شاكارىمنىڭ تانىمدىق الەمىنە اباي مۇراسى ارقىلى كىرۋ - ۇتىمدى بولارىنا ايرىقشا دەن قويۋ كەرەك، ويتكەنى بۇل جول جانتانۋ ءىلىمىن تانىپ بىلۋدە اداستىرماس تەمىرقازىعىمىز.

ەكى وي الىبى ءوز تۋىندىلارىندا قازاقتىڭ قوعامدىق وي ساناسىنداعى شەشۋشى ءارى كۇردەلى فيلوسوفيالىق تاقىرىپتى كوتەرىپ، ونىڭ وزەگىنە اينالعان جانتانۋ ءىلىمىن تانىپ ءبىلۋ جولىندا تولاسسىز ىزدەنىسكە تۇسكەن.

الدىمەن، اباي ءوز پوەزياسىندا 1889 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءتۇپ يەنى تانىپ ءبىلۋ جولىندا جۇرەك كۋلتىن كوتەرە جىرلاۋ ارقىلى تولىق ادام ءىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋعا باتىل قادام جاساۋعا ۇمتىلدى. بۇل ۇمتىلىستى شاكارىم ءداستۇرلى جالعاستىرا دامىتۋ ارقىلى ءXىX عاسىر اياعى مەن XX عاسىر باسىنداعى ادەبيەتتە فيلوسوفيالىق ليريكانى كلاسسيكالىق بيىك دەڭگەيگە كوتەرە ءبىلدى.

ۇستازى حاكىم اباي مەن شاكىرتى شاكارىم ءتۇپ يەنى (حاقيقاتتى) تانىپ بىلۋگە جانتانۋ ءىلىمى ارقىلى بارۋ جولىن ۇستاندى. اسىرەسە، بۇل وتە كۇردەلى، شەشۋى قيىن، سالماعى ءزىل باتپان ماسەلەنى شاكارىم XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ويانۋ داۋىرىندە مۇلدە تەرەڭدەي زەرتتەپ، سونى تانىم، تىڭ ويلار جەلىسىن تارتتى. ءارى ونى فيلوسوفيالىق ليريكا تابيعاتىنا ساي مولىنان قامتىپ، زەرلەپ، زەرتتەپ تەرەڭ ءمان بەرە قارادى.

شاكارىمنىڭ تانىمدىق الەمىنە اباي مۇراسى ارقىلى كىرۋ - ۇتىمدى بولارىنا ايرىقشا دەن قويۋ كەرەك، ويتكەنى بۇل جول جانتانۋ ءىلىمىن تانىپ بىلۋدە اداستىرماس تەمىرقازىعىمىز.

ەكى وي الىبى ءوز تۋىندىلارىندا قازاقتىڭ قوعامدىق وي ساناسىنداعى شەشۋشى ءارى كۇردەلى فيلوسوفيالىق تاقىرىپتى كوتەرىپ، ونىڭ وزەگىنە اينالعان جانتانۋ ءىلىمىن تانىپ ءبىلۋ جولىندا تولاسسىز ىزدەنىسكە تۇسكەن.

الدىمەن، اباي ءوز پوەزياسىندا 1889 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءتۇپ يەنى تانىپ ءبىلۋ جولىندا جۇرەك كۋلتىن كوتەرە جىرلاۋ ارقىلى تولىق ادام ءىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋعا باتىل قادام جاساۋعا ۇمتىلدى. بۇل ۇمتىلىستى شاكارىم ءداستۇرلى جالعاستىرا دامىتۋ ارقىلى ءXىX عاسىر اياعى مەن XX عاسىر باسىنداعى ادەبيەتتە فيلوسوفيالىق ليريكانى كلاسسيكالىق بيىك دەڭگەيگە كوتەرە ءبىلدى.

ۇستازى حاكىم اباي مەن شاكىرتى شاكارىم ءتۇپ يەنى (حاقيقاتتى) تانىپ بىلۋگە جانتانۋ ءىلىمى ارقىلى بارۋ جولىن ۇستاندى. اسىرەسە، بۇل وتە كۇردەلى، شەشۋى قيىن، سالماعى ءزىل باتپان ماسەلەنى شاكارىم XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ويانۋ داۋىرىندە مۇلدە تەرەڭدەي زەرتتەپ، سونى تانىم، تىڭ ويلار جەلىسىن تارتتى. ءارى ونى فيلوسوفيالىق ليريكا تابيعاتىنا ساي مولىنان قامتىپ، زەرلەپ، زەرتتەپ تەرەڭ ءمان بەرە قارادى.

قازىرگى فيلوسوفتار مەن پسيحولوگ عالىمدار پسيحولوگيا عىلىمىن جانتانۋ دەپ اتاپ، بوگدە باعىت الىپ اداسۋدا. ويتكەنى، شىندىعىنا كەلسەك، مىسالى لوگيكا عىلىمى ويلاۋدىڭ زاڭدىلىقتارى تۋرالى عىلىم بولسا، پسيحولوگيا ادامداعى پسي­حيكالىق قۇبىلىستاردى تانىپ ءبىلۋدىڭ عىلىمى ەمەس پە؟!

ال جاندى تانىپ ءبىلۋ عارىشتان كەلەتىن، ياعني جاننىڭ تىلسىم قۇبىلىس بولۋى سەبەپتى، ول جانتانۋ ىلىمىنە جاتادى. اباي مەن شاكارىمنىڭ زەرتتەۋ، ىزدەنۋ نى­ساناسىنا الىپ وتىرعانى دا وسى عارىش، ياعني ءتۇپ يەدەن كەلەتىن جاندى تانۋ ءىلىمى. پسيحولوگيا مەن بۇل ايتىلىپ وتىرعان ءتۇپ بولمىسى عارىشتان كەلەتىن شىن مانىندەگى جانتانۋ ءىلىمىنىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرما بار. وسى سەبەپتى شاكارىم: "جاننىڭ باستان بارىن بايقاماپتى، پسيحولوگ عىلىمىن شاشقان ادام", - دەپ ماسەلەنىڭ توركىنىن ءدال باسىپ، پسيحولوگ عالىمداردىڭ اداسۋ سەبەبىن ەسكەرتىپ وتىر.

انىعىنا كەلسەك، اباي مەن شاكارىمدەگى فيلوسوفيالىق ليريكانىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالىپ وتىرعان اسا كۇردەلى دە ۇعىنۋى قيىن عارىشتىق تانىمداعى جانتانۋ ءىلىمى تۋرالى ماسەلە تازا اقىل قۋاتىمەن تانىپ جىرلانعان وزىندىك قايتالانباس تەرەڭ سىرى بار تىلسىم قۇبىلىسقا اينالدى.

ءXىX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا اعايىندى وي الىبى اباي مەن شاكارىمنىڭ عارىشتىق تىلسىم سىرعا تولى جانتانۋ ءىلىمىن فيلوسوفيالىق ليريكا جانرىنىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالدىرىپ، سونى وي، تىڭ تانىممەن جىرلاۋ دەڭگەيىنە سول تۇستاعى باتىس پەن شىعىس اقىندارىنىڭ قولى جەتە بەرمەۋى دە كوپ نارسەنىڭ سىرىن اڭعارتسا كەرەك-ءتى. قازاق پوەزياسىنداعى فيلوسوفيالىق ليريكانىڭ ساپالىق دەڭگەيى مەن يدەيالىق ءورىسىنىڭ شارىقتاۋ شەگىن تانىتاتىن وسى بىرەگەي رۋحاني قۇبىلىستىڭ تەتىگى جانتانۋ ىلىمىمەن ۇشتاسۋىندا جاتسا كەرەك-ءتى.

مەنىڭ پايىمداۋىمشا، شاكارىمنىڭ تىرشىلىك پەن جاننىڭ پايدا بولۋى جايىنداعى تانىمىندا قوس ساتىلى ۇعىمنىڭ قاتارلاسىپ جاتۋى بايقالادى:

ا) كۇن پلانەتاسى مەن جەر پلانەتاسى اراسىندا، ياعني كۇن-اتا، جەر-انا سيپاتىنداعى قارىم-قاتىناسىنان اۋەلى وسىمدىك الەمى پايدا بولعانعا ۇقسايدى. وسىمدىكتەن جان-جانۋار الەمى پايدا بولعان دا، ودان ادامزات جارالعان دەگەن تانىمدى ۇسىنادى. بۇل تانىم نەگىزى شاكارىم ولەڭىندە بىلاي سۋرەتتەلەدى:

باس قوزعالىس قوي جاننىڭ اتاسى...
سول جاننان تالاي جان وسكەن،
جانىنا قاراي ءتان وسكەن.
وسىمدىك جانى ناشار بوپ،
ولاردان جاندىك جانە وسكەن،
جاندىكتەن ادام جارالعان.

بۇلاردىڭ ءبارى كۇننىڭ جەرگە تۇسكەن جىلى نۇرىنان جارالۋى سەبەپتى، بۇل قۇبىلىستى جارالىستىڭ تومەنگى ساتىسى دەپ قارايمىز.

ءا) ال ەندى كۇن جۇيەسىندەگى جەر پلانەتاسىندا تىرشىلىك اتاۋلىعا جان قايدان كەلدى دەگەن ۇلى سۇراققا شاكارىم: "باس قوزعالىس قوي - جاننىڭ اتاسى" دەپ كورسەتەدى دە، بۇكىل الەمدىك جوعارى قاباتتاعى قۇبىلىستىڭ ءمان ماعىناسىنا وي جۇگىرتىپ:

جانىمىز كۇننەن كەلگەن  نۇردان،
ءتانىمىز توپىراق پەن سۋدان  جارالعان،
- دەپ وي قورىتىپ الىپ، "جارىق نۇردان جارالعان كۇن جوعالماس", - دەپ كۇننىڭ ءوزىن جاراتقان كۇش قۋاتى جوعارى الەم قاباتىندا جاتقان ءتۇپ يە قۇدىرەتىن مەڭزەيدى.

جارالىس باسى قوزعالىس،
قوزعاۋعا كەرەك قولعابىس.
جان دە مەيلى ءبىر ءمان دە،
سول قۋاتپەن بول تانىس.
الەمدى سول ءمان جاراتقان،

- دەپ جارالىستىڭ جوعارى ساتىسىنا قاراي سىلتەيدى. ءتۇپ يەنى "جان", ء"مان" دەگەن بالاما سوزبەن بەرەدى دە، بۇكىل عارىشتىق الەمدى سول ء"مان" ("جان") جاراتقان دەپ وي تۇيەدى. مۇنى الەمنىڭ جوعارى قاباتىندا بولىپ جاتقان شەشۋشى قۇبىلىس رەتىندە قارايدى. وسى وي قورىتىندىسىنا كەلگەن شاكارىم:

شىندى بىلمەك ويلاساڭ سەن
الدىمەن جاندى ءبىل، -

دەپ جانعا ءمان بەرۋ ارقىلى ءتۇپ يەنى تازا اقىلمەن تانىپ ءبىلۋ كەرەكتىگىن دەپ ەسكەرتەدى. شاكارىمنىڭ جانتانۋ ىلىمىندە جانعا ايرىقشا ءمان بەرە قاراۋىندا ماسەلەنىڭ شەشىلەر ءتۇيىنى جاتقانى بايقالادى. ونىڭ فيلوسوفيالىق ليريكاسىندا جانتانۋ ءىلىمىنىڭ ەرەكشە نازار اۋدارا جىرلاۋىنا وي كوزىمەن قاراي الماي كەلەمىز.

شاكارىمنىڭ "جوعالا ما جان ولگەن سوڭ؟" دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋى ۇستازى اباي پىكىرىمەن ساباقتاسىپ جاتۋىندا دا ءمان بار.

اباي:

ءولدى دەۋگە بولا ما  ايتىڭدارشى،
ولمەيتۇعىن ارتىندا ءسوز قالدىرعان، - دەپ وي تولعاسا،

شاكارىم:

عيبرات قىلار ارتىڭا ءىز  قالدىرساڭ،
شىن باقىت، وسىنى ۇق ماڭگىلىك ولمەيسىڭ،
- دەيدى. ءبىز بۇل جەردە قوس الىپتىڭ رۋحاني تامىر سوعۋى ءبىر ىرعاقپەن ۇيلەسىم تاۋىپ جاتقانىن بايقايمىز.

ەكى وي الىبىنىڭ ادامشىلىق نەمەسە ىشتەي رۋحاني جاعىنان تولىسىپ جان تازالىعىمەن تازارۋ، تولىعۋ جولىنداعى جانتانۋ ءىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋى - بىزدەردى ىرگەلى عىلىمي ىزدەنىستەر جاساۋعا مىندەتتەيدى.

شاكارىم قويعان سۇراقتىڭ ءبىرى - "نە قىلعان ءجون؟" ماسەلەسى ادامزات بالاسىنىڭ مىنا جالعان ءفاني وتكىنشى دۇنيەدە "بوقتىڭ قابى" بولىپ توعىشار قالىپتا قالۋ ما، الدە رۋحاني قازىنا كوزىن ىزدەنىپ، اباي نەگىزىن سالعان تولىق ادام ءىلىمىنىڭ تەرتەسىن ۇستاپ، ادام بولۋدىڭ جولىنا ءبىرجولاتا ءتۇسۋى مە دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيدى. ەكى وي الىبىنىڭ ماقساتى - تىلگە كونسە قازاعىن ءھام جالپى ادامزات بالاسىن وسى جولعا سالۋ، ىزگىلىككە باستاۋ. ويتكەنى، بۇگىنگى كۇنگى ادامزاتتىڭ الدىنا ەڭ وزەكتى ماسەلە رەتىندە شاكارىمنىڭ:

ار تۇزەيتىن ءبىر عىلىم  تابىلماسا،
زۇلىمدىقتى جالعاندا ءادىل  جەڭبەس، -

دەگەن مورالدىق تەزيست قويىلىپ وتىرعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ارينە، ول ار تۇزەتەتىن عىلىم - اباي نەگىزىن قالاعان تولىق ادام ءىلىمى. وسى ءىلىم تولىق زەرتتەلىپ، عىلىمي تۇرعىدان جۇيەلەنىپ جولعا قويىلسا، قوعام ءۇشىن تەڭدەسى جوق رۋحاني قازىنا كوزىنە اينالارى حاق.

تولىق ادام ءىلىمى ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ جاۋانمارتىلىك ءىلىمى مەن ياساۋيدەگى حال ىلىمىنەن (كەمەل ادام) ءنار الىپ، XX عاسىر سوڭىندا اباي ارقىلى دۇنيەگە كەلدى. عاجاپ زور رۋحاني قۇبىلىسقا اينالدى. باسى ءXى عاسىرداعى جاۋەنمارتلىك ىلىمىنەن باستاۋ الىپ، XX عاسىر سوڭىندا اباي نەگىزىن سالعان تولىق ادام ءىلىمىنىڭ ءمان-ماعىناسى اشىلىپ، عىلىمي تۇرعىدان جۇيەلەنسە، بۇگىنگى توعىشارلىق پيعىلعا تويتارىس بەرەر رۋحاني قۋات كۇشىنە اينالار ەدى. ءارى تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق مورالدىق كودەكسىنىڭ ىرگەتاسىنا دا نەگىز بولىپ قالانارى انىق نارسە. ياعني، شاكا­رىم ارمانداعان "ار عىلىمى وقىلسا", ادامزات بالاسى ادامشىلىق جولىنا باعىت الماق. ويتكەنى، شاكارىم ارمانداعانداي:

حاقيقاتتى جىرلاعان كەلەشەكتە
مەرزىم بولىپ شىعۋى عاجاپ ەمەس، -

دەيتىن زامان كەلدى دەپ بىلەمىز. بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ دامۋ قارقىنى وسى ۇلى ارماننىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ كەپىلى رەتىندە ارقاۋ بولىپ ءورىلۋى ءبىزدى كۇتىپ تۇرعانداي.

مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى