جاقىندا ء«دىن مەن ءداستۇر» اتتى ءبىر كىتاپ قولىما ءتۇستى. اتاۋى نازارىمدى اۋدارتتى. العاشقى بەتىنە باس ءمۇفتي ەرجان قاجى مالعاجىۇلىنىڭ باستاماسىمەن دەپ جازىپ قويىپتى. ءسۇيسىنىپ قالدىم. ادەتتە، قارتتىق مەڭدەتكەن، جاسى 80-گە كەلىپ، جانارى سۋالا باستاعان ادامنىڭ كىتاپقا كوڭىلى اۋا بەرمەيدى. سوندا دا، قايراتىمدى جيناپ قىرىقتىڭ قىرقاسىندا باس ءمۇفتي بولعان جىگىتتىڭ باستاماسىنا «بىزدەر ايتقان «ءبىر كەم دۇنيەنى» بۇتىندەپ الاتىنداي وي مەن تانىم بار ما؟» دەپ تولعاندىم.  

جاقىندا ء«دىن مەن ءداستۇر» اتتى ءبىر كىتاپ قولىما ءتۇستى. اتاۋى نازارىمدى اۋدارتتى. العاشقى بەتىنە باس ءمۇفتي ەرجان قاجى مالعاجىۇلىنىڭ باستاماسىمەن دەپ جازىپ قويىپتى. ءسۇيسىنىپ قالدىم. ادەتتە، قارتتىق مەڭدەتكەن، جاسى 80-گە كەلىپ، جانارى سۋالا باستاعان ادامنىڭ كىتاپقا كوڭىلى اۋا بەرمەيدى. سوندا دا، قايراتىمدى جيناپ قىرىقتىڭ قىرقاسىندا باس ءمۇفتي بولعان جىگىتتىڭ باستاماسىنا «بىزدەر ايتقان «ءبىر كەم دۇنيەنى» بۇتىندەپ الاتىنداي وي مەن تانىم بار ما؟» دەپ تولعاندىم.  

         بۇل ەڭبەك اتى ايتىپ تۇرعانداي، ءداستۇر مەن ءدىننىڭ ارا جىگىن اجىراتا الماي، اتا-باباسىنىڭ جولىنان بەزگەن، جات اعامعا ساناسى ەزىلگەن جۇرتتىڭ جول سىلتەۋشىسى ەكەن. اۋەلگى، ء«داستۇر تۋرالى تۇسىنىك» دەپ باستالعان بولىمدە ءداستۇردى دارىپتەپ، ونىڭ ۇلتتىق بولمىس پەن قۇندىلىق ەكەنىن تاپتىشتەپ جازادى. ءيا، ءبىزدىڭ سال-ءداستۇرىمىز قانشاما عاسىردى ارتقا تاستاپ، ءوز سۇرلەۋىن قالىپتاستىردى. تىپتەن، جەر باسىپ جۇرگەن جۇزدەگەن ۇلت پەن ۇلىستان ايىرىقشا ايىرمامىز دا وسى – ءداستۇر. ەگەمەندىكتىڭ 20 جىلى ەكونوميكالىق ورلەۋگە تولى بولدى. بىراق، ءدىني-رۋحاني تۇسىمىزدىڭ اقساپ قالعانى شىندىق. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقتىڭ ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن جويۋعا بەت الدى. ءدىن ۇستاۋدىڭ ءجونى وسى دەگەندەي، ءجون-جوسىقسىز كوزسىز نامىسقا شاقىرىپ، ۋاعىزىنا يلانباعان باۋىرىنان سىرت اينالعان دۇمشەلەر ەلدى توبەدەن ۇرعانداي ەسىنەن تاندىردى. داستۇرگە سۋعارىلماعان سانانىڭ ۇشقارىلىعى سونشا، قازاق بالاسى دورەكى ءىس-ارەكەتتەرگە دە باردى. بۇعان كىمدى كىنالايمىز؟ قاعىنان جەرىگەن بالانى ما، الدە، رۋحانياتقا وقىرىنا قاراعان وزگەلەردى مە؟ ەكەۋى دە – ءوز پرەزەنتىمىز. بولعان ىسكە وكپە ارتىپ، داۋرىققاننان ءىس ونبەيدى. ەندىگى قارەكەت، كەلەسى قاۋىپتى بولدىرماسقا باعىتتالۋى قاجەت. 

         مىنە، وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا، ءداستۇر مەن ءدىن تانىمىن قازاقى تۇسىنىكپەن جەتكىزۋگە ارەكەت ەتكەن العاشقى قادامنىڭ ءبىرى – باس ءمۇفتي ەرجان قاجى مالعاجىۇلىنىڭ ەڭبەگى دەۋگە بولادى. قۇر سوزدەن قۇلاعى جاۋىر بولعان جۇرتقا دا كەرەگى وسى ەدى.

         كىتاپتىڭ ەكىنشى بولىمىندە ء«داستۇردىڭ دىندەگى رولىنە» ايرىقشا توقتالىپ، ورىس حان (XII ع.) زامانىندا يسلامدى مەملەكەتتىك ءدىن ەتىپ جاريالاعان دەشتى-قىپشاق كوشپەندىلەرىنىڭ اراب مادەنيەتىمەن بىرگە وركەندەگەن يسلامدى ءومىر سالتىنا لايىقتاپ ۇستانا بىلگەن دانالىعىن ايىرىقشا باعالايدى. راسىندا دا، مۇحاممەد پايعامبار (س.ع.س) نەگىزىن قالاعان ءدىننىڭ سەنىمىن، ۇستانىمىن كوشپەندىلەر وزگەرىسسىز قابىلداپ، دالالىق مادەنيەتتىڭ مايەگىمەن تولىقتىرا ءتۇستى. سونىڭ ناتيجەسىندە، «قازاق حالقىنىڭ يماني داستۇرلەرىنىڭ» مەكتەبى قالىپتاستى. ازيا مۇسىلماندارى اراسىندا قازاقتىڭ دۇنيە تانىمى مەن يسلام قۇندىلىقتارى ءبىر-بىرىنە كىرىگىپ، ۇلتتىق بولمىستى نەگىز ەتكەن «يماني قارىم-قاتىناس» عۇرىپتارى پايدا بولدى. بۇعان قازاقتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندەگى «سالەمدەسۋدەن» باستاپ، «اتا-انانى قۇرمەتتەۋ»، «تۋىس-تۋعاندى قادىرلەۋ»، «ىنتىماق پەن بىرلىكتىڭ» ۇيتقىسى بولعان اسىل قاسيەتتەرىن اتاپ ايتساق تا جەتىپ جاتىر. ەرجان قاجى قازاقتىڭ يسلامدى ۇستانۋى مەن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرگە ساي بەيىمدەپ، كوشپەندىلەر وركەنيەتىنەن اجىراماس اسىل دىنگە اينالعانىن ءدىنتانۋشى مامان رەتىندە جان-جاقتى جازادى.

         بۇگىنگى قازاق قوعامىندا ءدىن جايلى تۇسىنىك پەن پىكىر ەكىگە جارىلدى. ءبىرى – يسلام ارابتانۋدىڭ العىشارتى، قازاقتى جويۋ دەسە، ەكىنشىسى، ءدىني سەنىمدى كورسوقىرلىق دەپ باعالادى. وسى ەكى تاراپتىڭ ويىنداعى ساۋالعا ورتاق جاۋاپتى ء«دىن مەن ءداستۇر» ەڭبەگى ءدال بەرە الادى. باس ءمۇفتيدىڭ  كۇرمەۋى كۇردەلى ماسەلە مەن تاپتاۋرىن تانىمدى ۇلتتىق داستۇرمەن جاداعايلاپ، قازاق بولمىسىنا ساي  لايىقتاپ ءتۇسىندىرۋى – قازاق ءدىندارلارى ۇلتتىق شەڭبەردە قىزمەت ەتۋگە قادام باسقاندىعىن اڭعارتتى. كىتاپتى وقىپ شىققانىما شىن قۋانىشتىمىن! قازاق حالقى الميساقتان مۇسىلمان، بىراق، اراب بولۋعا مىندەتتى ەمەس. ءوزىنىڭ دۇنيە تانىمىنا،  تۇرمىس سالتىنا ورايلاستىرعان قۇلشىلىق جولى، حاقتى تانۋ داعدىسى بار. ونى وسى قاسيەتتەردەن اجىراتۋعا، باسقا ارناعا بۇرۋعا ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق. ال، بىزدەر مۇسىلمان جاماعاتى اۋىزبىرلىكتى تۋ ەتىپ، ءدىني باسقارمانىڭ ءپاتۋاسى مەن شاريعات تاپسىرلەرىن قۇلاق قويا تىڭداپ، قۇلشىلىعىمىزدى جاسايىق.  

         ء«دىن مەن ءداستۇر» ءبىرى-بىرىنە ۇيلەسىمدىلىك تاۋىپ، قابىسا كەتكەندە عانا اقيقات بيىگىنە كوتەرلىپ، ۇلتتى تاربيەلەۋدىڭ كىلتىنە اينالادى. باس ءمۇفتيدىڭ باستاماسىمەن شىققان كىتاپتان ايقىن كورىنىس تاپقان وسى يدەياعا سەنۋگە قاقىلىمىز، اعايىن!

Abai.kz