زاڭگەر، قازاق ۇلتتىق كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ماقسات ءىلياسۇلىنىڭ ەلىمىزدەگى قۇقىتىق ماسەلەلەرگە قاتىستى ساراپتامالىق ماقالاسىن جالعاستىرىپ بەرىپ وتىرمىز. بۇنىڭ الدىندا اۆتور  دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتiك مەملەكەت تۋرالى تۇسىنىك بەرگەن بولاتىن(http://old.abai.kz/content/maksat-iliyasyly-konstitutsiya-zhene-biz-khalyktyn-erki-kaida-kaldy-basy).

كونستيتۋتسيانىڭ ەڭ جوعارى زاڭدى كۇشi بار جانە ول رەسپۋبليكانىڭ بۇكiل اۋماعىندا تiكەلەي قولدانىلادى. كونستيتۋتسيا بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى - پرەزيدەنتتiك باسقارۋ نىسانىنداعى بiرتۇتاس مەملەكەت. ەندى وسى جەردە كونستيتۋتسيا بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قانداي قۇزىرەتتەرگە، مىندەتتەر مەن جاۋاپكەرشىلىكتەرگە يە جانە پرەزيدەنتتىڭ بيلىك تارماقتارىمەن ارا قاتىناسى تۋرالى از-كەم اڭگىمەلەپ كورەيىك.

زاڭگەر، قازاق ۇلتتىق كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ماقسات ءىلياسۇلىنىڭ ەلىمىزدەگى قۇقىتىق ماسەلەلەرگە قاتىستى ساراپتامالىق ماقالاسىن جالعاستىرىپ بەرىپ وتىرمىز. بۇنىڭ الدىندا اۆتور  دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتiك مەملەكەت تۋرالى تۇسىنىك بەرگەن بولاتىن(http://old.abai.kz/content/maksat-iliyasyly-konstitutsiya-zhene-biz-khalyktyn-erki-kaida-kaldy-basy).

كونستيتۋتسيانىڭ ەڭ جوعارى زاڭدى كۇشi بار جانە ول رەسپۋبليكانىڭ بۇكiل اۋماعىندا تiكەلەي قولدانىلادى. كونستيتۋتسيا بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى - پرەزيدەنتتiك باسقارۋ نىسانىنداعى بiرتۇتاس مەملەكەت. ەندى وسى جەردە كونستيتۋتسيا بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قانداي قۇزىرەتتەرگە، مىندەتتەر مەن جاۋاپكەرشىلىكتەرگە يە جانە پرەزيدەنتتىڭ بيلىك تارماقتارىمەن ارا قاتىناسى تۋرالى از-كەم اڭگىمەلەپ كورەيىك.

پرەزيدەنت. قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 40- بابىنا سايكەس، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتi - مەملەكەتتiڭ باسشىسى، مەملەكەتتiڭ iشكi جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگiزگi باعىتتارىن ايقىندايتىن، ەل iشiندە جانە حالىقارالىق قاتىناستاردا قازاقستاننىڭ اتىنان وكiلدiك ەتەتiن ەڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعا. رەسپۋبليكانىڭ پرەزيدەنتi - حالىق پەن مەملەكەتتiك بيلiك بiرلiگiنiڭ، كونستيتۋتسيانىڭ مىزعىماستىعىنىڭ، ادام جانە ازامات قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ نىشانى ءارi كەپiلi جانە ول مەملەكەتتiك بيلiكتiڭ بارلىق تارماعىنىڭ كەلiسiپ جۇمىس iستەۋi مەن وكiمەت ورگاندارىنىڭ حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشiلiگiن قامتاماسىز ەتەدi.

كونستيتۋتسيادا پرەزيدەنتكە جانە ءبىرىنشى پرەزيدەنتكە ۇلكەن قۇزىرەتتەر بەرىلگەن. ماسەلەن،  كونستيتۋتسيا بويىنشا كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى پرەزيدەنتىنىڭ ءوز  شەشىمىمەن تاعايىندالادى. سونىمەن بىرگە وندا «بiر ادام قاتارىنان ەكi رەتتەن ارتىق رەسپۋبليكا پرەزيدەنتi بولىپ سايلانا المايدى» دەپ ناقتى كورسەتىلگەنىمەن بۇل شەكتەۋ تۇڭعىش پرەزيدەنتكە قولدانىلمايدى. بۇل جاعداي كونستيتۋتسيانىڭ 14-بابىندا كورسەتىلگەن «زاڭ مەن سوت الدىندا جۇرتتىڭ ءبارi تەڭ» قاعيداسىمەن سيىسپايدى. 

سونىمەن بىرگە پرەزيدەنت رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكiزۋ جونiندە شەشiم قابىلدايدى، كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزەدى نەمەسە رەفەرەندۋمعا شىعارماي ول تۋرالى ۇسىنىستى پارلامەنت قابىلداۋىنا ۇسىنادى، پرەمەر-ءمينيستردى قىزمەتكە تاعايىندايدى، ونى قىزمەتتەن بوساتادى، ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلىمىن ايقىندايدى، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسىن جانە ەكى مۇشەسىن، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتىنىڭ توراعاسىن جانە ەكى مۇشەسىن قىزمەتكە تاعايىندايدى، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن جانە وزگە دە كونسۋلتاتيۆتىك-كەڭەسشى ورگانداردى، سونداي-اق قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى مەن جوعارى سوت كەڭەسىن قۇرادى، ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسىن، باس پروكۋرورىن جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسىن، جەرگىلىكتى جانە باسقا دا سوتتاردىڭ توراعالارىن تاعايىندايدى. جالپى پرەزيدەنت مەملەكەتتىڭ بارلىق ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن رەتتەۋگە باعىتتالعان 21 تارماقتان تۇراتىن قۇزىرەتتەر مەن ارتىقشىلىقتارعا يە جانە ول ءوز قىزمەتى، قابىلداعان شەشىمى، شىعارعان زاڭدارى مەن جارلىقتارى ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيدى.

كونستيتۋتسيا بويىنشا پرەزيدەنت ءوزiنiڭ مiندەتتەرiن اتقارۋ كەزiندەگi iس-ارەكەتi ءۇشiن تەك قانا مەملەكەتكە وپاسىزدىق جاساعان جاعدايدا جاۋاپ بەرەدi جانە بۇل ءۇشiن پارلامەنت ونى قىزمەتiنەن كەتiرۋi مۇمكiن. الايدا ونداي ايىپ تاعۋ جانە ونى دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى ايىپ تاعۋ جانە ونى تەكسەرۋ تۋرالى شەشiم ءماجiلiس دەپۋتاتتارىنىڭ كەمiندە ۇشتەن بiرiنiڭ باستاماسى بويىنشا دەپۋتاتتاردىڭ جالپى سانىنىڭ كوپشiلiگiمەن قابىلدانۋى مۇمكiن.

تاعىلعان ايىپتى تەكسەرۋدi سەنات ۇيىمداستىرادى جانە ونىڭ ناتيجەلەرi سەنات دەپۋتاتتارى جالپى سانىنىڭ كوپشiلiك داۋسىمەن پارلامەنت پالاتالارى بiرلەسكەن وتىرىسىنىڭ قاراۋىنا بەرiلەدi. بۇل ماسەلە بويىنشا تۇپكiلiكتi شەشiم ايىپ تاعۋدىڭ نەگiزدiلiگi تۋرالى جوعارعى سوت قورىتىندىسى جانە بەلگiلەنگەن كونستيتۋتسيالىق راسiمدەردiڭ ساقتالعانى تۋرالى توراعاسى مەن ەكى مۇشەسىن ءوزى تاعايىندايتىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەستiڭ قورىتىندىسى بولعان جاعدايدا ءار پالاتا دەپۋتاتتارى جالپى سانىنىڭ كەمiندە تورتتەن ءۇشiنiڭ كوپشiلiك داۋسىمەن پارلامەنت پالاتالارىنىڭ بiرلەسكەن وتىرىسىندا قابىلدانادى.

ايىپ تاعىلعان كەزدەن باستاپ ەكi اي iشiندە تۇپكiلiكتi شەشiم قابىلدانباسا، پرەزيدەنتكە قارسى تاعىلعان ايىپتىڭ كۇشi جويىلادى. پرەزيدەنتكە مەملەكەتكە وپاسىزدىق جاسادى دەپ تاعىلعان ايىپ دالەلدەنبەسە، ايىپ تاققان ء ماجiلiس دەپۋتاتتارىنىڭ وكiلەتتiگi مەرزiمiنەن بۇرىن توقتاتىلادى.

بىرىنشىدەن، سەناتتا 15 دەپۋتاتتى پرەزيدەنت ءوزى تاعايىندايتىن بولسا، باسقا سەناتورلاردى پرەزيدەنتتىڭ ىقپالىنداعى ماسليحاتتار سايلايدى. ال ءماجىلىستىڭ 9 دەپۋتاتىن پرەزيدەنت باسقاراتىن قازاقستان حالىقتار اسسامبلەياسى سايلاسا، 83 دەپۋتات پرەزيدەنت ءوزى باسقاراتىن «نۇر وتان» پارتياسىنا تيەسەلى.

  پارلامەنت. قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 49- بابىنا سايكەس پارلامەنت - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭ شىعارۋ قىزمەتiن جۇزەگە اسىراتىن رەسپۋبليكانىڭ ەڭ جوعارى وكiلەتتى ورگانى. كورىپ وتىرعانداي پارلامەنت بيلىك تارماقتارىنىڭ قاتارىنا جاتقىزىلعانىمەن كونستيتۋتسيادا ول تۋرالى  «بيلىك» ۇعىمى قولدانىلمايدى.

كونستيتۋتسيانىڭ وزىندە دە جانە قر «پارلامەنتى جانە ونىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭىندا دا «ەڭ جوعارى وكiلدi ورگان» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى، ونىڭ قۇزىرەتى تۋرالى جازىلماعان.  ال نەگىزىندە الەمدىك قالىپتاسقان ءۇردىس نەمەسە حالىقارالىق قۇجاتتارعا سايكەس جوعارى وكىلدى ورگان (ۆىسشىي پرەدستاۆيتەلنىي ورگان) دەگەنىمىز – تىكەلەي حالىق قۇراتىن، حالىق الدىندا جاۋاپتى ءارى حالىققا ەسەپ بەرەتىن، باسقا بيلىك تارماقتارى مەن مەملەكەتتىك ورگاندار وعان باعىناتىن، حالىقتىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ قۇقىعىن جۇزەگە اسىراتىن جانە حالىق مۇددەسىن قورعايتىن زاڭ شىعارۋشى جانە سول زاڭنىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋشى بيلىك تارماعى بولۋى كەرەك ەدى.

بىراق وكىنىشكە قاراي قازاقستان پارلامەنتىنىڭ تاعدىرى حالىققا ەمەس، تىكەلەي پرەزيدەنتكە تاۋەلدى بولىپ وتىر.

ماسەلەن، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى كونستيتۋتسيالىق زاڭعا سايكەس ءوزىن سايلاعان ساياسي پارتيادان شىققان نەمەسە شىعارىلعان كەزدە ءوز مانداتىنان ايىرىلادى. ال پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ 83 دەپۋتاتى پرەزيدەنت باسشىلىق ەتەتىن «نۇر وتان» پارتياسىنا تيەسەلى. بيلىك ساياساتىن قولدامايتىن پارتيالار پارلامەنتكە وتە المايدى.

پارتيادان شىعارىپ جىبەرۋگە نەگىز ءار ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن. ايتالىق، ۇشاقتا كەلە جاتىپ، جولسەرىكپەن ارازداسىپ قالساڭىز دا، پارتيانىڭ ىشكى قۇجاتتارى مەن تاپسىرمالارىن ورىنداماساڭىز دا پارتيادان شىعىپ قالۋىڭىز مۇمكىن. وندا قوش بول، ماندات، دەڭىز. بۇل ءوز جاعدايىندا دەپۋتاتتاردىڭ پارتياعا دا تاۋەلدىلىگىن كورسەتەدى. 

كونستيتۋتسيانىڭ 44-بابىنا سايكەس رەسپۋبليكا پارلامەنتىنە جانە ونىڭ پالاتاسىنا كەزەكتى جانە كەزەكتەن تىس سايلاۋدى پرەزيدەنت تاعايىندايدى. سەنات پەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ قالاي سايلاناتىنىن جانە ولاردىڭ پرەزيدەنتكە تاۋەلدىلىگى تۋرالى جوعارىدا ايتتىق. ەندى پارلامەنتتىڭ زاڭ شىعارۋ قىزمەتiن قالاي جۇزەگە اسىراتىنىنا توقتالايىق.

كونستيتۋتسيانىڭ 61-بابىندا كورسەتىلگەندەي زاڭ شىعارۋ باستاماسى قۇقىعى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنە، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا، ۇكىمەتكە تيەسىلى جانە تەك قانا ماجىلىستە جۇزەگە اسىرىلادى. الايدا 45-باپتا «كونستيتۋتسيانىڭ 53-بابىنىڭ 4-تارماقشاسىندا كوزدەلگەن رەتتە رەسپۋبليكا پرەزيدەنتi زاڭدار شىعارادى، ال 61-باپتىڭ 2-تارماعىندا كوزدەلگەن رەتتە رەسپۋبليكانىڭ زاڭ كۇشi بار جارلىقتارىن شىعارادى» دەپ بەلگىلەنگەن.

ياعني 53-باپقا سايكەس پارلامەنت پرەزيدەنتكە ونىڭ باستاماسى بويىنشا ءار پالاتا دەپۋتاتتارى جالپى سانىنىڭ ۇشتەن ەكىسىنىڭ داۋسىمەن ءبىر جىلدان اسپايتىن مەرزىمگە زاڭ شىعارۋ وكىلەتتىگىن بەرە الادى.  ياعني، ءبىر جىل ىشىندە پرەزيدەنت جەكە دارا زاڭ شىعارۋعا، قابىلداۋعا قۇقىلى. ال 61-باپتىڭ 2-تارماعىندا «رەسپۋبليكا پرەزيدەنتiنiڭ زاڭدار جوبالارىن قاراۋدىڭ باسىمدىلىعىن بەلگiلەۋگە، سونداي-اق وسى جوبا جەدەل قارالادى» دەپ جاريالاۋعا قۇقىعى بار، بۇل پارلامەنت زاڭ جوباسىن ەنگiزiلگەن كۇننەن باستاپ بiر اي iشiندە قاراۋعا تيiستi ەكەنiن بiلدiرەدi. «پارلامەنت وسى تالاپتى ورىنداماسا، رەسپۋبليكا پرەزيدەنتi زاڭ كۇشi بار جارلىق شىعارۋعا حاقىلى، ول پارلامەنت كونستيتۋتسيا بەلگiلەگەن تارتiپپەن جاڭا زاڭ قابىلداعانعا دەيiن قولدانىلادى» دەپ جازىلىپ تۇر. ال جارلىقتىڭ قولدانۋ مەرزىمى انىقتالماعان. دەمەك زاڭ قابىلدانباسا دا جارلىق نەگىزىندە جىلداپ جۇمىس ىستەي بەرۋگە بولادى دەگەن ءسوز. ەڭ نەگىزگىسى  كونستيتۋتسيادا «پارلامەنت اسا ماڭىزدى قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەيتiن زاڭدار شىعارۋعا حاقىلى (61-باپ)»، «پارلامەنت رەسپۋبليكانىڭ بۇكiل اۋماعىندا مiندەتتi كۇشi بار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارى، پارلامەنتتiڭ قاۋلىلارى، سەنات پەن ءماجiلiستiڭ قاۋلىلارى تۇرiندە زاڭ اكتiلەرiن قابىلدايدى (62-باپ)» دەپ جازىلعانىمەن، ءماجiلiس دەپۋتاتتارى قاراعان جانە جالپى سانىنىڭ كوپشiلiك داۋسىمەن ماقۇلدانعان زاڭ جوباسى سەنات دەپۋتاتتارى جالپى سانىنىڭ كوپشiلiك داۋسىمەن قابىلدانسا، زاڭعا اينالاتىنىنا قاراماستان 62-باپتىڭ 2-تارماعىنا سايكەس، زاڭدار پرەزيدەنت قول قويعاننان كەيiن عانا كۇشiنە ەنەدi. ولاي بولسا پرەزيدەنتتىڭ قولى قويىلماسا، كۇشىنە ەنبەيتىن زاڭدى قابىلداۋ قانشالىقتى قاجەتتى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ول ءۇشىن ەكى پالاتالى پارلامەنت جاساقتاپ، ميللياردتتاعان قارجى شىعىنداۋ ءوزىن ءوزى اقتايتىن شارۋا ما؟

ول از دەسەڭىز، كونستيتۋتسيانىڭ 61-بابىنىڭ  6-تارماعى بويىنشا مەملەكەتتiك كiرiستi قىسقارتۋدى نەمەسە مەملەكەتتiك شىعىستى كوبەيتۋدi كوزدەيتiن زاڭداردىڭ جوبالارى ۇكiمەتتiڭ وڭ قورىتىندىسى بولعاندا عانا ەنگiزiلەدى. ياعني قارجى ءمينيسترىنىڭ رۇقساتىنسىز پارلامەنت ءوزىنىڭ  زاڭ شىعارۋ قىزمەتiن جۇزەگە اسىرا المايدى. ال پرەزيدەنتتىڭ زاڭ شىعارۋ باستاماسى تارتىبىمەن ماجىلىسكە ەنگىزىلگەن زاڭ جوبالارى ءۇشىن مۇنداي قورىتىندىنىڭ بولۋى تالاپ ەتىلمەيدى.

قارجى ءمينيسترىن جانە پرەمەر-ءمينيستردى پرەزيدەنت تاعايىندايدى. دەمەك، پارلامەنت ءوزىنىڭ زاڭ شىعارۋ قىزمەتiن جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن پرەزيدەنتتىڭ رۇقساتىنسىز جۇزەگە اسىرۋى مۇمكىن ەمەس. بىلايشا ايتقاندا ءبىر جاعىنان وكىلدى ورگان رەتىندەگى قۇقىعى شەكتەلگەن پارلامەنت زاڭ شىعارۋ قىزمەتiندە دە پرەزيدەنتتىڭ حاتشىلىعى رولىندە عانا ءومىر ءسۇرىپ وتىر.

بۇل ءوز كەزەگىندە كونستيتۋتسيانىڭ 3-بابىندا ايقىندالعان بيلىك تارماقتارىنىڭ تەجەمەلiك ءارi تەپە-تەڭدiك جۇيەسiن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىرعان جوق پا؟

جالپى دەپۋتاتتاردىڭ قر «پارلامەنتى جانە ونىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭىنا سايكەس پرەمەر-مينيستر مەن ۇكiمەت مۇشەلەرiنە، ۇلتتىق بانكi توراعاسىنا، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى مەن مۇشەلەرiنە، باس پروكۋرورىنا، ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ توراعاسىنا، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتiڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ جونiندەگi ەسەپ كوميتەتiنiڭ توراعاسى مەن مۇشەلەرiنە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداۋعا قۇقىعى بار. ساۋالدا اتالعان لاۋازىمدى تۇلعالاردان بەلگىلى ءبىر ماسەلە بويىنشا تۇسiنiكتەمە بەرۋiن نەمەسە ءوز كوزقاراسىن بايانداۋىن رەسمي تۇردە  تالاپ ەتە الادى.

سونىمەن بىرگە اتالعان زاڭنىڭ 31-بابىندا «مەملەكەتتiك ورگاندار مەن قوعامدىق بiرلەستiكتەردiڭ، جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىنىڭ، ۇيىمداردىڭ دەپۋتات الدىنداعى ءوز مiندەتتەرiن ورىنداماعان، وعان كورiنەۋ جالعان اقپارات بەرگەن، دەپۋتاتتىق قىزمەتتiڭ كەپiلدiكتەرiن بۇزعان لاۋازىمدى تۇلعالارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىنا سايكەس جاۋاپقا تارتىلۋعا تيiس» دەپ كورسەتىلگەن.

الايدا وسى ۋاقىتقا دەيىن دەپۋتاتتاردىڭ ساۋالىنا ۋاقىتىندا نەمەسە ماردىمدى جاۋاپ بەرمەگەن، پارلامەنتتىك تىڭداۋعا كەلمەگەن ءبىر دە ءبىر لاۋازىمدى تۇلعانىڭ جاۋاپقا تارتىلعانىن ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەسپىز.

ويتكەنى مينيسترلەر مەن اكىمدەر تەك پرەزيدەنت الدىندا جاۋاپتى. ال پرەزيدەنتتىڭ ءوزى كونستيتۋتسيانىڭ 40-بابىندا كورسەتىلگەن مەملەكەتتiك بيلiكتiڭ بارلىق تارماعىنىڭ كەلiسiپ جۇمىس iستەۋiن جانە وكiمەت ورگاندارىنىڭ حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشiلiگiن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى مىندەتىن تولىققاندى اتقارىپ وتىر دەپ ايتا الامىز با؟

Abai.kz