نەمەسە اشىق قوعامنىڭ زاڭدىلىقتارى

نەمەسە اشىق قوعامنىڭ زاڭدىلىقتارى

اقىلدى ءبىر حالىقتىڭ باسىنا جاتا-جاستانا وقيتىن كىتابىنان مىناداي ءبىر تىركەستى كەزىكتىرگەن ەدىم. وندا ەكى ادام مورجا تازالايدى، بىرەۋىنىڭ بەت-اۋزى كۇيەلەش بولادى. جۇمىستان سوڭ ەكەۋى ءبىرىنىڭ بەتىنە ءبىرى قارايدى. سوندا الدىمەن كىم جۋىنۋعا بارادى؟ سۇراقتىڭ جاۋابىن ويلانباي بەرەتىندەر «البەتتە، كۇيەلەش بولعان ادام جۋىنۋعا الدىمەن بارماي ما؟» دەيتىنى داۋسىز. «بىراق، — دەلىنگەن كىتاپتا، — جۋىنۋعا الدىمەن كۇيەلەش بولعان ادام بارماۋى مۇمكىن، سەبەبى، ول قارسىسىندا تۇرعان ادامنىڭ بەت-اۋزىنىڭ تازا ەكەنىن كورگەن سوڭ، «مەن دە تازا ەكەنمىن!» دەپ ويلاپ قالۋى مۇمكىن، سوندىقتان ول جۋىنۋعا الدىمەن بارا قويمايدى، قايتا اناۋ ادام تازا بولسا دا، قاسىنداعى ادامنىڭ كۇيەلەش ءتۇرىن كورگەن سوڭ، «مەن دە كۇيەلەش ەكەنمىن» دەپ الدىمەن جۋىنۋعا كەتۋى مۇمكىن» دەيدى. ءبىر قاراعاندا دۇرىس ءسوز. ءتىپتى «سولاي ەكەن، ءا!» دەپ سەنىپ تە قالاسىڭ. دەگەنمەن، سوڭعى قورتىندى بۇل ەمەس. كىتاپتا بىلاي دەلىنگەن: «جوعارىداعى ەكى ءتۇرلى ويعا دا سەنىپ قالماڭىز، سەبەبى، ونىڭ ءبارى الدامشى بولۋى مۇمكىن. ويلاڭىزشى، ەكى ادام بىردەي جۇمىس ىستەسە، قالايشا ءبىر ادام كۇيەلەش، ەندى بىرەۋى تازا بولۋى مۇمكىن؟ اسىلىندە، ولاردىڭ ەكەۋى دە كۇيەلەش! ەكەۋى بىردەي جۋىنۋعا بارادى!» بۇدان نە تۇيۋگە بولادى؟ مۇندا، ايتىلعان ءۇش ءتۇرلى جاعداي قالايدا ءبولىپ قارالۋى ءتيىس دۇنيەلەر. ولاي بولماعان جاعدايدا، جوعارىداعىداي اداسۋ ورىن الۋى مۇمكىن. مۇندايدا جەكە ادام ەمەس، قوعام اداسسا، قيىن.  

جوعارىداعى ءسوز مەنىڭ ويىما بىردەن «تۇرمىس سانانى بيلەيدى!» دەگەن تىركەستى سالدى. وسىناۋ سويلەم، ماركستەن بە، الدە دارۆيننەن بە، قايدان شىققانى بەلگىسىز، كەشەگى كەڭەستىك-كوممۋنيستىك قوعامدا وتە تانىمال بولدى، ونىڭ اينىماس اقيقات ەكەنىنە بۇكىل قوعام سەندى، سەندىردى. ءبىز وسى سوزگە قازىر دە سەنەمىز. ول ءسوز ءبىر ۇعىمدى ايقايلاپ ايتىپ تۇر، ول — ادامدى كەدەيلىك ماجبۇرلەپ ادامدىقتان شىعارادى! ءبىر قاراعاندا بۇل دا دۇرىس ءسوز. كەدەيلىكتىڭ سۇرقاي دۇنيە ەكەنى شىندىق. الايدا، قوعامدىق سانا تەك قانا كەدەيلىكتەن تۇرمايدى عوي. الدە كەدەيلىكتەن باسقا سانا جوق پا؟! البەتتە بار.  بىراق، ول بۇل تىركەستە تاسادا قالىپ جاتادى.

 «تۇرمىس سانانى بيلەيدى» دەگەن وسى ءسوزدى توبەسىنە كوتەرىپ، حالىقتى ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناپ، قولدارىنا قارۋ بەرىپ، سوعان دەيىنگى قوعامدى توڭكەرۋگە، كۇرەسكە ايداپ سالعان كوممۋنيستىك قوعام ەشقاشان كەدەيلىكتى جويا الماپتى. ونىڭ ورنىنا شىرقاپ كەتكەن شاعىندا عانا (ات توبەلىندەي بيلەۋشىلەر مەيلىنشە ەركىن، باي-باقۋاتتى وتكەنىمەن) حالقىنا ولمەستىڭ كۇنىن كورەتىن تۇلكىقۇرساق كۇيدى عانا جاساي العان. ول كەزەڭ ادام ەڭبەك ەتەتىن، بىراق، ونىڭ يگىلىگى مەن جەمىسىن مەملەكەت، ونىڭ باسىندا وتىرعان ادامدار جاساعان يدەولوگيا كورەتىن زامان ەدى. كوممۋنيزم يدەياسىنىڭ قۇلاۋىنىڭ وزىندە دە وسىنداعى تاساداعى وتىرىكتىڭ تۇبىندە كورنەكىلەنۋىمەن قاتىسى بار. 1979 جىلى «مادەنيەت توڭكەرىسىن» اياقتاعان قىتايدىڭ بيلىك باسىنا كەلگەن دەن سياوپين جاپونياعا مەملەكەتتىك ساپارمەن بارادى. جاپوندىقتار قىتاي باسشىسىن وزدەرىندەگى ەڭ جۇردەك قالاارالىق پويىزعا وتىرعىزادى. سول ساپاردا جولدىڭ جيەگىندە قاز-قاتار تىزىلگەن ۇيلەردى كورگەن قىتاي باسشىسى «مىناۋ اسەم ۇيلەر كىمدەردىكى؟» دەپ سۇرايدى. سوندا جاپوندىقتار «ول ءبىزدىڭ ديحانداردىڭ ءۇيى عوي» دەپتى. سول ساپاردان قايتقاننان كەيىن قىتاي باسشىسى ءوزىنىڭ وتىز جىل بويىندا وتىرىك ۇراندارمەن عانا ءومىر سۇرگەن، ەسەسىنە اش-جالاڭاش وتىرعان ءبىر ميلليارد حالقىنىڭ سۇرقاي تىرلىگىن كوز الدىنا كەلتىرسە كەرەك،  «سوتسياليزم — كەدەيلىك ەمەس! دامۋ — بارىنەن ماڭىزدى!» دەپ، قىتايدى نارىقتىق شارۋاشىلىققا باستايتىن رەفورما جولىنا بۇرادى.  بۇل جولى قىتاي كوممۋنيستەرى تۇرمىس سانانى بيلەيتىنىن شىنداپ ءتۇسىندى. تۇسىنگەندە، جوعارىداعىداي جالاڭ، بىربەتكەي، حالىقتى اداستىرعان جولدا ەمەس، تۋرا ماعىناسىنان ءتۇسىندى. سول ارقىلى وزدەرىنە از دا بولسا تىنىستايتىن وراي تاپتى.  

كەدەيشىلىكتى، جوقشىلىقتى جەككورۋدەن باستالعان دۇنيەتانىم بىرتىندەپ ساياسي ۇستانىمعا اينالعاندا، ول ءوزىنىڭ اۋەلگى ءتۇپ نەگىزىنەن اۋىتقىپ، «بايلىقتى، بايۋدى قۇرتۋ» دەگەنگە قاراي بەت بۇردى. ەندى بار زۇلماتتىڭ شىعار ءتۇپ-مەكەنى — بايلىق، سونى قۇرتىپ-جويسا، ءبارى وڭعا باساتىنداي كورىندى. اسىلىندە، كەدەيشىلىكتى جەككورۋ ءسوزسىز تۇردە بايلىقتان باس تارتۋ دەگەندى بىلدىرمەيتىنى بەلگىلى. بىراق، كوممۋنيستەر سولاي دەپ قارادى جانە سوعان وزدەرى سەنىپ قانا قويماي، حالىقتى دا سەندىردى. بۇل ارادا ءبارىن ءبىر تاياقپەن ايداعان، ءبىر قوعامنان ەكىنشى قوعامعا ويلانباستان سەكىرگەن (الگىندەگى بەتى كۇيەلەش ادامنىڭ، سوڭىنان بەتى تازا ادام دا جۋىنۋعا الدىمەن بارادى دەگەنگە سەنىپ قالعان سياقتى), كوزى قارايعان راديكالدى دۇنيەتانىمنىڭ ءرول ويناپ تۇرعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بۇنداي سانا-سەزىم بيلەگەن قوعامدا تىنىشتىق بولمايدى، حالىق ۇنەمى توڭكەرىسكە، سوعىسقا، قاشاندا الدەبىر باسا-كوكتەپ ءتونىپ تۇرعان جاۋعا قارسى دايىندىقتا ءومىر سۇرەدى جانە سونداي ءومىردى قالىپتى تۇرمىس دەپ باعالايدى. بيلىك حالىقتى سونداي تىنىشسىز كۇيگە دايىنداۋ ءۇشىن شىنايى ومىرمەن ەش قابىسپايتىن الگىندەي شولاق ويلاردى ءۇستى-ۇستىنە دارىپتەپ، ولاردى توركىنىنە ەشكىم ۇڭىلمەيتىندەي ەتىپ ساناعا سىڭىرۋگە بارىن سالادى. وندايدا بارا-بارا ءتىپتى كەدەيلىكتىڭ ءوزى باقىت سانالادى.  

جۇرىسىنەن جاڭىلماعان قوعام مۇنداي تىنىشسىزدىققا جول بەرە قويمايدى. باستىسى، حالىق پەن بيلىك ءوز تۇرعىلارىنان اۋىتقىپ، وزگەنىڭ ەركىن شەكتەۋگە بارا المايدى. زاڭ ۇستەمدىك قۇرادى. قولىندا بيلىگى مەن بايلىعى بار ادامدار ودان اسا المايدى. بۇل ارادا قوعامدىق سانانىڭ كوپ تۇرلىلىگى بىردەي ءرول وينايدى. قوعام بىرتەكتى بيلىكتىڭ ۇسىنعان كوزقاراسىمەن عانا ەمەس، كوپ نەگىزدى دۇنيەتانىممەن ءومىر سۇرەدى. بۇل ءتۇيىن زايىرلى ەلدىڭ تابان تىرەر ءتۇپ تياناعى.  

زايىرلى ەل رەتىندە قارالاتىن اقش-تا ءبىر قوعامدىق ۇيىم «سەنىڭ ويىڭداعى ءبىزدىڭ ەلدىڭ باتىرى كىم؟» دەگەن سۇراقپەن ازاماتتار اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزگەن. سوندا كوپ داۋىس جيناعان ون ادامنىڭ ىشىندە ۆەتنام سوعىسىنا قاتىسقان ەكى اسكەري ادامنىڭ اتى اتالادى. ونىڭ بىرەۋى سوعىستا جاۋدىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالىپ، تۇرمەدە جان توزگىسىز قيىندىقتار كورە ءجۇرىپ، 6 جىل دەگەندە بوستاندىققا شىققان اسكەر. ەكىنشىسى سول سوعىستا 9 ۆەتنامدىقتىڭ جانىن امان الىپ قالعان ادام. سوڭعى جاۋىنگەر قولعا تۇسكەن قاراپايىم ۆەتنامدىقتاردى قىرىپ سالماققا نيەتتەنگەن ارىپتەسىنە «سەن ەگەر مىنا ادامدارعا وق شىعارساڭ، مەن ساعان وق شىعاراتىن بولامىن» دەپ قارۋ كەزەگەن ەكەن. جۇرت ءۇشىن بۇل ەكى ادام بيلىكتىڭ رەسمي «باتىرى» اتالاتىن ك.پاۋەل (1992 جىلى ورتا شىعىستا يراكتاعى سوعىسقا باسشىلىق ەتكەن، اقش ارمياسىنىڭ باس شتاب باستىعى مىندەتىن اتقارعان ارميا گەنەرالى) سياقتى تۇلعالارمەن بىردەي باعالانادى. مۇنان ءبىز اتالعان ەل ازاماتتارىنىڭ الەۋمەتتىك قۇن كوزقاراسىنىڭ كوپ تۇرلىلىككە نەگىزدەلگەن ەرەكشەلىگىن بايقايمىز. ولار ءۇشىن باتىرلىق — جاۋدان قورىقپاۋ، وتان ءۇشىن جان قيا ءبىلۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە باسقا دا شارتتاردى قامتيدى، ايتالىق، سونىڭ ءبىرى باسقانىڭ ومىرىنە قۇرمەتپەن، جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ. مىنە، بۇلار اتالعان قوعامنىڭ بەلگىلى دەڭگەيدە ءوزىن رەتكە سالا الاتىن،  بيلىك پەن حالىقتىڭ تۇرعىسى جاقىنداسقان،   راديكالدىققا جول بەرمەيتىن قۋاتقا يە ەكەنىن اڭعارتادى. شىنايى ەلدىك پاتروتيزم دە وسىنداي بىرتۇتاستىققا جەتكەن ورتادا وركەندەيدى. ونداي ورتانىڭ قوعامدىق ساناسى دا وزگەشە بولادى. ايتالىق، ونداي ورتادان تومەندەگىدەي ادامدار شىعۋى مۇمكىن.

2005 جىلى اقش-تىق ءۇش ازاماتقا اربىرىنە ىشىندە قۇنى ءبىر ميلليارد دوللاردان تۇراتىن ءۇش حات كەلىپ تۇسەدى. العاشقى حاتتى العان حەل ەسىمدى فەرمەر ۇزاق جىلدار قورشاعان ورتانى قورعاۋ ىسىمەن اينالىساتىن ەدى. اتالعان اقشامەن ول ءوز ءىسىن ودان ارى دوڭگەلەتىپ، افريكانىڭ سۋسىز وڭىرىنە سۋ قۇبىرىن تارتۋ، توسپالار سالۋ ءىسىن قولعا الادى، كەدەيلىكتەن ابدەن جاپا شەككەن قۇرلىقتىڭ كوكەيتەستى ماسەلەسىن شەشۋگە اتسالىسادى. ەكىنشى حاتتى العان پەتر ەسىمدى ادامعا كوپ جۇرت بيزنەسىنە قارجى قوسۋ تۋرالى ءوتىنىش ەتىپتى. بىراق، ول بۇل وتىنىشتەردىڭ بارىنە «جوق!» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ونىڭ ورنىنا الەمدەگى كەدەي ەلدەردەگى كامەلەتكە تولماعان قىزدار مەن جاس ايەلدەردىڭ ءبىلىم الۋى مەن كاسىپتەنۋ ىسىنە قارجى قوسىپ، سول سالادا جۇمىس اتقارادى. پەتر «وكىنىشتىسى، كەدەي ەلدەردە كامەلەتكە تولماعان قىزدار مەن جاس ايەلدەر تۇرمىس تاقسىرەتىنەن «جوق!» دەگەن ءسوزدى ايتۋعا شاراسىز، سونىمەن بار ءومىرى قورلىقپەن وتەدى. مەن سول جاعدايدى مۇمكىندىگىنشە وزگەرتكىم كەلەدى»، — دەگەن. ءۇشىنشى حاتتى العان  ليۋسي اتتى ايەل وزىنە تيەسىلى قارجىمەن اقش-تىڭ شىعىس بولىگىندەگى مەكتەپتەردە وقيتىن 5 جاستان 18 جاسقا دەيىنگى كىرىسى تومەن وتباسىنان شىققان، جالعىزباستى انالاردىڭ قاراۋىنداعى بالالارعا قامقورلىق جاسايتىن الەۋمەتتىك ورىندار اشقان. وسىلايشا ءۇش ازامات ۇزاق جىلدار الدارىنا قويعان ماقساتتارىن ودان ارى ءىس جۇزىنە اسىرۋعا مۇمكىندىك الىپتى. الايدا، ولاردىڭ ءوز تىرلىگى سول باياعى كۇنىنەن ونشا وزگەرىپ كەتپەپتى.

بۇل ادامدارعا قارجى سىيلاعان ولاردىڭ اكەسى، بۇگىندە الەمدەگى ەڭ اۋقاتتى ادامداردىڭ ءبىرى — ۋ.باففەت (2007 جىلى 62 ميلليارد دوللار قارجىسىمەن الەمدەگى ءبىرىنشى باي ادام اتالعان) ەدى. ءۇش بالاسىنا قارجى بەرۋمەن بىرگە ۋ.باففەت مىرزا وسيەت حات جازعان. وندا «مەن باي-باقۋاتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلدىم، سول ءۇشىن ءومىر ماعان جەڭىل دەپ ويلايتىندارمەن كەلىسپەيمىن. مەن ءوز بالالارىمنىڭ بۇلاي ءومىر ءسۇرۋىن قالامايمىن. سەندەر قازىر ءوز تاپقاندارىڭمەن وزدەرىڭدى اسىراپ، جاقسى ءومىر ءسۇرىپ جاتىرسىڭدار. بۇل مەنى قۋانتادى. بۇگىن جۇرت مەنىڭ بايلىعىمنىڭ كىمگە قالاتىنىنا كوپ باس قاتىرۋدا. مەن ءوز بايلىعىمنىڭ 99 پايىزىن قايىر-ساقاۋات ىسىنە بەرۋدى ءجون كوردىم. ءيا، مەن سەندەردىڭ اربىرىڭە ء بىر ميلليارد دوللاردان قارجى بەرىپ وتىرمىن. سەندەردىڭ دە قايىر-سالاۋات ىسىمەن اينالىسۋلارىڭدى تىلەيمىن. ونداعى ويىم، سەندەردىڭ دە ومىردە ەڭ جاقسى نارسە — باسقالارعا كومەك قولىن سوزۋ ەكەنىن، اكەلەرىڭ جيىپ-تەرىپ كەتكەن مال-مۇلىكپەن ءومىر ءسۇرۋ ەمەس ەكەنىن  تۇسىنسەڭدەر دەيمىن»، — دەلىنگەن. ءبىر ايتا كەتەتىن جاعداي، 2006 جىلى ۋ.باففەت ءوز بايلىعىنىڭ 99 پايىزىن قايىر-سالاۋات ىسىنە اتاعان سوڭ، الەمدەگى تاعى ءبىر اۋقاتتى ادام ب. گەيتس تە  وعان سەرىك بولىپ، ءوز بايلىعىنىڭ باسىم بولىگىن اتالعان سالاعا اۋداراتىنىن جاريا ەتكەن.

مىنە، بۇل زايىرلى ەلدىڭ، زاڭ الدىندا تەڭدىك ۇستەمدىك قۇرعان، پاراقورلىقتى ەڭ لاس دۇنيە سانايتىن، ادال ەڭبەگىمەن بايىعان ازاماتتارى بار مەملەكەتتىڭ قوعامدىق ساناسىنىڭ تۋىندىسى. بۇل دا «تۇرمىس سانانى بيلەۋىنىڭ» ءبىر ءتۇرى.

ارداق نۇرعازىۇلى

"الماتى اقشامى" گازەتى