ينەرنەت-كونفەرەنتسيا (جالعاسى)
تاۋەلسىزدىگىمىزگە 17 جىل بولعالى ساياسي جانە وپپوزيتسيالىق باسىلىمدار سىزدىڭشە قازاق حالقىن قانشالىقتى ساۋاتتى ەتىپ، كوزىن اشا الدى؟ وقىرماندارىڭىز ءبىر ساياسي جاعداي بولا قالسا بىرىگىپ، باس كوتەرەدى دەپ ويلايسىز با؟ جالپى، وپپوزيتسيالىق باسىلىمدار قانداي وقىرمان قالىپتاستىردى؟ ءوز مەملەكەتىنە، ەرتەڭىنە سەنبەيتىن، بيلىكتى جەك كورەتىن اۋديتوريا قالىپتاستىرۋدىڭ سالماعى، سوڭى قالاي بولماق؟
جانسايا سىدىقباي، استانا قالاسى.
حالىقتى «ساۋاتتى ەتۋ» مەن «كوزىن اشۋ» ماسەلەسىنىڭ ولشەمى قانشالىقتى ەكەنىن ۇلكەن ءبىر عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيانىڭ كومەگىمەن انىقتاۋ كەرەك سياقتى. جەكە مەنىڭ پىكىرىمدى سايتتىڭ كوممەنتاتورلارى سان-ساققا جۇگىرتەرى انىق. بۇل ورايدا ءبىر مىسال كەلتىرەيىن، سونىڭ وزىنەن وپپوزيتسيالىق باسىلىمداردىڭ قوعام ومىرىندەگى ءرولىن كورۋگە بولاتىن شىعار. ماسەلەن، ەلدىڭ جوعارى ساياسي بيلىگى جەمقورلىق شىرماۋىنا تاپ بولعانىن، سونىڭ سالدارىنان «قازاقگەيت» دەگەن اتاۋى بار بۇكىلالەمدىك قىلمىستىق ءىس ءجۇرىپ جاتقانىن قازاقستان حالقى العاش رەت «دات» جانە «سولدات» گازەتتەرىنەن وقىپ ءبىلدى. اقپارات دەگەن قۇدىرەت قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋدىڭ ءبىرىنشى العىشارتى سانالادى.
تاۋەلسىزدىگىمىزگە 17 جىل بولعالى ساياسي جانە وپپوزيتسيالىق باسىلىمدار سىزدىڭشە قازاق حالقىن قانشالىقتى ساۋاتتى ەتىپ، كوزىن اشا الدى؟ وقىرماندارىڭىز ءبىر ساياسي جاعداي بولا قالسا بىرىگىپ، باس كوتەرەدى دەپ ويلايسىز با؟ جالپى، وپپوزيتسيالىق باسىلىمدار قانداي وقىرمان قالىپتاستىردى؟ ءوز مەملەكەتىنە، ەرتەڭىنە سەنبەيتىن، بيلىكتى جەك كورەتىن اۋديتوريا قالىپتاستىرۋدىڭ سالماعى، سوڭى قالاي بولماق؟
جانسايا سىدىقباي، استانا قالاسى.
حالىقتى «ساۋاتتى ەتۋ» مەن «كوزىن اشۋ» ماسەلەسىنىڭ ولشەمى قانشالىقتى ەكەنىن ۇلكەن ءبىر عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيانىڭ كومەگىمەن انىقتاۋ كەرەك سياقتى. جەكە مەنىڭ پىكىرىمدى سايتتىڭ كوممەنتاتورلارى سان-ساققا جۇگىرتەرى انىق. بۇل ورايدا ءبىر مىسال كەلتىرەيىن، سونىڭ وزىنەن وپپوزيتسيالىق باسىلىمداردىڭ قوعام ومىرىندەگى ءرولىن كورۋگە بولاتىن شىعار. ماسەلەن، ەلدىڭ جوعارى ساياسي بيلىگى جەمقورلىق شىرماۋىنا تاپ بولعانىن، سونىڭ سالدارىنان «قازاقگەيت» دەگەن اتاۋى بار بۇكىلالەمدىك قىلمىستىق ءىس ءجۇرىپ جاتقانىن قازاقستان حالقى العاش رەت «دات» جانە «سولدات» گازەتتەرىنەن وقىپ ءبىلدى. اقپارات دەگەن قۇدىرەت قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋدىڭ ءبىرىنشى العىشارتى سانالادى.
ال ەندى «الدەبىر ساياسي جاعداي بولا قالسا، وقىرماندارىڭىز بىرىگىپ، باس كوتەرەدى دەپ ويلايسىز با؟» دەگەن ساۋال قانشالىقتى قىزعىلىقتى بولسا، سونشالىقتى ساۋاتسىز، جانسايا شىراق. بىرىنشىدەن مەنىڭ وقىرماندارىمنىڭ باسى بىرىگۋى ماعان ءتىپتى دە قاجەت ەمەس جانە ول مۇمكىن دە ەمەس. اۋىلداعى اۋعانباي شالدان باستاپ، نازارباەۆتىڭ وزىنە دەيىن مەنىڭ وقىرماندارىم بولسا، ولاردىڭ باسى قالاي بىرىگۋى مۇمكىن؟ وقىرماندار اراسىندا سوت تا، پروكۋرور دا، «چەكيست» تە، مۇعالىم دە، بانكير دە، ت.ت. بار. بۇلاردىڭ باسى بىرىگىپ، باس كوتەرەدى دەگەن قيسىنعا سيا ما، ايتشى قارىنداسىم؟
سول سياقتى «وپپوزيتسيالىق باسىلىمدار قانداي وقىرمان قالىپتاستىردى» دەگەن ساۋالعا دا باس قاتىرىپ كورمەپپىن. انىعىندا بۇل ماسەلە ماعان اسا ماڭىزدى ەمەس، سەبەبى قازىرگى اقپارات كوممۋنيكاتسياسى دامىعان زاماندا، بىرەر باسىلىم قوعامدىق ورتادا باسىم پىكىر قالىپتاستىرادى دەگەنگە سەنۋ قيىن. مەنىڭشە، وسى اقپارات تاسقىنى اراسىندا وقىرمان (ادام، ازامات) ءوزىن ءوزى قالىپتاستىرۋى كەرەك شىعار. ايتپەسە جىندى بولىپ كەتۋىڭ عاجاپ ەمەس...
جانسايا، سۇراعىڭنىڭ سوڭى تىپتەن قىزىق. «ءوز مەملەكەتىنە، ەرتەڭىنە سەنبەيتىن، بيلىكتى جەك كورەتىن اۋديتوريا قالىپتاستىرۋدىڭ سالماعى، سوڭى قالاي بولماق؟» دەيسىڭ؟! بۇل ارادان كىنارات ىزدەۋ قاجەت بولسا، «ءوز مەملەكەتىنە، ەرتەڭىنە سەنبەيتىن» اۋديتوريا قالىپتاستىرۋعا ءبىرىنشى كەزەكتە بيلىكتىڭ ءوزى كىنالى. وپپوزيتسيالىق باسىلىمداردا جارىق كورەتىن ماتەريالدار مارستان كەلىپ جاتقان جوق قوي. ولاردى جەمقور، ۇرى، قىلمىسكەر، جەكسۇرىن، ادىلەتسىز بيلىكتىڭ ءوزى جاساپ جاتىر. سويتە تۇرا ءوزىنىڭ اشىلىپ قالعان ارتىن جابۋ ءۇشىن تاۋەلسىز گازەتتەردى قۋدالايدى، سوتتايدى، جۋرناليستەرىن قامايدى. وسى جاعدايدىڭ «سوڭى قانداي بولماق» دەگەن ساۋالعا سول بيلىكتىڭ ءوزى باس قاتىرۋى كەرەك. بۇل - بيلىكتىڭ ميسسياسى، قانداي دا ءبىر مەملەكەتتىك باسشىلىقتىڭ مۇددەسى (دۇرىسى - «پرەدنازناچەنيە» دەگەن ۇعىمنىڭ اۋدارماسى).
ءبىزدىڭ بيلىك «مەكتەپ پەن اۋرۋحانا سالىپ جاتىرمىز، پەنسيا بەرىپ جاتىرمىز، ۆۆپ-نى ءوسىرىپ جاتىرمىز، جۇمىس ورىنىن اشىپ جاتىرمىز، ت.ت.» دەپ، كەۋدە قاققاندا، كوكىرەگىنەن وت ۇشقىندايدى. اپىراۋ، وسىلاردىڭ ءبارىن ىستەمەسە، بۇل بيلىك باسقا نە ىستەمەك؟! ونى ىستەمەسە، بۇل بيلىكتىڭ بىزگە تىپتەن دە قاجەتى بار ما!؟
ەگەر بيلىك حالىقتىق مۇددەنىڭ التىن قازىعىن تابا المايتىن بولسا، نەمەسە وسى جارىمەس بەتىمەن كەتە بەرەر بولسا، راسىندا دا ونىڭ سوڭى جاقسى بولمايدى.
ەگەر مايدا-شۇيدانىڭ بارلىعىن الىپ تاستاسا، ءسىز باسقارعان گازەتتەر قازاق قوعامى، قازاق جۋرناليستيكاسى ءۇشىن نە بەردى دەپ ويلايسىز؟ قانداي جاڭالىقتار اشتىق دەپ پايىمدايسىز؟ دات جوباسىنىڭ مەكتەبى قالىپتاستى دەپ ايتا الاسىز با؟
ەرلەن
ەرلەن، مەنىڭشە بىزدە اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق «قازاق قوعامى، قازاق جۋرناليستيكاسى» بار ما؟ قوعامىڭنىڭ قانداي ەكەنىن پرەزيدەنتىنىڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ورىسشا سويلەۋگە بەيىم ەكەندىگىنەن كورە بەرىڭىز. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قانداي ەكەنىن وبلىس اكىمىن سىناۋعا قاۋقارسىزدىعىنان كورە بەرىڭىز. سىناۋ - مىندەت ەمەس. بىراق ءباسپاسوز بيلىككە بالاما وي-پىكىردىڭ ورداسى بولا ءبىلۋى كەرەك. «ءتورتىنشى بيلىك» دەگەن ۇعىم وسىدان تۋسا كەرەك. ال سول بيلىكتىڭ بىزدەگى ۇسقىنىن ءبىلۋ ءۇشىن «ەگەمەندى»، «ايقىندى»، «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىن اشىپ قاراڭىز، «حابار» مەن «قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ اينەگىنەن قازىرگى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ جاعدايىن بىلە بەرىڭىز.
ال «قانداي جاڭالىق اشتىڭىز» دەگەنگە كەلەر بولساق، مەنىڭ ويىمدا جاڭالىق اشۋ ماقساتى جوق. جاڭالىق اشاتىنداي مەن عالىم نەمەسە جازۋشى ەمەسپىن. ءبىزدىڭ تىرلىكتىڭ «ەجەلگى كاسىپ» دەگەن تاعى ءبىر اتاۋى بار ەكەنىن ەسكەرسەك، جۋرناليستيكا سالاسىنداعى بارلىق جاڭالىق سول ەجەلگى زاماننان بەرى الدەقاشان اشىلىپ قويعان.
«دات» جوباسىنىڭ مەكتەبى قالىپتاستى ما دەگەن ساۋالعا مەنىڭ بەرگەن جاۋابىن رەتسىز بولادى. ونى باسقالار ايتسىن. بىراق سول ايتقىشتار «دات» -تان كەيىن «رەسپۋبليكا»، «ءسوز»، «سۆوبودا سلوۆا»، «ۆزگلياد»، «قازاقستان» گازەتتەرى پايدا بولعانىن ۇمىتپاسا ەكەن دەيمىن-داعى...
ابايشىلاپ ايتاتىن بولساق، ءسىزدىڭ تۇسىنىگىڭىزدە "قاي بەس نارسەگە اسىق بولۋ كەرەك", "قاي بەس نارسەدەن قاشىق بولۋ كەرەك"?
ابايشىل جان
اتتەڭ، اباي اتام سياقتى بەس جاقسى مەن بەس جاماندا ءدوپ باسىپ ايتار بولسام، ءبۇيتىپ جۇرەر مە ەدىم؟!.. دەگەنمەن، بۇگىنگى زاماننىڭ بەس جاقسىسى: ءبىلىم، بىلىكتىلىك (كومپەتەنتنوست), پروفەسسيوناليز، مەيىرىمدىلىك جانە ادىلەتتىلىك دەپ بىلەم.
ال جاماننىڭ بەسەۋىن ەمەس، بىرەۋىن عانا اتايىن. ول - يسلامدى يمانعا اينالدىرۋ (يسلام فۋندامەنتاليزمى) ءۇردىسى. بۇل قازاقتىڭ بولاشاعىنا قاتتى قاتەر بولا ما دەپ قاۋىپتەنەم. سوناۋ 19-شى عاسىردا شوقان ءۋاليحانوۆ قازاقتىڭ كەڭ دالاسىن يسلام جايلاپ بارا جاتقانىنا قاتتى الاڭداپ، اقىرى رەسەي پاتشاسىنا حات جازۋعا ءماجبۇر بولعان ەكەن. 19-شى عاسىر دەمەكشى، تاياۋدا مەنىڭ ءبىر جاقسى باۋىرىم ەرلان سايىروۆ ماعان «كۋنستكامەرا قورلارىنان» دەگەن كىتاپ سىيلادى. سونى اقتارىپ وتىرىپ، وسىدان ءبىر عاسىر عانا بۇرىن قازاقتىڭ قىزدارى باسىنا ۇكىلى تاقيا مەن ءساندى ساۋكەلە كيگەنىن، جىگىتتەرى - قياق مۇرت، ءساندى ساقال قويعانىن كورىپ، بۇگىنگى قىزدارىمىز ادەمى كوركىن حيدجابقا قىمتاپ، جىگىتتەرىمىز قابا ساقالعا تۇنشىعىپ، ءوڭسىز شاپان مەن دالبيعان دامبالدى ۇلتتىق مۇددەگە ايىرباستاپ بارا جاتقانىن ەسكە الدىم.
ءبىزدىڭ كەڭ دالامىزعا يسلامنىڭ كەلگەنىنە نەبارى ەكى عاسىردان اسار-اسپاس ۋاقىت بولدى (مەن بۇل ارادا حورەزمشاحتىڭ ەزگىسىندە بولعان، وزبەككە تاقاۋ وڭتۇستىك ءوڭىردى ەسەپكە الىپ وتىرعان جوقپىن). ال ونىڭ الدىندا قازاق قازاق بولعالى مىڭداعان جىلدار بويى ماڭگىلىك كوك اسپانعا تابىنعان ءتاڭىرشىل ەل ەدىك. ەندى نە بولىپ بارامىز؟ نەگە ءبىز ەكى ءجۇز جىلدىڭ ىشىندە وزگەرىپ كەتتىك؟ تاريحتىڭ ۋاقىتىمەن سالىستىرساق، ەكى ءجۇز جىل دەگەن قاس قاعىم ءسات ەمەس پە.
كوپكە توپىراق شاشپاۋدىڭ الپەتىمەن ايتار بولسام، يسلامنىڭ تازا تۇرقىنا تابىنۋ - اركىمنىڭ ءوز ەركى بولسا كەرەك. بىراق مىڭداعان جىلدىق تەگى تاڭىرشىلدىكپەن قالىپتاسقان قازاقتىڭ يسلامعا ەسسىز ءيىلىپ كەتكەنى الاڭداتادى. بۇگىنگى جاستار وسىدان قاشىق بولسا ەكەن دەپ ارماندايمىن.
ەلىمىزدە قازاقستان ازاماتتتارىن اسىرەسە، قازاق تىلىنە مۇرىن ءشۇيىرىپ قارايتىن قازاقتاردى قانداي تاسىلمەن، نەندەي ايلامەن، قانداي جولمەن قازاقشا سويلەتۋگە بولادى، بولسا ول قانشا ۋاقىتتا ىسكە اسۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىز؟
ادام بويىنا يماندىلىقتى ورنىقتىرۋ ءۇشىن قانداي تاربيە بەرگەن دۇرىس جانە قاي جاستان، قاي جەردەن باستاعان ءجون دەپ ەسەپتەيسىز؟
قازاق ءتىلىن بىلمەي شەتەلدە وقىپ جاتقان قازاق ازاماتتارى تۋرالى نەندەي پىكىردەسىز؟
سوۆەتحان.
بۇل مەن بىلەتىن سوۆەتحان با؟ كىم بولساڭ دا ايتايىن، مەنىڭ ءبىر سوۆەتحان دەگەن دوسىم بار. مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ بيىك تورىندە جۇرگەن جىگىت. بىراق، ول بيلىكپەن بىلعانباعان، ارى دا، جانى دا تازا، ادىلەتسىزدىك دەسە ازا بويى قازا بولاتىن ازامات.
بىردە مەن سول دوسىما تاعى ءبىر جولداسىمنىڭ شارۋاسىنا جاردەم جاساشى دەپ، قولقا سالدىم. «ازىن-اۋلاق اقشاسى بار ەكەن، شارۋاسىن تىندىرىپ بەرسەڭ قارىزعا قالمايمىن دەپ وتىر» دەدىم. وسىنى ايتىپ ەدىم سوۆەتحانىم بىت-شىت بولدى. «سەن نە دەپ وتىرسىڭ!» دەيدى ماعان كوزى ەجىرەيىپ. «بەرەتىن اقشاسى بار ەكەن...» دەيمىن مەن ساسقالاقتاپ. سوندا سوۆەتحاننىڭ ماعان ايتقانى: «ەرمۇرات، سەن ءوزىڭ نە ءۇشىن كۇرەسىپ ءجۇرسىڭ!؟ ادىلەتسىزدىك پەن زاڭسىزدىققا، جەمقورلىق پەن قياناتقا قارسى ەمەس پە ەدىڭ، ەندى مەنى نەگە سول قىلمىسقا يتەرمەلەيسىڭ، ءا!».
ساسىپ قالدىم. بۇل جولداسىمناىڭ اماناتى ەدى، سول اماناتتى سول قالپىندا جەتكىزىپ وتىرمىن دەپ، ارەڭ دەگەندە قۇتىلدىم. راسىندا ءالى قۇتىلعان جوقپىن، كۇنى بۇگىنگى دەيىن اندا-ساندا بەتىمە باسىپ قويادى.
مىنە، يماندىلىقتىڭ ۇلكەن ۇلگىسى وسى شىعار دەپ ويلايمىن. ال قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەلسى بولات اعام اتاباەۆ ايتپاقشى، بەن لادەن بولىپ كەتتى عوي، نە ۇستاتپايدى، نە ءبىتىپ بولمايدى.
مەن بۇل ساۋالعا ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ ۇزىنا بويىندا وزىمشە جاۋاپ بەرگەن سياقتىمىن. قازاقتى قازاقشا سويلەتۋ ءۇشىن ەشقانداي ايلا كەرەك ەمەس. پريبالتيكا ەلدەرى مەن ۋكرايناداعى سياقتى ءتىل كۋلتىن قالىپتاستىرسا بولدى. پرەزيدەنتتىڭ جارلىقتارى مەن ۇكىمەتتىڭ قاۋلىلارى قازاقشا شىعىپ، قاجەت بولسا اۋدارىپ الىڭدار دەسە، ەرتەڭ ورىس تا، باسقا دا قازاققا «قۇل» بولار ەدى.
ال يماندىلىقتى وقىتۋ جاعىنان مەن «سپەتس» ەمەسپىن. بۇل جاعىنان ءوزىمنىڭ ءبىلىمىم تاپشى. بىلەتىنىم - جۇرەكتىڭ استىندا ءبىر مايەك جاتۋى كەرەك. ول يماننىڭ مايەگى مە، الدە باسقا ءبىر اتاۋى بار ما - ونى دا بىلە المادىم. ەگەر ول مايەك بولماسا، ادامعا يمان دا، باسقا دا قونا قويۋى قيىن شىعار.
ەرەكە، "قارا جەر حابار ايتشى، باۋىرىما" دەپ حات جازعان التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ مۇراسىنا دەگەن كوزقاراسىڭىزدى ايتىڭىزشى. ول شىنىمەن وپپوزيتسيا كوسەمى مە ەدى؟ التىنبەك قايتىس بولعاندا ول قىزمەتتە جۇرگەندە قاسىندا بولعان جولداستارى نەگە جوقتامادى؟ ارتىنان نەگە ىزدەمەدى؟ ءسىز سياقتى "قارا جەر حابار ايتشى، باۋىرىما" دەپ جوقتاي الماعان جانىندا جۇرگەن جۋرناليست دوستارى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟ دوستارىنىڭ بۇگىن التىنبەكتىڭ يدەيالارىنان باس تارتىپ، نۇروتانعا ءوتىپ كەتكەندەرىنە قاراپ، التەكەڭ ادام تانۋدا، جولداس الۋدا قاتەلەسكەن ەكەن دەگەن پىكىرگە قالاي قارايسىز؟ زامانداسى رەتىندە اعىنان جارىلىپ تۇرىپ ايتا الاسىز با؟ وسى جاعىدايعا باعا بەرە وتىرىپ، قۇلقىندارىنىڭ قۇلى بولىپ كەتكەندەردىڭ اتتارىن اتاي الاسىز با؟ ءبىز وسىدان قانداي وي ءتۇيىپ، قانداي قورىتىندى جاساۋىمىز كەرەك؟
سالەممەن زامانداسىڭ كەڭەسحان.
كەڭەسحان زامانداسىم، سەن بىتەۋ جارانىڭ بەتىن تىرناپ تۇرسىڭ-اۋ... ونىڭ ۇستىنە سەن ءبىر ەمەس، توعىز بىردەي سۇراعىڭمەن تۇتاس ءبىر عىلىمي-زەتتەۋ ەڭبەگىنىڭ تاقىرىبىن قوزعاپ وتىرسىڭ. مەن سەنىڭ وسى توعىز تاقىرىبىڭدى سول قالپىندا ءوزىمنىڭ ارحيۆىمە كوشىرىپ قويدىم. ءساتتى كۇن تۋعاندا، وسىنىڭ ءبارىن تارقاتىپ ايتىپ بەرەرمىن.
ال ازىرگە مىنانى ايتايىن: مەن «قارا جەر، حابار ايتشى، باۋىرىما» دەپ، ءوزىڭ ايتقانداي جوقتاۋ جازعاندا، ارماندا كەتكەن ازاماتتى زەردەگە تۇتۋدىڭ ءبىر عانا تالپىنىسىن جاسادىم. التىنبەكتى كوپ بىلەتىن جورا-جولداستارىن اڭگىمەگە شاقىرۋعا تىرىستىم.
راس، التىنبەك بيلىكتىڭ ەڭ بيىگىندە ءجۇردى، سول بيلىكتىڭ بەرىكتىگىن ساقتايتىن يدەولوگيانى جاساۋشىلاردىڭ بىرەگەيى بولدى. بىراق، وسىنىڭ ءبارىن تارك ەتتى، تاستاپ كەتتى. ەگەر ول مەنىڭ سارىباي قۇدام سياقتى ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ جۇرە بەرسە، بۇگىن دە سول «بيىگىنەن» تۇسە قويماس ەدى. التىنبەكتىڭ رۋحىنا سول ءۇشىن دە باس يۋ قاجەت شىعار. حالىقتىق مۇددەنى ءوزىنىڭ قاراقان باسىنىڭ قامىنان جوعارى قويا ءبىلۋ - وسى بولادى.
مەن كەزىندە سول بيىكتى تاستاپ كەتكەن اكەجان اعاما ەرىپ كەتتىم. كەيىننەن سول بيىكتى تاستاپ كەتكەن عالىمجانعا دا، جارماحان مەن تولەگەن اعالارعا دا، بولات ابىلەۆ پەن مۇحتار ابىلازوۆكە دە ارىپتەستىك كومەگىمدى بەرۋگە تىرىستىم. ەگەر ەرتەڭ يمانعالي دا سويتەتىن بولسا، ول قايىناعاما دا قومقورشىل قوشامەتىمدى كورسەتەر ەدىم (ەگەر قاجەت دەسە).
بۇنىڭ ءبارى سەنىڭ «قانداي قورىتىندى جاساۋىمىز كەرەك؟» دەگەن ساۋالىڭنان تۋىندايدى. قورىتىندىسى - ەل شەتىنە شىعۋعا اسىققان ازاماتتىڭ تۋىن كوتەرۋگە كومەك ەتە ءبىلۋىمىز كەرەك. سوندا يمانعاليلار مەن سارىباي سياقتىلار ەرتەڭگى كۇنى دالادا قالمايتىنىن تۇيسىنە الادى دەپ ويلايمىن. سوندا ولار جوياننىڭ جويقىندىعانا قارسى تۇرار قاۋھار كورسەتە الادى، ارتىنداعى قالىڭ ەلى جىگەرىن جانادى.
ءبىزدىڭ ءبىر كىناراتىمىز - باس كوتەرگەن ازاماتقا اتقوسشى بولا المايتىنىمىزدا. كۇنشىلمىز، ءمىنشىلمىز. حالقىنا قارايلاس قيمىل قىلعان قايساردىڭ بۇرىنعى قاتەلىگىن كەشىرە بىلمەيمىز. كەزىندە ءبىز اكەجان «جەپ كەتتى» دەپ داۋرىقتىق. ونىڭ «جەپ كەتكەنىنەن» ۇڭىرەيىپ قالعان قۋىس قايسى؟! بۇگىنگى جەپ جاتقاننىڭ جۇمىرىن جابا المايمىز، وعان جاعىمسيمىز، جالباقتايمىز، كوسەم كورەمىز، وردەن مەن اتاق-دارەجە دامەتەمىز.
مىنە ءبىزدىڭ بىلمەي جۇرگەن قورىتىندىمىز وسى بولسا كەرەك.
- ەرمۇرات مىرزا، وپپوزيتسيالىق باسىلىمداردىڭ كوبى تەك قانا ءبىر جاقتى پىكىر بىلدىرۋگە نەگە قۇمار؟ ونىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
- قازاقستاننىڭ بۇگىنگى ساياسي ەليتاسى تۋرالى پىكىرىڭىز قالاي؟
گۋلشاھار حاسانوۆا
گۇلشاھار، جانىم-اۋ، «كوبى» دەگەنىڭ قايسى؟! جالعىز قالعان «سۆوبودا سلوۆا» گازەتى مە؟ ولار ءتىپتى دە كوپ ەمەس ەدى-اۋ! «تاسجارعان» مەن «رەسپۋبليكا» جابىلعان سوڭ نە قالدى؟! «جاس الاش»، «سۆوبودا» جانە «قازاقستان» ۇشەۋى مە؟ مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ ايتۋى بويىنشا ەلدە ءۇش مىڭنان استام باق بار ەكەن. سونىڭ ەندىگى قالعان ۇشەۋى كوپ پە؟! ءۇش مىڭنان استام باق-تىڭ ءبىر جاقتى جازىپ جاتقانىنا جانىڭ نەگە اشىمايدى؟ ەندىگى قالعان ۇشەۋىن كوپ كورىپ وتىرعانىڭا جول بولسىن، جارىعىم! باسقا ايتارىم جوق، قۇي - ءتۇسىن، قۇي - تۇسىنبە، ەركىڭ ءبىلسىن!
ال «بۇگىنگى ساياسي ەليتا» دەگەن تىركەسىڭنىڭ «ەليتا» دەگەنى مەنى قاتتى ويلاندىرادى. «ەليتا» دەگەن كىم؟ ول - سۇرىپتالىپ شىققان، ەلەكتەن وتكەن ەل ەرەندەرى ەمەس پە. ال بىزدەگى «سۇرىپتالعان» ەليتا ەلەك ۇستاعاننىڭ ەركەلەرى عانا. سوندىقتان «ساياسي ەليتا» دەگەن ۇعىم - بۇل سالىستىرمالى (دۇرىسى - «وتنوسيتەلنوە») تۇسىنىك. تاياۋدا ءبىر پولكوۆنيك پە، گەنەرال ما، ءبىر وبلىستىڭ پوليتسياسىن باسقارۋعا تاعايىندالدى. سول پاقىردىڭ «ەليتالىعى» ەل پرەزيدەنتىنە جاقىندىعىمەن عانا ولشەنەدى. پولنىي كومپرەسس!
ەلدىڭ ىشىندە نەبىر ءبىلىمدار، نەبىر سۇڭعىلا، نەبىر ىسكەر جىگىتتەر سول سياقتى كومپرەس-پولكوۆنيكتەردىڭ استىندا ءجۇر. وسى ما، ءبىزدىڭ ەليتا سۇرىپتاۋىمىز؟!
.
ەرمۇرات اعا سىزگە سۇراعىم نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاشان كەتەدى ورنىنان؟..
سىزگە تىلەيتىنىم ويعا العان جوسپارلارىڭىز تابىستى بولسىن. قازاقتىڭ قايسار ازاماتى دەگەن ابرويلى اتىڭىزدى ارقاشان ارقالاپ ءوتىڭىز. شىرىلداپ شىندىقتى ايتۋىڭىزعا تىلەكتەسپىن.
تىلەگىڭىزگە راحمەت، ءسىزدى دە ءتاڭىر جارىلقاسىن! ال «نازارباەۆ قاشان كەتەدى؟» دەگەن ساۋالىڭىز وتە فالسافالىق سۇراق بولدى. شاماسى جۋىق ماڭدا كەتە قويماس. جاراتقاننىڭ بۇيىرتقان جاسى تۇگەسىلمەي كەتپەيتىن بولۋى كەرەك. كەتەتىن ادامنىڭ ءتۇرىن كورىپ جۇرگەن جوقپىن. حالىقتىڭ باتپاققا باتقان تىرلىگى جۋىق ارادا تۇگەسىلمەيتىنى جانعا باتادى.
قازىر مەن «نازارباەۆ قاشان كەتەدى؟» دەگەن ساۋالدان بۇرىن، «وسىنىڭ وزىمەن بىرىگە ەلدى قايتىپ وزگەرتۋگە بولادى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ ءجۇرمىن. اقىرى كەتپەيتىن ءتۇرى بولسا، تەكەتىرەسپەن نە وندىرە الامىز؟ ودان دا نازارباەۆتىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ، ونىڭ ءوزىن وزگەرىس جاساۋعا ءماجبۇر ەتۋدىڭ مۇمكىندىگى جوق پا؟
ءسىز مەنىڭ بۇل ويىما رەنجىسەڭىز دە ايتايىن: باسقاداي امالدى كورىپ تۇرعان جوقپىن. وپپوزيتسيا حالىقتى سوڭىنان ەرتە المادى. بالكىم حالىق وپپوزيتسيانىڭ سوڭىنان ەرمەگەن شىعار. قالاي بولعاندا دا الماتى مەن استانانىڭ الاڭدارىن الەۋمەتتىك تولقۋعا تولتىرا المادىق، ازاماتتىق قوزعالىس تىعىرىققا تىرەلدى. انىعىندا توقىراپ قالدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك، ايتىڭىزشى؟
مەنىڭشە، پرەزيدەنت ءوزىنىڭ ەندىگى ساياسي ميسسياسىن وسىنداي قاداممەن ولشەۋى كەرەك. حالىقتى تۇقىرتىپ ۇستاۋمەن ونىڭ ساياسي ءومىرى ءماندى بولادى دەپ ويلامايمىن. ەگەر ول وپپوزيتسيانىڭ ەلەۋلى سەركەلەرىمەن ءتىل تابىسىپ، جاڭا ساياسي باعىتتى تاڭدايتىن بولسا، ونىڭ تاريحتاعى اتى اتاتۇرىكتىڭ توڭىرەگىنە تاياپ قالۋى مۇمكىن. باسقاشا جاعدايدا ول تاريحتا «ءبىرىنشى پرەزيدەنت» قانا بولىپ قالادى. استانا «نۇرسۇلتان قالاسى» بولىپ وزگەرمەيدى.
ءسىزدى جۇرتشىلىق وپپوزيتسيالىق جۋرناليستيكاداعى قايعى-قاسىرەتتەن بيزنەس جاساي قوياتىن شەبەر ادام دەپ بىلەتىنىن ءوزىڭىز بايقامايسىز نەمەسە ولار بايقامايدى دەپ ويلايسىز. (جەكە گازەت تاراتاتىن بيزنەس كومپاياڭىز بار ەكەنىن ايتپاعاندا، حالىقتان كومەك سۇراپ ەسەپ-شوت اشا قويۋ، شەتەلدىكتەردى جاعالاپ "وپپوزيتسيالىق باسىلىمدارعا جەكە باسپاحانا اشپاساق كۇنىمىز قاراڭ" - دەپ اقشا اينالىمىنا ءوز توو-ڭىزدى ۇسىنا قوياتىن سياقتى دۇنيەلەر جەتىپ ارتىلادى) بىرەۋدىڭ ءۇيى ورتەنىپ جاتسا، وعان رەتىن تاۋىپ باس ءۇيتىپ الۋعا تاپتىرمايتىن پىسىقايلىعىڭىزدى شاكىرتتەرىڭىزگە ۇيرەتەسىز بە؟
ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزدا جۇمىس ىستەپ اقشاسىن الا الماعان جۋرناليستتەر زارلاپ قاپتاپ ءجۇر، سولاردىڭ ءبارى جينالىپ ۇلەسىن پايىزىمەن تالاپ ەتسە جاسىرىن بايلىعىڭىزدىڭ قانشا بولىگى كەتەدى دەپ ويلايسىز؟
بۇل دا ءبىر وتە دۇرىس سۇراقتار ەكەن! مەن بۇل سۇراقتاردىڭ يەسىن ءبىلىپ وتىرمىن. وعان سۇراقتىڭ ەكىنشى جارتىسى جورالعى بولادى.
وسى ورايدا التىنبەك مارقۇم ايتىپ بەرگەن ءبىر قىزىقتى ءجايت مەنىڭ ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. «ءبىر كۇنى ماعان راحات اليەۆ زۆوندادى، - دەگەن ەدى التىكەڭ. «منە پوپاليس دۆا جۋرناليستا ەرمۋراتا باپي، سەيچاس وني ۋ مەنيا نا كريۋچكە، داۆاي پودۋماەم، كاك يح يسپولزوۆات پروتيۆ كاجەگەلدينا ي يح ليۋدەي» - دەپتى كنب-نىڭ قۇلاعىن ۇستاعان كۇيەۋ بالا.
ول كەزدە التىنبەك مارقۇم اقىرعان اقپارات ءمينيسترى ەدى.
«ارينە مينيستر رەتىندە ونداي شانستى پايدالانىپ قالۋ كەرەك بولدى - دەپ، يۋمورى وتكىر التىنبەك ارقامنان قاعا كۇلدى. - سودان كەيىن مەن ول ەكەۋىن شاقىرتىپ الىپ، قاجىگەلدين مەن باپيعا قارسى ماقالا جازىڭدار دەپ تاپسىردىم. ولار ارينە قاتىرىپ تۇرىپ جازدى. ەسىڭدە شىعار، ولاردىڭ جازعانى بىرنەشە گازەتتە جاريا بولدى».
ءيا، ەسىمدە! قازىر ناقتى قانداي گازەتتەر ەكەنى ەسىمدە جوق، شاماسى بىرەۋى «قازاق ادەبيەتى» بولۋى كەرەك. مەنىڭ ءوز جۋرناليستەرىمدى قالاي «كيدات» ەتكەنىم الدەكىمگە قىزعىلىقتى بولسا، راحات اليەۆتىڭ الدىنا جىعىلعان ەكەۋ كىم ەكەنىن بىلگىسى كەلگەندەر بولسا، «قازاق ادەبيەتىنىڭ» 1998-99 جىلعى تىگىندىسىن اقتارىپ شىقسىن. ال ولاردىڭ ينتەرنەت-كونفەرەنتسيادا قويىپ وتىرعان سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋگە مەنىڭ قۇلقىم جوق. بىلشىلعا بولەر ۋاقىتىم تاپشى.
ايتپاقشى، ايتا كەتەيىن، ول جىگىتتەردى مەن بۇگىندەرى دە ۋاق-ۋاق كەزىكتىرىپ تۇرامىن. امانداسادى. مەن دە امانداسامىن. «جاعدايلارىڭ قالاي، نە تىندىرىپ جاتىرسىڭدار؟» دەپ، ۇلكەندىك نيەتىمدى ءبىلدىرىپ تۇرامىن. ولاردى جاتا جازعىرىپ قايتەيىن، تاجىكەگە تۇسەر ءجايىم جوق، باسقا دا ماڭىزدى شارۋالارىم باستان اسىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە نەبىر قۋدالاۋ مەن قياناتتار قاۋمالاعان زاماندار ءوتتى عوي، ازاماتتار اعات كەتكەن ءسات بولعان شىعار دەپ، ءوزىمدى ۋانتىپ قويامىن. مەنىڭ وسى جاۋابىمدى وقىپ، ولار مەنەن وڭاشادا كەشىرىم سۇرايتىن بولسا، بولاشاق مەمۋاردا اتى-جوندەرىن اتاماۋعا ۋادە ەتەمىن.
سۇراق يەلەرىنە تاعى ءبىر ءجايتتى ەسكەرتە كەتەيىن: مەنىڭ قاسىمدا ون ءبىر جىلدان بەرى تاپجىلماي جۇرگەن باقىتگۇل ماكىمباي سياقتى قارىنداسىم، بىرنەشە ىنىشەك ارىپتەستەرىم بار. مەن «كيدالا» بولسام، ولار مەنىڭ جانىما نەگە بايلانىپ قالدى ەكەن دەپ ويلايمىن. ايتپاقشى «تاسجارعان» جابىلعالى التى اي بولدى، بىراق تار جول، تايعاق كەشۋدە جۇرسەم دە، «تاسجارعاندى» شىعارىسقان جىگىتتەردى تاستاعان جوقپىن: تيىن-تەبەننەن كەندە قالتىرماۋعا تىرىسامىن. ءۇيلى-باراندى كەنجە باۋىر-كۇيەۋ جالداپ جۇرگەن ءۇيدىڭ اقىسى مەن ونىڭ وتباسىنىڭ كۇن كورىسى مەنىڭ ءبىر مىندەتىم. ال سوڭعى كەزدە ءجيى-ءجيى سىرقاتتانىپ جۇرگەن باقىتگۇل اشىعىپ قالسا ماعان سىن.
سولاي، قوس باۋىرىم، سەندەر دە ماعان جات ەمەسسىڭدەر!...
(سوڭى)
