرۋشىلاردى توپىرلاتا توگۋ ارقىلى ەل اۋماعىن جاڭاشا وتارلاپ، «پاتشا وكىمەتىنىڭ عاسىرلار بويى قولىنان كەلمەگەن ءىستى كەڭەس وكىمەتى ءبىر-ەكى-اق جىلدا جۇزەگە اسىردى» (ن.حرۋششەۆ).
رەسپۋبليكا كارتاسىندا كەڭەس وداعىنىڭ شارتارابىنان وزگە جۇرت وكىلدەرى وزدەرىمەن الا كەلگەن بوتەن گەوگرافيالىق اتاۋلار جىپىرلاپ، قازاق اۋىلدارى ولاردىڭ ارا-اراسىندا ۇساق ارالداي شاشىلىپ قالدى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ەكونوميكاسى تۇرالاتىلدى، ساناسى شەگەندەلدى، ۇلتتىق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلدى. بيلىك كۇشىمەن وسىلاي قالىپتاستىرىلعان جاعداي قازاق بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرۋگە ماجبۇرلەدى. مەملەكەتتىك، شارۋاشىلىق جانە قوعامدىق تىنىس-تىرشىلىكتەن قازاق ءتىلى تۇگەلگە جۋىق دەرلىك دارەجەدە ىعىستىرىلىپ شىعارىلدى، «كوممۋنيزمگە ءبىر عانا ورىس تىلىمەن بارۋ» ۇرانى كوتەرىلدى، «ورىس ءتىلى - ەكىنشى انا ءتىلى» ۇعىمى ومىرگە ەنگىزىلدى.
قازاقتىڭ ءوز جەرىندە حالىقتىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەيتىن دەڭگەيگە تۇسكەن ءمۇساپىر قالپىن، ءتىلىن، تاريحىن، مادەنيەتىن، ادەپ-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن ۇمىتۋدىڭ از-اق الدىندا قالعان قاسىرەتتى احۋالىن وزگە تۇگىل وزىنە دە بىلگىزبەۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى.
ورىستاندىرۋ مەن وتارلاۋ ساياساتى جەڭىستى شىڭىنا شىققان ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاق رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەي قالدى. تەك سودان بەرى حالقىمىزدىڭ باستان كەشكەن دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ ۇدەرىسى ناتيجەسىندە عانا قازاق حالقى 70-80-جىلدارى ەس جيىپ، قاتارىن كوبەيتتى، «قازاقستان - حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» دەپ اسپەتتەلگەن ساياسات اۋقىمىندا مۇمكىندىك بەرىلگەن دەڭگەيگە دەيىن ساپالىق تۇرعىدا دا ىلگەرىلەي باستادى.
ۇلتتىق سانا-سەزىمى ويانعان قازاق جاستارىنىڭ 1986 جىلعى 17-18 جەلتوقساندا ورتالىقتىڭ يمپەريالىق وزبىرلىعىنا قارسىلىق بىلدىرگەن دەموكراتيالىق قوزعالىسىنا توزبەگەن استام بيلىك اسكەري كۇش قولدانىپ، وتار قۇلدارىنىڭ مەتروپولياعا قارسى شىققان اقتىق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن تۇتاندىردى. جەلتوقسان ەرەۋىلى اياۋسىز باسىپ-جانشىلدى، ونىڭ سەبەپ-سالدارى جۇرتشىلىقتان جاسىرىلىپ، مىڭداعان ازاماتقا - جۇمىستان، وقۋدان شىعارۋدان جانە پارتيالىق، كومسومولدىق جازالار بەرۋدەن باستاپ، قيسىنسىز جالعان ايىپتارمەن سوتتاۋعا دەيىن -ءتۇرلى رەپرەسسيالىق شارالار قولدانىلدى.
مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى احۋال. بۇل ورايدا قولداعى ءىرى جەتىستىكتەرىمىز جايىنداعى كوپكە ءمالىم دەرەكتەردى قايتالاماي-اق، وعان قوسىمشا، كەيبىر كەمىستىكتەرىمىزدى ەسكە سالا كەتكەن دۇرىس بولاتىن ءتارىزدى. ماسەلەن، 1991 جىلى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك اكتى قابىلدانعاندا، جوعارعى بيلىكتە قازاق مۇددەسىن كوزدەۋدەن نەگىزىنەن بويىن اۋلاق سالاتىندار مول بولعاندىقتان، سودان ءبىر جىل بۇرىن جاريا ەتىلگەن دەكلاراتسيا تۇجىرىمدارىن ناقتى ورىنداۋدان اۋلاقتاپ، سول كەزگى پارلامەنت «قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى» تىركەسىنەن تەك يدەولوگيالىق انىقتاۋىش سوزدەردى الىپ تاستاۋمەن عانا شەكتەلە المادى. سونىڭ سالدارىنان «قازاقستان رەسپۋبليكاسى»، ياعني «قازاقەلى رەسپۋبليكاسى» - حالىقتىڭ ەمەس، گەوگرافيالىق ۇعىمنىڭ رەسپۋبليكاسى دەگەن ماعىنا بەرەتىن تىركەسكە توقتالدى. بۇل ەل مەن جەر يەسى بولىپ تابىلاتىن قازاق حالقىنا قاتىستى تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋدى پارىز رەتىندە سەزىنبەۋدىڭ، شىنداپ كەلگەندە، ونى سىيلاماۋشىلىق پەن مەنسىنبەۋشىلىكتىڭ ناقتى كورىنىسى ەدى. ودان بەرگى وقيعالار سول كوزقاراستى تۇزەۋگە بيلەۋشى ەليتانىڭ اسا ىنتالى ەمەس ەكەنىن دالەلدەي تۇسۋدە.
بولشەۆيزم تۇسىنداعى قاسىرەتتى بۇرمالاۋلار ءۇشىن جالپى كەڭەستىك بيلىك تە، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ كەڭەستىك قۋىرشاق ۇكىمەتى دە ەشقانداي جاۋاپقا تارتىلعان جوق. ولاردىڭ ءار كەزەڭدەگى قىلمىسقا پاراپار قىزمەتى، ءتىپتى، تاۋەلسىزدىككە جول اشقان جەلتوقسان كوتەرىلىسىن لايىقتى ۇلىقتاماۋ، قايتا، ونى مانسۇقتاۋ ارەكەتتەرى ءۇشىن تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز تاراپىنان وپىنۋ سەزىمى كورىنبەدى. بۇل قۇبىلىستارعا ساياسي باعا بەرىلمەدى. ءار كەزەڭدەگى باس ايىپكەرلەر مەن ساناسىز قولشوقپار-ورىنداۋشىلاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ جاريا ەتۋ، تازارۋ، جاڭارۋ شارالارى (ليۋستراتسيالار) جاسالمادى.
پاتشا وكىمەتى وركەنيەتكە جەتكىزۋ جەلەۋىمەن باستاپ، كەڭەس وكىمەتى جاڭارعان ءتاتتى دە جالعان ۇرانمەن جالعاستىرعان، جەر-سۋدى، شارۋاشىلىق تىنىس-تىرشىلىكتى، سانانى وتارلاۋ ارقىلى قازاقتىڭ ەلدىگىن جان-جاقتى شەڭگەلدەگەن احۋالدان قۇتىلۋدىڭ دەكولونيزاتسيا سىندى جۇيەلى ارىلۋ باعدارلاماسى قابىلدانبادى. سونىڭ سالدارىنان ەسكى جۇيەنىڭ كوممۋنيزم قۇرۋشى سەنىمدى قىزمەتشىلەرى مۇرتتارىن بالتا شاپپاستان دەموكراتيالىق تۇلپارلارعا اۋىسىپ ءمىندى دە، ەندى كاپيتاليزمنىڭ كريمينالدى رەفورمالارىن جۇرگىزۋگە كىرىستى.
تيتۋلدى ۇلت پەن ەتنوستىق توپتار، ۇلىستار وكىلدەرى اراسىنداعى، دىندەر ارالارىنداعى ماقتانىشپەن ايتىلاتىن توزىمدىلىكتى، تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىقتى ساقتاۋ ماقساتىندا بار سالادا دا قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى ەكىنشى قاتارعا ىسىرىلۋمەن كەلەدى. ماسەلەن، قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە تاۋەلسىزدىكتەن ەكى جىل بۇرىن جاريالانعانمەن، سودان بەرى جيىرما جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، ءالى ءتيىستى تۇعىرىنا قوندىرىلعان جوق. كونستيتۋتسيالىق تالاپتى ءبىرىنشى كەزەكتە بيلىك تارماقتارى، مەملەكەتتىك اپپاراتتار، بيۋدجەتتىك مەكەمەلەر، ونىڭ ىشىندە قارجى-قاراجات، سالىق ورىندارى ورىندامايدى. تيىسىنشە، مەملەكەتتىك تىلگە قاجەتتىلىك احۋالى جاسالمادى.
سونىڭ سالدارىنان، ىسكەرلىك ماقساتپەن قازاقستانعا كەلگەن شەتەلدىك كومپانيالاردان، شاعىن جانە ورتا بيزنەستەن، شەتەلمەن بىرلەسكەن كاسىپورىنداردان مەملەكەتتىك تىلدە قاتىناس جاساۋ تالاپ ەتىلمەيدى. كورۋگە قولايلى ۋاقىتتا جەكەمەنشىك تۇگىل، مەملەكەتتىك تەلەارنالاردىڭ ءوزى قازاق تىلىندە باعدارلامالار كورسەتپەيدى. تەلەارنالاردان حابار تاراتۋ ۋاقىتىنىڭ كەمى جارتىسىن مەملەكەتتىك تىلدە بەرۋدىڭ تىلدىك ورتانى قالىپتاستىرىپ-دامىتۋ ءۇشىن تالاپ ەتىلەتىنى انىق جازىلعان زاڭداردى سونى قاداعالايتىن مينيسترلىك پەن سوتتاردىڭ ءوزى بۇرمالاپ، «ەلۋ پايىزدىق تالاپ ورىندالىپ وتىر، زاڭ بۇزىلعان جوق» دەپ، ساۋاتسىزدىقپەن ۇندەسكەن بەيپاتريوتتىق ۇيعارىم جاساۋدان تانباي كەلەدى.
2009 جىلى قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى مەملەكەتتەگى حالىقتىڭ ۇشتەن ەكىسىنەن اسىپ، 1924 جىلى ورىن العان جاعدايعا سەكسەن بەس جىلدان كەيىن قايتا جەتتى، تيىسىنشە، تاعى دا شىن مانىندەگى ۇلتتىق مەملەكەت جاساۋعا قولايلى تاريحي ءسات تۋدى. وسى ورايدا قازاقستانداعى دياسپورالاردىڭ بارشاسى قازاق حالقىن شىن قۇرمەتتەيتىنىن ءىس جۇزىندە كورسەتىپ، ونى مەملەكەتۇيىستىرۋشى ۇلت رەتىندەگى تاريحي ورنىنا كوتەرۋ ءۇشىن، توڭىرەگىنە تىعىز توپتاسۋعا ءتيىس. ءار كەزگى بيلىكتىڭ سولاقاي ساياساتى سالدارىنان قازاق حالقىنىڭ كەمسىتىلۋىنە، تاريحي قۇقتارىنىڭ شەكتەلۋىنە ءوز ەرىكتەرىنەن تىس، جاناما تۇردە بولسا دا، قاتىستى بولعاندىقتارىن ءىرىلى-ۇساقتى ەتنوستىق توپتار بىلگەنى ءجون. سونى سەزىنۋ ارقىلى سانالى تۇردە قازاق ۇلتىنىڭ قاسىنا توپتاسىپ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىلىسىنا ءبىر كىسىدەي اتسالىسۋدى مۇرات ەتۋى كەرەك.
مۇنداي ەرىك-جىگەر شىن مانىندەگى ەل تۇتاستىعىنا قىزمەت ەتەتىن ۇلتتىق مەملەكەت ورناتۋعا قاجەت كەلىسىم مەن تۇراقتىلىقتىڭ ىرگەتاسى بولىپ قالانادى. ال بۇل - قازاق ۇلتى مەن قازاق جەرىندە تۇراتىن كۇللى ۇلىس ازشىلىقتارى ءبىر جاعادان مويىن، جەڭنەن قول شىعارىپ، بىرلەسكەن احۋالدا ۇلتتىق مەملەكەتتى تياناقتاپ ورناتۋ - بولاشاقتا كەمەل ازاماتتىق قوعام قۇرۋعا بەكەم كەپىلدىك بەرەتىن ءجايت. مۇنى قوش كورمەيتىندەردىڭ، «نەلىكتەن قازاقتار مەملەكەت ۇيىستىرۋشى دەپ سانالۋ كەرەك، قازاقتان وزگەلەر دە سالىق تولەۋشىلەر عوي» دەپ كولگىرسيتىندەردىڭ ناعىز ارانداتۋشىلار، تاۋەلسىزدىكتىڭ مىسىق تىلەۋلى جولبيكەلەرى ەكەنىن اشىپ ايتاتىن ۋاقىت كەلدى.
1990 جىلعى دەكلاراتسيادا جاريا ەتىلگەن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالقىنىڭ ۇلتتىق بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋ، قالىپتاستىرۋ جانە نىعايتۋ - مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋدىڭ، ونىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋىنداعى ستراتەگيالىق باسىمدىقتاردى ىسكە اسىرۋدىڭ نەگىزگى شارتى بولىپ تابىلادى.
ەل الدىنا يندۋستريالاندىرۋدىڭ جاڭا جوبالارى تارتىلعان، يننوۆاتسيالىق-تەحنولوگيالىق سەرپىلىستى قامتاماسىز ەتۋ مىندەتى قويىلعان قازىرگى تاڭداعى جاعدايدا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىلىسىن سانالى تۇردە جۇرگىزۋدىڭ، حالىقتىڭ ۇلتتىق بىرلىگىن ارتتىرىپ، قوعامدى تۇتاستىرۋ مەن ۇيىستىرۋدىڭ وزەكتىلىگى ارتا تۇسەدى.
ال وسى ماقساتقا اپارار شارالار جۇيەسىنە، ايتىلىپ جۇرگەن ماسەلەلەرمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ بارلىق ازاماتتارى وزدەرىنىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىنە قاتىستىلىعىن تەرەڭ سەزىنەتىندەي قۇندىلىقتار جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدى قوسقان ءجون بولار ەدى. تاريح ارقىلى تاربيەلەۋگە ەرەكشە ءمان بەرۋ ءلازىم. اسىرەسە يمپەريالىق رەسەيدىڭ قازاق حالقىن مەملەكەتتىلىگىنەن ايىرۋىنا، ەلىن وتارلاۋىنا، ودان، كەڭەس يمپەرياسى جول بەرگەن الاپات اشارشىلىقتارعا، ۇنەمى جۇرگىزىلگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەرگە، قارسىلىق قوزعالىستارعا، جاسىرىن ۇيىمدارعا، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ساياسي جانە قۇقىقتىق باعا بەرۋ قاجەت.
اشارشىلىق پەن رەپرەسسيالار قۇرباندارى جەرلەنگەن ورىنداردى انىقتاپ، باستارىنا بەلگىلەر، ەسكەرتكىشتەر قويۋ جۇمىستارىن جالعاستىرۋ، مەملەكەتتىك مۇراجايلاردا ارنايى بولىمدەر اشۋ، جىل سايىنعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى جانە ونىڭ قارساڭىنداعى جۇمادا جەر-جەردە، وقۋ ورىندارىندا، مەكەمەلەر مەن كاسىپورىنداردا ولاردى ەسكە الۋ شارالارىن وتكىزۋدى، مەشىتتەردە، شىركەۋلەردە، عيباداتحانالاردا ارنايى دۇعالار وقۋدى ەل كولەمىندە ۇيىمداستىرىپ، داستۇرگە اينالدىرۋ ءلازىم. سونداي-اق، ۇلتىمىزدىڭ شەتەلدە جاتقان ارداقتى ازاماتتارىن ەلگە اكەلىپ قايتا جەرلەۋ، ياكي، سۇيەكتەرىن تاسىمالداۋ مۇمكىن بولماعان جاعدايدا، بەيىتتەرىنەن توپىراق الىپ، سيمۆولدىق تۇردە ارنايى راسىممەن تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرلەرى پانتەونىنا قويۋ ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الىپ، ىسكە اسىرۋ ورىندى. بۇل تۇرعىدا قازاق مەملەكەتتىگىن الپاۋىت جاۋلاۋشىلاردان ون جىل بويى قورعاپ، سول جولدا مەرت بولعان كەنەسارى حاننىڭ، ازاتتىق ءۇشىن جان بەرگەن وزگە دە باتىرلاردىڭ، ماسەلەن، كەيكىنىڭ باسسۇيەگىن رەسەي مۇراجايى قورىنان ەلگە قايتارۋ ماسەلەسىن شەشۋدى پارىز دەپ ۇققان ءجون.
تاعى ءبىر مۇقيات ەسكەرەتىن ماسەلە - مەملەكەتتىك تىلدەن رەسمي قولدانىلۋى ىقتيمال تىلگە، وزگە دە قاجەتتىلىك تۋاتىن تىلدەرگە ءتارجىما جاسايتىن اۋدارماشىلار قاتارىن دايىنداۋدى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الۋ. سونداي جاڭا تۇرپاتتى اۋدارماشىلاردىڭ مەملەكەتتىك بيلىك تارماقتارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى ءالى دە جەتە بىلمەيتىن ازاماتتارعا قاجەتتى قىزمەت كورسەتۋىن، ءتۇرلى رەسمي جينالىستاردا مەملەكەتتىك تىلدەن وزگە تىلدەرگە ىلەسپە اۋدارما جاساپ وتىرۋىن ورنىقتىرۋ كەرەك.
كەرەك ءجايت كوپ. ءار سالادا. «ەل بىرلىگى دوكتريناسىندا» تۇعىرناما دۇرىس انىقتالماعاندىقتان، ۇلت پارتيوتتارى تاراپىنان قاتتى نارازىلىق تۋدى. «ۇلتتىق ساياسات تۇجىرىمداماسىندا» بۇل ءتاپ-ءتاۋىر ەسكەرىلگەن. بىراق جەتىسپەيتىن جاعى دا بارشىلىق. ماسەلە - تالقىلاۋ بارىسىندا سولاردى جەتىلدىرۋ قاجەتتىگىندە. جوعارىداعى سوزدەر سوعان ۇلەس قوسۋ ماقساتىندا جازىلدى. بولاشاعىمىز باياندى بولسىن دەسەك، قازاق ۇلتىنىڭ مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندەگى تاريحي تۇعىرىنا قوندىرىلۋىنا بۇكىل حالىق بولىپ كومەكتەسەيىك!
"اباي-اقپارات"
