قازاقتىڭ اسىل ازاماتى، كلاسسيك جازۋشىسى بەيىمبەت مايليننىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە بيىل 115 جىل تولىپ وتىر. وسىعان وراي ونىڭ بۇكىل ءومىرىن، قۇندى دا مول شىعارمالارىن ۇزاق جىل زەرتتەپ جۇرگەن جازۋشى، پروفەسسور، عالىم، گۋمانيتارلىق عىلىمدارىنىڭ اكادەميگى توقتار بەيىسقۇلوۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

- ب.ءمايليننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ جولىڭىز قالاي باستالدى؟

- 1964-1966 جىلدارى ءوز ءوتىنىشىم بويىنشا، الماتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇسىنۋىمەن ماسكەۋدەگى جوعارى پارتيا مەكتەبىنىڭ جۋرناليستيكا بولىمىنە ءتۇسىپ وقىدىم. بىتىرەردە بەيىمبەت ءمايليننىڭ جۋرناليستيكاسى تۋرالى ورىس تىلىندە كۋرستىق جۇمىس جازىپ قورعادىم.

قازاقتىڭ اسىل ازاماتى، كلاسسيك جازۋشىسى بەيىمبەت مايليننىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە بيىل 115 جىل تولىپ وتىر. وسىعان وراي ونىڭ بۇكىل ءومىرىن، قۇندى دا مول شىعارمالارىن ۇزاق جىل زەرتتەپ جۇرگەن جازۋشى، پروفەسسور، عالىم، گۋمانيتارلىق عىلىمدارىنىڭ اكادەميگى توقتار بەيىسقۇلوۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

- ب.ءمايليننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ جولىڭىز قالاي باستالدى؟

- 1964-1966 جىلدارى ءوز ءوتىنىشىم بويىنشا، الماتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇسىنۋىمەن ماسكەۋدەگى جوعارى پارتيا مەكتەبىنىڭ جۋرناليستيكا بولىمىنە ءتۇسىپ وقىدىم. بىتىرەردە بەيىمبەت ءمايليننىڭ جۋرناليستيكاسى تۋرالى ورىس تىلىندە كۋرستىق جۇمىس جازىپ قورعادىم.

1970 جىلى سول جۇمىستى جالعاستىرسام دەگەن وي كەلدى. بەيىمبەت مايلين تۋرالى زەرتتەۋ جاساعان، وي-پىكىرلەرىن تولعاعان، ەستەلىكتەرىن جازعان عالىمدار، جازۋشىلار، زامانداستارىنىڭ مول ۇلەس قوسقانىن ەش جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ال مەن سولاردىڭ ءسوزىن جالعاستىرىم، بي اعاڭدى ۇمىتتىرماي، سانالۋان قاسيەتتەرىن ەل قۇلاعىنا جەتكىزە بەرۋدە شامامنىڭ، ۋاقىتىمنىڭ، تالپىنىسىمنىڭ مۇمكىنشىلىگىنشە ەڭبەكتەندىم-اۋ دەپ ويلايمىن. بياعاڭ تۋرالى ۇلكەن زەرتتەۋ جاساعان تەمىرعالي نۇرتازين ەدى. «بەيىمبەت ءمايليننىڭ تۆورچەستۆوسى» دەگەن فۋندامەنتالدى زەرتتەۋ ەڭبەگى بارىمىزگە بەلگىلى. بىردە ول كىسىمەن حابارلاسىپ ۇيىنە باردىم. جازۋشى بەيىمبەتتىڭ ۇلكەن دارىن يەسى ەكەنىن ايتىپ، ءوز كەزىندەگى مىقتى جۋرناليست بولعانىن اڭگىمەلەپ، ونىڭ وسى قىرى كەڭ زەرتتەلمەي جاتقانىنا نازار اۋداردى. وسى اڭگىمە سەبەپ بولىپ، تەمكەڭ جەتەكشىلىك ەتپەك نيەتىن بىلدىرگەن سوڭ، تاۋەكەل دەپ قولعا الدىم. جۋرناليستىگىن ساراپتاۋدان باستالعان جۇمىس جالعاسىپ، بۇكىل ءومىرى مەن مول مۇراسىن زەرتتەۋ بۇلجىماس مىندەتىمە اينالدى. العاشقى ماقالالارىم بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاريالانىپ جاتتى.

- بۇل سوندا 1970 جىلداردىڭ باسى بولدى عوي...

- ءيا، سودان بەرى قىرىق جىل ءوتتى. ەڭ العاش «تالانتتى دا تاعاندى جۋرناليست» اتتى ماقالام جارىق كورگەننەن باستاپ، «جازۋشى ءومىرىنىڭ ءبىر بەلەسى»، «قاناتتى قالام يەسى»، «جاستارعا جانى جاقىن ەدى»، «شالقار شابىتتى سۋرەتكەر»، «قاڭقايىپ قالعان قارا تاس»، «تۇرمەدە تۇيىقتالعان عۇمىر جاسى»، «بەيىمبەتتىڭ قازاسى»، «قۇنارلى تالانت»، «تەكتىلىك» قاتارلى 70-تەن استام ماقالا، 6 كىتاپ، «بي-اعا» ەستەلىكتەر جيناعىن وقىرماندارمەن قاۋىشتىردىم.

- كىتاپتارىڭىز جونىندە تاراتىپ ايتا كەتسەڭىز؟

- «بەيىمبەت مايلين - پۋبليتسيست» دەگەن كىتابىم 1979 جىلى جارىق كوردى. سودان بەرى «قاناتتى قالامگەر»، «دارىن دارالىعى»، «بەيىمبەتتى اتقان كىم؟»، «قيلى زامان ازابى»، «بەيىمبەت مايلين جانە ۇلتتىق ونەر» دەيتىن كىتاپتارىم ءوز وقىرماندارىن تاپتى. «ۇلى تۇلعالار» سەرياسى بويىنشا جارىق كورگەن «سارىارقا ساڭلاعى» كىتابىنىڭ عىلىمي رەداكتورى بولدىم. «بەيىمبەت مايلين»، «قۇنارلى تالانت» ماقالالارىن دايىندادىم. جازۋشىنىڭ بۇرىن جارىق كورمەگەن، بەلگىسىز بولىپ كەلگەن 3 پوۆەسىن، 1 اڭگىمەسىن، 9 ولەڭىن، 6 فەلەتونىن، 6 وچەركىن، 9 ماقالاسىن، 19 حاتىن، 1 اۋدارماسىن ىزدەپ تاۋىپ باسپاسوزدە جاريالاتتىم.

- بۇل قۇندى دۇنيەلەردىڭ قولعا ءتۇسۋى دە وڭايعا سوقپاعان بولار...

- تاعدىرى مەن شىعارمالارىن تارازىلاۋ بارىسىندا ارحيۆ قويناۋىن قانشا اقتارسام دا ءبىر نارسە جەتپەي تۇرعانداي كورىندى. تۇرمەدە بولۋىنىڭ، اتىلىپ كەتۋىنىڭ سەبەپتەرىن جالپى بىلسەك تە ناقتى دەرەك جوق. اتۋ تۋرالى قانداي شەشىم بولدى، كىم شىعاردى دەگەن سۇراق تۋدى. «ءومىرىنىڭ وسى تۇسى تولىق اشىلماي جاتىر-اۋ، كگب-داعى ىسىمەن تانىسساق قايتەر ەكەن؟» دەگەن وي دا مازالاپ ءجۇردى.

اقىرى بەل بۋىپ، ب.ءمايليننىڭ كوپ جىل بويى ەشكىمنىڭ قولىنا تيمەي، قۇپيا ساقتاۋلى جاتقان ىسىمەن تانىسپاق بولىپ، كگب-نىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن الدەنەشە رەت سويلەسۋگە تۋرا كەلدى. تۇبىندە ءبىر شەشىمگە كەلىپ، «اعايىندارىنان كىم بار، بىرەۋى ءوتىنىش جازىپ، نوتاريۋسكە راستاتىپ بەرسىن» دەگەن تالاپ قويدى. ب.ءمايليننىڭ كوزى ءتىرى گۇلسىم دەگەن قىزىنان باسقا ەشكىمى جوق بولاتىن. وعان ايتىپ ەدىم، بىردەن كەلىسىپ، ءوتىنىشىن جازىپ، وعان نوتاريۋستىڭ ءمورىن باسقىزىپ، قولىن قويدىرىپ كگب-عا اپاردىق. سودان كەيىن مۇمكىنشىلىك تۋىپ، بي-اعاڭنىڭ ىسىمەن تانىستىم. ناتيجەسىندە بىرنەشە ماقالا جازىپ، «بەيىمبەتتى اتقان كىم؟» دەگەن كىتابىمدى شىعاردىم. ونى قايتا قاراپ، تولىقتىرىپ بارلىق ءومىرىن دەرلىك قامتىعان «قيلى زامان ازابى» اتتى ەڭبەگىمدى باستىردىم. 2003 جىلى شاققان بۇل كىتاپ 320 بەت بولدى، 1000 دانامەن عانا تارالدى.

- بەيىمبەت مايلين شىعارمالارىنىڭ كوپتومدىعى ءار جىلدارى جارىق كورىپ كەلە جاتقانىنان حابارىمىز بار. وسى سۇبەلى دۇنيەنىڭ كوتەرەر جۇگى قانشالىقتى؟

- 2004 جىلى «قازعۇرت» باسپاسىمەن كەلىسىپ ب.ءمايليننىڭ كوپتومدىعىن شىعارا باستادىق. باسىندا بايمەنشە سەرىكقاليعا حابارلاسىپ، ول كەلىسكەن سوڭ ەكەۋلەپ قۇراستىردىق. شۇكىر دەرلىك جۇمىس ىستەدىك. قولعا تۇسكەن جاڭا مالىمەتتەر مەن دەرەكتەردى شىعارىلىپ جاتقان كوپتومدىققا قيۋلاستىرىپ ەنگىزىپ جاتىرمىز. بۇرىنعى جيناعىنا كىرمەي بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ءبىراز شىعارمالارىن تاۋىپ كوپتومدىققا كىرگىزدىك. سوندا جاڭادان 15 اڭگىمەسى، 78 ولەڭى، 13 پوەماسى، 4 پەساسى، 10 پوۆەسى، 2 رومانى، 1 ستسەناريى قوسىلىپ ەنگىزىلدى. وچەركتەرى 38-گە، فەلەتوندارى 132-گە جەتكىزىلدى. جيناقتارىنا مۇلدەم ەنگىزىلمەگەن 27 حاتى، 300-دەن اسا ماقالالارى قوسىلدى.

- بەيىمبەت مايلين شىعارمالارىنىڭ جالپى سانى انىقتالدى ما؟

- ءبىراز انىقتالدى. رومانى 4 (بەسىنشى «قاراشاش» رومانى تابىلمادى), پوۆەستەرى 17, پوەمالارى 19, پەسالارى تابىلعانى 15 (بارلىعى 24), ستسەناريى 2, ليبرەتتو 1, ول «ديداراي»، بىراق جوعالىپ كەتكەن، ولەڭدەرىنىڭ سانى 201, تاعى دا تابىلۋى مۇمكىن، اڭگىمەلەرى 96, فەلەتونى 132, وچەركى 38, ماقالاسى 700-دەن اسادى، ولاردىڭ 300-گە جۋىعىن جيناي الدىم.

كومتومدىقتىڭ ءبىرىنشى كىتابىن اڭگىمەلەرىنەن باستاپ، 2004 جىلى شىعاردىق، سىيماعانى ەكىنشى تومعا اۋىستى. 96 اڭگىمە تاۋىپ، كىرگىزدىك. 1958 جىلى شىققان «تاڭدامالى شىعارمالارى» جيناعىنا 36, 1977 جىلعى تاڭداماسىنا 49, ال 1980 جىلدارى شىققان باس تومدىعىنا 81 اڭگىمەسى ەنگەن ەدى. ەندى بايقاڭىز، بەلگىسىز دەپ جۇرگەن قانشا اڭگىمەلەرى قوسىلعانىن. باسقا جانرلاردا جازعان تۋىندىلارىنىڭ بەلگىسىز دەگەندەرىن ىزدەپ قوسقانىمىزدى وقىرمان ءوزى دە بايقاي الادى. تابىلماي جاتقاندارى دا جوق ەمەس. ەگەر ماسكەۋ ءارحيۆىن سۇزسە جوعالىپ كەتتى دەگەن «ديداراي» ليبرەتتوسى، «قىزىل جالاۋ» رومانىنىڭ تولىق نۇسقاسى تابىلىپ قالۋى دا مۇمكىن...

- تارلان جازۋشى قىسقا عۇمىرىندا از جازباعان ەكەن-اۋ!

- ونىڭ كوپ جازعاندىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى - بۇركەنشىك اتتارىنىڭ كوپ ەكەندىگى. بارلىق تۋىندىلارىنا امىسە ءوز ەسىمىن قويا بەرمەگەن. ول ءوز كەزىندەگى گازەت، جۋرنالداردىڭ بارىنە دەرلىك قالام جاردەمىن بەرىپ، بەلسەندى اتسالىسقان جازۋشى. بارىندە ءوزىن كورسەتە بەرمەي، بۇركەنشىك اتتارىن قويا بەرۋى نەدەن دەگەن وي دا تۋدى. ونىڭ سەبەبى - بىرىنشىدەن، تابيعاتىنان قاراپايىم ول كورىنىپ قالايىن دەگەن ماقتاندى سۋقانى سۇيمەيتىن، ەكىنشىدەن، كوزگە شىققان سۇيەلدەي كورىنە بەرۋدى ەرسى سانادى، ۇشىنشىدەن، جوعارى مادەنيەتتىڭ ۇلگى-ونەگەسىنە تابىندى.

- جازۋشىنىڭ بۇركەنشىك اتتارىن انىقتاۋ جاعى قيىن بولعان جوق پا؟

- تەمىرعالي نۇرتازين «بەيىمبەت ءمايليننىڭ تۆورچەستۆوسى» (1966 ج.) كىتابىندا، «ازىرگە ءبىز انىقتاعان پسەۆدونيمى جيىرما ءبىر» دەپ جازعان ەدى. ال 1968 جىلى ول كىسى «ادەبيەتتەردىڭ كورسەتكىشتەرى» كىتابىنىڭ العى سوزىندە «جالپى سانى وتىزعا جۋىق» دەپ كورسەتتى. ب.مايلين شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشى س.بايمەنشە «بەيتانىس بەيىمبەت» دەگەن كىتابىندا 33 دەگەن پىكىر ايتتى. بەيىمبەتتىڭ بۇل قىرىن انىقتاۋدى مەن جالعاستىرا بەردىم. 1993 جىلى باسىلعان «قاناتتى قالامگەر» اتتى كىتابىمدا 43 دەگەن ەدىم. 2000 جىلداردان بەرى قاراي زەرتتەي كەلە بەيىمبەت مايليننىڭ 74 بۇركەنشىك اتى بار ەكەنىن انىقتادىم.

- بەيىمبەتتانۋدا ولقى سوعىپ جاتقان تۇستار بار ما؟

- شەشىلمەي جۇرگەن ءبىر ماسەلە بار. ول - ب.ءمايليننىڭ قوستاناي قالاسىندا، وبلىس ورتالىعىندا وزىنە ارنالعان مەموريالدىق مۋزەيىن اشۋ. بۇل ماسەلەنى مەن 1994 جىلى جازۋشىنىڭ 100-گە تولۋ سالتاناتىنا قوستانايعا بارعانىمدا كوتەرگەن بولاتىنمىن. وسى مەرەيتويدى جوعارى دەڭگەيدە وتكىزگەن سول كەزدەگى وبلىس اكىمى ب.تۇرسىنباەۆقا وتە قاتتى ريزا بولعان ەدىك. مۋزەي اشۋدى دا قاراستىرامىز دەگەنى ءۇمىت وتىن مازداتىپ ەدى. الايدا ول كىسى قىزمەتىنەن كەتتى دە مازداعان سەنىمىمىز كومەسكىلەنىپ قالدى.

بۇل ماسەلە نەگە مازالايدى؟ س.سەيفۋلليننىڭ استانادا، ءى.جانسۇگىروۆتىڭ وبلىس ورتالىعى تالدىقورعاندا جەكە مۋزەيلەرى بار. باسقالارىن ايتپاعاندا، ءتىپتى، تاتار اقىنى حاسان تۋفاننىڭ، باشقۇرت جازۋشىسى سەيفي قۇداشتىڭ رەسپۋبليكالارىنىڭ ورتالىقتارىندا سونداي مۋزەيلەرى بار. ولار ب.ءمايليننىڭ قيماس دوستارى ەدى. ب.ءمايليننىڭ 70 جىلدىعىنا كەلگەندە ح.تۋفان كوزىنەن جاسىن اعىزا «ىزدەيمىن بۇگىن شارق ۇرىپ، قارايمىن بۇگىن الاقتاپ، قايداسىڭ سەن، بەيىمبەت دوسىم؟! ساعىندىم سەنى، اڭسادىم، قايدان تابامىن ەندى مەن. الماتىعا بارعان ەدىم... قۇشاعىمدى اشىپ، اڭساپ... ىزدەرىڭدى باسىپ، كوشەلەرىن كەزدىم سابىلاپ... وندا دا جوقسىڭ، بەيىمبەت! تابارمىن با دەپ تۋعان جەرىڭ قوستانايعا كەلدىم، بەيىمبەت، مۇننان ىزدەپ تاپپادىم... قايدا جاتىرسىڭ، قايدا تىنىشتىق تاپتىڭ، قايران دوسىم بەيىمبەت. جوق، جان دوسىم، سەن ولگەن جوقسىڭ، ماڭگى ءتىرىسىڭ. قازاق حالقىنىڭ ىستىق جۇرەگىندەسىڭ. جوق، ولگەن جوقسىڭ، ماڭگى جاسايسىڭ سەن قازاق حالقىنىڭ ۇلى ەلىندە!» دەگەن ەدى. ول ايتقان ۇلى ەل ۇلى پەرزەنتىنە مۋزەيلىك ءبىر ءۇي تۇرعىزا الماسا، ودان ءارى كىمگە شاعىنارسىڭ. ويىمنان كەتپەي جۇرگەن وسى ماسەلەنى قويىپ-اق كەلەمىز. ءۇنىمىز جارتاسقا سوعىلعانداي بولىپ ءجۇر...

- سوندا مۇراجاي اشۋعا نە كەدەرگى بولىپ وتىر؟

- 2004 جىلى پرەمەر-مينيستر د.احمەتوۆتىڭ، قوستاناي وبلىسى س.كۋلاگيننىڭ اتىنا حات دايىندادىم. ءوزىم قول قويدىم. بۇل مۋزەيدىڭ كەرەكتىگىن قولداپ، م.الىمباەۆ، ز.قابدولوۆ. ءا.نۇرپەيىسوۆ، س.قيراباەۆ، ت.كاكىشەۆ، ت.مولداعاليەۆ، ءو.سۇلتانعازين، ك.نۇرپەيىسوۆ، گ.بەلگەر، ش.ەلەۋكەنوۆ، ج.يسماعۇلوۆ، ع.قابىشەۆ سياقتى جالپاق ەلگە بەلگىلى اقىن، جازۋشى، عالىمدار دا قول قويىپ بەردى. حات «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 26 ناۋرىز كۇنگى سانىندا جاريالاندى. ال 10 ءساۋىر كۇنى د.احمەتوۆ پەن س.كۋلاگيننىڭ اتىنا سالىپ جىبەردىم. ولارعا جەتكەندىگىن وبلىستىق مادەنيەت دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى ر.عايسەنوۆادان كەلگەن جاۋاپتان ءبىلدىم. وندا مۇراجاي اشۋعا مۇمكىنشىلىك جوق ەكەندىگى ايتىلىپ، تاران اۋداندىق مۋزەيى ونىڭ اتىمەن اتالاتىنىن العا تارتىپتى.

جاۋاپقا قاناعاتتانباي «قۇلىق بولسا، شەشىلمەيتىن ءىس بار ما؟» دەگەن ماقالا جازىپ جاريالاتتىم. ب.ءمايليننىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولۋىنا وراي «الىپ جازۋشىمىز الدىنداعى پارىزىمىز ۇمىتىلماسىن» دەگەن ماقالامدا جارىق كوردى. ەستىر قۇلاق، سەلت ەتەر جان بولمادى. 2006 جىلى «قوستاناي تاڭى» گازەتىندە (30 ناۋرىز) سول جاققا جازعان حاتىم دا باسىلدى.

ءبىر ءساتى ءتۇسىپ قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءا.نۇرشايىقوۆقا مۇڭىمدى شاعىپ، وسى ماسەلەنى اڭگىمەلەپ بەردىم. ول كىسى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆقا حات جازاتىنىن ايتتى. سوزىندە تۇرىپ، حاتىن جىبەردى. ودان كەيىن قوستاناي اكىمدىگىنە دە جولدادى. سونىمەن ب.ءمايليننىڭ مۋزەيىن اشۋ جوسپارلانىپ وتىر دەگەن حابار الدىق. سوعان ريزا بولىپ ءجۇرمىز. ۋادەلەرىندە تۇرادى دەگەن سەنىمدەمىز...

اڭگىمەلەسكەن ءبىلال قۋانىش

بەيىمبەت مايليننىڭ بۇركەنشىك ەسىمدەرى:

1. شاڭقان 38. قوڭىراۋشى

2. مالاي 39. ءبىر كورگەن

3. جولاۋشى 40. ەستىگەن

4. ب-ت 41. كوزى كورگەن

5. م-تاي 42. ب-ج

6. جولشىباي 43. ىشىندە بولعان

7. م. 44. ءوزىم

8. كوز 45. گازەتشى

9. بىج 46. جاسقانشاق

10. م-ب 47. التاي

11. ءتىلشى 48. جۋاس

12. ب-م 49. الاكوز

13. قايداۋىل 50. ەگىنشى

14. مەن 51. ەل ارالاعان

15. ب. 52. مۇعالىم

16. جالشى 53. مەن عوي

17. م-ي 54. بەكەت

18. جالاڭاياق 55. قارساق

19. بالىقشى 56. تولستوي قازاق

20. م-م 57. قاراشا بالا

21. مەرەكە 58. بي

22. جورنالشى 59. بالىق

23. مالشى 60. ب-ب-ج

24. مىرقىمباي 61. جولدان

25. قارابالىق بالاسى 62. باق اۋعان

26. ءىنىسى 63. جالشى بالاسى

27. تاي 64. كەتپەن

28. بيماعامبەت 65. قورعاسىن

29. جولاۋشى باقىر 66. جول بولسىن

30. قويشى 67. بيمۇحامبەت

31. قارا بالا 68. قايداۋىل بالاسى

32. قويشىعارا 69. مالاي بالاسى

33. ءبىز 70. م-ت

34. وقىتۋشى 71. كەدەي

35. كەدەيشىل 72. ەلدەن

36. وقۋشى 73. شوڭ

37. جولاۋشى 74. نىق

"انا ءتىلى" گازەتى 19 قاراشا 2009 جىل