سەنبى, 18 مامىر 2024
جاڭالىقتار 3236 0 پىكىر 14 جەلتوقسان, 2009 ساعات 05:21

يۋلداش يۋسۋپوۆ. ك ۆوپروسۋ و كىپچاكسكوي ميگراتسي X – XI ۆۆ. ۆ باشكورتوستان

ۆ X - XI ۆۆ. ۆ زاپادنوم پريۋرالە سكلادىۆالاس دوۆولنو سلوجنايا ەتنيچەسكايا وبستانوۆكا. ەتوت پەريود حاراكتەريزۋەتسيا پريحودوم نوۆىح كوچەۆىح ماسس، يزۆەستنىح ۆ يستوري كاك كىپچاكي.

ۆ X - XI ۆۆ. ۆ زاپادنوم پريۋرالە سكلادىۆالاس دوۆولنو سلوجنايا ەتنيچەسكايا وبستانوۆكا. ەتوت پەريود حاراكتەريزۋەتسيا پريحودوم نوۆىح كوچەۆىح ماسس، يزۆەستنىح ۆ يستوري كاك كىپچاكي.

ۆ VII ۆ. نا زەملياح سەۆەرنەە التايا - ۆ پريرتىشە كوچەۆالي كيماكي، كوتورىە ۆحوديلي ۆ سوستاۆ زاپادنوتيۋركسكوگو ي چاستيچنو ۋيگۋرسكوگو كاگاناتوۆ. س يح گيبەليۋ سفورميروۆالوس يادرو كيماكسكوگو پلەمەننوگو سويۋزا. ناچينايا پريمەرنو س VIII ۆ.، ۆ پريرتىشە ي تسەنترالنوم كازاحستانە پوياۆلياەتسيا موششنايا پوليتيچەسكايا سيلا يزۆەستنايا كاك كيماكو-كىپچاكسكايا كونفەدەراتسيا. ەە اكتيۆنوست پوروديلا سۋششەستۆەننىە يزمەنەنيا نا ەتنوپوليتيچەسكوي كارتە وبشيرنوگو رەگيونا. كيماكي ۆ VIII ۆ. وكونچاتەلنو پودچينيۆ سەبە كىپچاكوۆ، سوۆمەستنو پرودولجيلي سۆوە پرودۆيجەنيە نا زاپاد ي يۋگو-زاپاد. دوستيگنۋۆ پريارالسكيح ستەپەي ۆ IX ۆ. كيماكو-كىپچاكسكايا كونفەدەراتسيا بىلا سدەرجانا باشكيرو-پەچەنەجسكيم سويۋزوم [1]. ودناكو ۆسكورە وفورملياەتسيا كواليتسيا، گدە سوۆمەستنو س كيماكو-كىپچاكسكيمي پلەمەنامي پروتيۆ پەچەنەگوۆ ي سويۋزنىم يم باشكير، ۆىستۋپيلي وردى وگۋزوۆ، حازارسكي كاگانات ي كارلۋكي. پوسلە دليتەلنوگو ي ۋپورنوگو پروتيۆوستويانيا پەچەنەجسكي سويۋز نە ۆىدەرجال ۋداروۆ موگۋششەستۆەننىح سوپەرنيكوۆ. ۆ رەزۋلتاتە پەچەنەگي س چاست باشكير پوكيدايۋت سۆوي زەملي ي ناپراۆليايۋتسيا نا زاپاد. تەپەر پاستبيششا مەجدۋ رر. يايك ي ۆولگا ۆپلوت دو يۋجنوگو پريۋراليا زانيمايۋت وگۋزى [2]. ۆ 985 گودۋ وگۋزى، سوۆمەستنو س رۋسسكيمي كنيازيامي، ۋچاستۆوۆالي ۆ پوحودە نا ۆولجسكۋيۋ بولگاريۋ [3]. نا ۆوستوكە وت نيح، پريمەرنو ۆ تسەنترالنوم كازاحستانە راسپولوجيليس كيماكو-كىپچاكي، زاپادنىە گرانيتسى كوتورىح دوحوديلي دو پرەدگوري يۋجنوگو ۋرالا. پو منەنيۋ يسسلەدوۆاتەلەي، ۋجە ۆ X ۆ. ناچالوس پرونيكنوۆەنيە كىپچاكوۆ ۆ گلۋبينۋ باشكيرسكوگو ماسسيۆا: «رايونى پرەدگوريا يۋجنوگو ۋرالا، پرەيمۋششەستۆەننو يۋگو-ۆوستوچنىە ەگو سكلونى ي ستەپي،... زانيمالي نەكوتورىە يز كىپچاكوۆ، وتدەليۆشيحسيا وت كيماكوۆ» [4]. ۆ XI ۆ. ۆ ارەال راسسەلەنيا كىپچاكسكيح پلەمەن ۆحوديت ر. ۆولگا. ۆ ەتوت پەريود ۆ پامياتنيكاح بۋلگارسكوي ەپوحي نابليۋداەتسيا ۋۆەليچەنيە دولي كىپچاكسكوي كەراميكي.

ۆ ەتوم وتنوشەني دليا ناس نايبولەە ينتەرەسەن تەرمين «باراج»، فيگۋريرۋيۋششي ۆ پرەدانياح ي تسيكل پرەداني، پوسۆياششەننىي دراكونۋ يلي زمەيۋ: «جيل ودين دراكون زمەي نازىۆاەمىي باراج. - گوۆوريتسيا ۆ پرويزۆەدەني «دافتار-ي چينگيز-نامە» انونيمنوگو اۆتورا - ون گورودسكيم جيتەليام پريچينيال منوگو بەد. س نيم ۆىحوديلي ۆوەۆات، نو پوبەديت تاك ي نە سموگلي. ۆ كونەتس سامي، بروسيۆ سۆوي گورود، ۋبەجالي»[5]; ۆ شەجەرە يۋرماتى گوۆوريتسيا سلەدۋيۋششەە: «ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا نا ەتوي زەملە بىلي نوگاي. نا زەملي پو دولينام رەك، نازىۆاەمىم زاي ي شەشما، وني پريحوديلي كوچەۆات سو ۆسەح ستورون دو تەح پور پوكا ۆ توم مەستە  ۆدرۋگ نە پوياۆيلسيا كاكوي-تو زمەي-دراكون. ون دوستيگال ۆسەگو نا راسستوياني ودنوگو دنيا ي نوچي پۋتي. تاك پروشلو منوگو لەت. س نيم دولگو سراجاليس. منوگو ليۋدەي پوگيبلو، پوسلە ەتوگو توت زمەي يسچەز» [6] ي در. وچەن سحوجي سيۋجەت يمەەت لەگەندى زاپيساننىە ا. نەستەروۆىم ۆ كونتسە XIX ۆ. ۋ كازاحوۆ نيزوۆەۆ سىرداري. سوگلاسنو يم، گورود دجانكەنت، يلي يانگيكەنت، گدە پراۆيل ساندجار، پوگيب يز-زا ناشەستۆيا نەسمەتنوگو كوليچەستۆا زمەي [7].

سيۋجەتى و زمەياح دراكوناح يمەيۋت دوۆولنو شيروكوە راسپروسترانەنيە. ۋ منوگيح نارودوۆ، سۋششەستۆۋيۋت پرەدستاۆلەنيا، و توم، چتو دراكون (زمەيا) ياۆلياەتسيا پەرۆوسوزداتەلەم ۆسەگو سۋششەگو نا زەملە. نو ۆ داننوم سلۋچاە پوياۆلەنيە سيۋجەتوۆ و زمەە ي دراكونە ۆ باراج-يۋرماتينسكيح پرەدانياح مى دولجنى سۆيازىۆات س ەتنوپوليتيچەسكيمي يزمەنەنيامي ۆ رەگيونە.

دليا ناچالا راسسموتريم رول كۋلتا زمەي ۋ كيماكوۆ ي ۆ كيماكسكوم وبەدينەني. س.م. احينجانوۆ سچيتاەت، چتو كيماكي، تاك جە وبوجەستۆليايا پرەدستاۆيتەلەي پانتەونا نيجنەگو ميرا - دراكونا يلي زمەيا، دولجنى بىلي سچيتات سەبيا پريچاستنىمي ك يح وبرازۋ ي نا ەتوم وسنوۆاني يمەنوۆاتسيا نارودوم زمەي.

يسسلەدوۆاتەل ۆىدەلياەت نەسكولكو ەتنونيموۆ وبوزناچايۋششيح كيماكسكوە ەتنوپوليتيچەسكوە وبرازوۆانيە. م. كاشگاري كيماكوۆ ۋپوميناەت پود تەرمينوم كاي ۋ، كوتورىح، «سۆوي يازىك» ي كوتورىە «حوروشو زنايۋت تيۋركسكي». ەتو سوگلاسۋەتسيا س منەنيەم يسسلەدوۆاتەلەي و ۆوستوچنوم پرويسحوجدەني كيماكوۆ - تەرريتوري ياۆليايۋششەيسيا ەپيتسەنتروم تاتارو-مونگولسكيح رودوپلەمەننىح وبەدينەني [8]. ەسلي راسسماتريۆات ەتنونيم كاي س پوزيتسي مونگولسكوگو يازىكا، تو وبنارۋجيم، چتو ۆ نەكوتورىح ەگو ديالەكتاح تەرمين كاي وزناچاەت زمەيۋ، دراكونا. ۆ كيتايسكوم يستوچنيكە VIII ۆ. «تانحۋياو» پريۆوديتسيا تامگا پلەمەني كاي، يزوبراجەننايا ۆ ۆيدە زمەي. انالوگيچنايا تامگا سوحرانيلاس ي ۋ پلەمەني كاي، وتمەچەننىح ۆ سوستاۆە وگۋزو-تۋركمەنسكيح پلەمەن. راشيد-اد-دين تەح جە كيماكوۆ/كاەۆ نازىۆاەت لۋنامي. لۋن - كيتايسكوە نازۆانيە دراكونا ي زمەي. تاك جە سام ەتنونيم كيماك، كوتورىي فيگۋريرۋەت ۆ وسنوۆنوم ۆ ارابسكيح يستوچنيكاح يمەەت توجە چتو ي كۋموحي/كۋموسي كيتايسكيح يستوچنيكوۆ. كۋموسي ياۆلياەتسيا پەرەداچەي دۆۋح ەتنونيموۆ: كۋماك ي كاي، چتو گوۆوريت و توجدەستۆە ەتنونيموۆ كيماكي ي كاي. ۆ وتچەتە كيتايسكوگو پوسلا ۆون يان-دە گوۆوريتسيا و نەكيح داچۋناح كوتورىە سوسەدستۆۋيۋت س كيدانيامي. سلوۆو «داچۋن» ەست وبوزناچەنيە كيماكوۆ ي ۆ پەرەۆودە وزناچاەت «ۆەليكيە زمەي». ۆ ارميانسكوم يستوچنيكە و كيماكاح تاك جە سووبششاەتسيا و نارودە زمەي («وتتس») [9].

وچەۆيدنو كيماكي بىلي يزۆەستنى كاك نارود زمەي يمەننو ۆ سمىسلوۆوم زناچەني، ا نە ستولكو فونەتيچەسكي («كاي» - ۆ مونگولسكوي پەرەداچە، «كۋموسي» - ۆ كيتايسكوي، ۆ ارميانسكوي - «وتتس» ي تد.). كيماكي دولگوە ۆرەميا ناحوديليس ۆ تيۋركويازىچنوي سرەدە، ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد كيپچاكامي ي يەمەكامي، داەت وسنوۆانيە پرەدپولوجيت، چتو ەتوت نارود «زمەي» پوميمو مونگولويازىچنوگو ۆاريانتا دولجەن بىل يمەت ي تيۋركسكي ەكۆيۆالەنت، پود كوتورىم ەگو زنالي وكرۋجايۋششيە تيۋركويازىچنىە نارودى. ۆ باشكيرسكوي ەتنونيمي ەست ينتەرەسۋيۋششي ناس ەتنونيم - ەلان. ر.گ. كۋزەەۆ سچيتاەت، چتو باشكيرى پلەمەني ەلان - پوتومكي ودنوگو يز درەۆنيح تيۋرسكيح پلەمەن، كوتوروە ۆكليۋچيلوس ۆ سوستاۆ كىپچاكوۆ ەششە نا راننەي ستادي يح يستوري ميگراتسي نا زاپاد [10]. ەگو سلوۆا نە ليشەنى وسنوۆانيا. ۆ سۆەتە پوسلەدنيح رابوت پو كىپچاكوۆەدەنيۋ ۆوپروس و پرويسحوجدەني ەلانتسەۆ پريوبرەتاەت سۆويۋ فورمۋ. نو پرەجدە چەم وبريسوۆات ەتنوكۋلتۋرنۋيۋ سيتۋاتسيۋ، سلوجيۆشۋيۋسيا ۆ زاپادنوي باشكيري ۆىدەليم ەششە نەسكولكو سۋششەستۆەننىح مومەنتوۆ. دەلو ۆ توم، چتو كرومە باشكيرسكوگو ەتنونيما ي ۋپومينانيا فورمى «چجي-ليان» ۆ «سوكروۆەننوم سكازاني»، پودوبنوە وبوزناچەنيە ۆ كيماكوۆ ۆ تيۋركسكوي ەتنونيمي نە ۆسترەچاەتسيا. نا ەتو وبستوياتەلستۆو وبراتيل ۆنيمانيە ي س.م. اجينجانوۆ. بىتوۆالو كاكوە-تو درۋگوە تيۋركسكوە سلوۆو، كوتوروە بىلو ەكۆيۆالەنتوم تەرمينۋ «كاي» ي وبوزناچالو پلەميا زمەي، ت.ە. كيماكوۆ. پو منەنيۋ كازاحسكوگو يسسلەدوۆاتەليا، تاكيم سلوۆوم ياۆلياەتسيا تەرمين ۋران، كوتورىي ياۆلياەتسيا پرويزۆودنىم وت گلاگولا «ناماتىۆات»، «وبماتىۆات»، س پريباۆلەنيەم اففيكسا (ن). ودين يز سامىح راسپروسترانەننىح ۆاريانتوۆ ەتنونيموۆ س «ۋران» ۆ كورنە ياۆلياەتسيا ەتنونيم ي توپونيم «ۋريانكاي». ۆ رازليچنىح ۆەرسياح ۋليانحا، ۋليانحاي، ۋريانحاي، ۋريانحيتى، ۋنيانگاي، ورەنگاي ي در. پري بليجايشەم راسسموترەني ۆيدنو، چتو ەتنونيم ۋرانكاي ياۆلياەتسيا كومپوزيتنىم، سوستوياششيم يز دۆۋح ەتنونيموۆ ۋران ي كاي، كوتورىە س تيۋركسكوگو ي مونگولسكوگو يازىكوۆ سووتۆەتستۆەننو پەرەۆودياتسيا كاك زمەيا.

ۆوزموجنو، ۆوزنيكنوۆەنيە ەتوگو تەرمينا ۆوزنيكلو ۆ سۆيازي س يازىچەسكيمي رەليگيوزنىمي پرەدستاۆلەنيامي تيۋركوۆ، گدە ناكلادىۆاەتسيا زاپرەت نا ۋپوترەبلەنيە نازۆانيا وپرەدەلەننوگو پلەمەني. يميا ياۆليالوس توتەميچەسكيم سيمۆولوم ي يمەلو ماگيچەسكوە زناچەنيە. پوەتومۋ نا تيۋركسكوە نازۆانيە كيماكوۆ وزناچايۋششەە زمەيۋ (دجيلان) بىل نالوجەن زاپەرت [11].

ۆ باشكيري دوستاتوچنو حوروشو وتلوجيلسيا ەتوت ەتنونيم، ا سامي كيماكو-كىپچاكسكيە پلەمەنا ۋچاستۆوۆالي ۆ ەتنوگەنەزە باشكيرسكوگو نارودا. ۆ ەتوم پلانە نەوبحوديمو وبراتيت ۆنيمانيە نا دۆا رودستۆەننىح ي وچەن بليزكيح پو پرويسحوجدەنيۋ باشكيرسكيح رودوپلەمەننىح وبرازوۆانيا: ۋران ي دۋۆان. كاك ۆيديم، ودنو يز نيح يمەەت ەتنونيم، كوتورىي پولنوستيۋ سووتنوسيتسيا س تيۋركسكيم نازۆانيەم نارودا زمەي. سوگلاسنو منەنيۋ ر.گ. كۋزەەۆا ەتي پلەمەنا يمەيۋت سحوجەە پرويسحوجدەنيە «ۆوسحودياششەە ك درەۆنەي تيۋركو-مونگولسكوي سرەدە التايا ي مونگولي» [12]. ميگراتسيۋ دۋۆانو-ۋرانسكيح پلەمەن ۆ يۋجنوە پريۋرالە ۋچەنىي وتنوسيت كو ۆرەمەني ماسسوۆوگو ۋحودا وگۋزوۆ س رەكي سىرداري نا يۋگو-زاپاد. ۋچيتىۆايا مونگولسكوە پرويسحوجدەنيە ي دالنەيشۋيۋ تيۋركيزاتسيۋ دۋۆانو-ۋرانسكيح پلەمەن ۆ دەشت-ي-كىپچاكە، چتو پراكتيچەسكي پوۆتورياەت ەتنيچەسكۋيۋ يستوريۋ كيماكوۆ، ا تاكجە توجدەستۆەننوست ەتنونيما ۋران س كيماكسكوي ەتنونيميەي، ۋ ناس ەست ۆەسومىە وسنوۆانيا ۆيدەت ۆ ەتيح پلەمەناح، پوتومكوۆ كاكوي-تو كيماكو-كىپچاكسكوي ەتنيچەسكوي گرۋپپى، وكازاۆشاياسيا ۆ زاكامە ۆ پەريود ماسسوۆوي كىپچاكسكوي ميگراتسي. يح پوياۆلەنيە ۆ زاپادنوي باشكيري حاراكتەريزۋەتسيا ماسسوۆىم ۋۆەليچەنيەم سلەدوۆ كىپچاكسكوي كەراميكي ۆ X - XI ۆۆ. ۆاجنوي پريچينوي پوياۆلەنيا، ي دالنەيشەگو وسەدانيا كىپچاكوۆ ۆ پريكامە سۆيازاننو سو سترەملەنيەم ك رىنكام سبىتا  ي جەلاني گوسپودستۆۋيۋششەي ۆەرحۋشكي ۋچاستۆوۆات ۆ تورگوۆىح دەلاح. پەرەسەلەنيە نا تەرريتوريۋ ۆولجسكوي بۋلگاري س ەە وسەدلو-زەمەلەدەلچەسكيم ۋكلادوم ي ۆىگودنىم تورگوۆىم پولوجەنيەم وتۆەچالو داننىم ينتەرەسام [13].

وسوبىي ينتەرەس دليا ناس پرەدستاۆليايۋت سۆەدەنيا ماحمۋدا كاشگارسكوگو، ۆ كوتورىح پروسلەجيۆاەتسيا سۆياز س پرەدانيامي باراج-يۋرماتينسكوگو تسيكلا و دراكونە/زمەە. ۆ چاستنوستي گوۆوريتسيا: «بۋكا - بولشايا زمەيا. ۆ پوسلوۆيتسە گوۆوريتسيا: «ۋ زمەي سەم گولوۆ». ينوگدا ەتيم سلوۆوم نازىۆايۋت گەروەۆ، پودوبنو تومۋ، كاك نازىۆالي ودنوگو يز ۆيدنىح ليۋدەي، ياباگۋ بۋكا بۋدرادج. ۆسەۆىشني وبراتيل يح ۆ بەگستۆو ۆ توت دەن، كوگدا س نيمي سراجالسيا ارسلان-تەگين - زاۆوەۆاتەل س 40 تىس. مۋسۋلمان، ا نەۆەرنىح س بۋكا بۋدرادجەم بىلو 700 تىسياچ» [14]. ۆ داننوم سيۋجەتە وپيسىۆايۋتسيا سوبىتيا پەرۆوي پولوۆينى XI ۆ.، كوگدا كيماكي پودچينيۆ سەبە پلەميا يابگۋ ي، ۆويديا ۆ سويۋز س باسمىلامي ي دجۋمۋلامي، دۆينۋليس ۆ ستورونۋ سەميرچيا [15]، كوتوروە ناحوديلوس پود ۆلاستيۋ كاراحانيدوۆ. ۆ ەتوت پەريود پراۆيل ارسلان-حان.

يميا پرەدۆوديتەليا كيماكوۆ يمەەت پولنۋيۋ توجدەستۆەننوست س يمەنەم دراكونا يز «دافتارا...»: «...دراكون زمەي نازىۆاەمىي بارراج...». تو ەست موجنو سدەلات ۆىۆود و توم، چتو داننىي سيۋجەت و دراكونە، كاك ي ۆەس تسيكل پرەداني و بوربە سو زمەەم/دراكونوم، موجنو وتنەستي كو ۆرەمەني كيپچاكسكوي ميگراتسي ي ك سوبىتيام پرويسحوديۆشيمي ۆ پەريود X - XI ۆۆ. ۆو گلاۆە زناچيتەلنىح كىپچاكسكيح ماسس ستويال «نارود زمەي» - كيماكي. وچەۆيدنو، وكازاۆشيس ۆ زاپادنوي باشكيري كيماكو-كىپچاكسكيە وردى ۆوشلي ۆ كونفرونتاتسيۋ س مەستنىم ناسەلەنيەم، چتو ي وترازيلوس ۆ پرەدانياح. بولەە توگو، ودين يز ۆاريانتوۆ ەتوگو پريدانيا ناحوديتسيا ۆ شەجەرە يۋرماتينسكيح باشكير، كوتورىە يمەيۋت دوۆولنو تەسنىە سۆيازي س تەرريتوريەي سەۆەرو-زاپادنوي باشكيري - پريبيليارە، زاي-شەشمينسكوە مەجدۋرەچە [16].

 

پريمەچانيا:

1. اجينجانوۆ س.م. كىپچاكي ۆ يستوري سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا. ا.-ا.، 1989 س. 150-152.

2. تام جە. س. 153.

3. پلەتنەۆا س.ا. پولوۆتسى. م.، 1990. س. 23.

4. اجينجانوۆ س.م. ۋكاز. سوچ. س. 163; تاك جە: پلەتنەۆا س.ا. ۋكاز. سوچ. س. 28.

5. باشkورت حالىk يجادى. VII ت. ۋفا، 2002. 170 ب.

6. باشكيرسكيە رودوسلوۆنىە. ۋفا، كيتاپ، 2002. س. 53.

7. احيندجانوۆ س.م. ۋكاز. سوچ. س. 188.

8. تام جە. س. 88-91.

9. تام جە. س. 116.

10. كۋزەەۆ ر.گ. پرويسحوجدەنيە باشكيرسكوگو نارودا. م، 1974. س. 363.

11. احينجانوۆ س.م. ۋكاز. سوچ. س. 117-118.

12. كۋزەەۆ ر.گ. ۋكاز. سوچ. س. 353.

13. احينجانوۆ س.م. ۋكاز. سوچ. س. 46.

14. تام جە. س. 183.

15. تام جە. س. 186.

16. يۋسۋپوۆ يۋ.م. «نارود بارادج» ۆوستوچنوگو بۋلگارا: ك ەتنوپوليتيچەسكوي يستوري پلەمەن يۋرماتى، يۋرمي، بۋليار. ۆاتانداش، № 8, 2007. س. 121-129.

 

"اباي-اقپارات"

 

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

قۇيىلسىن كوشىڭ

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

ءالىمجان ءاشىمۇلى 2136
ادەبيەت

«سولاي ەمەس پە؟»

عابباس قابىشۇلى 2545
قوعام

دوس كوپ پە، دۇشپان كوپ پە؟

ءابدىراشيت باكىرۇلى 2306
ەل ءىشى...

ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ: قانداستاردىڭ ءرولى قانداي؟

ءومارالى ادىلبەكۇلى 1649