(ادەبي ەسسە)

 

كەلتەعۇمىر

 

تاعدىردىڭ ۇزاق-قىسقالىعى (ياكي جۇمىر باستى پەندەنىڭ از-كوپ ءومىر ءسۇرۋى) ءسىز بەن ءبىزدىڭ قولىمىزدا ەمەس، ونى بىلسە، ءبىر اللا عانا ءبىلۋى كەرەك. باسقاعا بەيمالىم،  شىن قۇپيا، ناعىز بەلگىسىز الەم-وسى تاعدىر.

كىم بولسا دا، مەيلى ول قاراپايىم پەندە، مەيلى ول عاجايىپ جان، مەيلى ول ءبىلىمدى دە بىلىكتى ادام، ايتەۋىر ءومىرى كەزدەيسوق قىسقا قايىرىلسا، وعان اھ ۇرىپ، باس شايقاپ، وكىنىش بىلدىرمەيتىن كىسى كەمدە-كەم ەكەنى اشىق اقيقات. ەرتە ۇزىلگەن تاعدىرعا ايانىش ايتۋ، شىن وكىنىش ءبىلدىرۋ-ءبىز ءۇشىن ەجەلگى ادەت.

اسىرەسە، جاراتۋشى ەرەكشە قابىلەت سىيلاعان تالانت تاعدىرى... تىم كەلتە قايىرىلسا وعان وكىنۋ بىلاي تۇرسىن، كەي-كەيدە جانىڭ شىرقىراپ، جۇرەگىڭ ەزىلەتىنى تاعى بار.

مىنا ءسىز بەن ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قىزىعى مەن شىجىعى ارالاس فانيدەن كەلتەعۇمىر كەشكەن قانشاما تالانتتى ۇرپاق ەرتە اتتانىپ كەتە باردى ەكەن دەسەيشى!

وسىندايدا ەسكە تۇسەدى.

اتتەڭ، بار-جوعى 27 جىل ءومىر سۇرگەن ادۋىندى اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ەڭ بولماعاندا تاعى دا ون-ون بەس جىل تىرلىك كەشسە، ەندى قانداي عاجايىپ دۇنيەلەر جازىپ قالدىرار ەدى دەيسىڭ!

        - قاراڭعى قازاق كوگىنە،

ورمەلەپ شىعىپ، كۇن بولام!

قاراڭعىلىقتىڭ كوگىنە

(ادەبي ەسسە)

 

كەلتەعۇمىر

 

تاعدىردىڭ ۇزاق-قىسقالىعى (ياكي جۇمىر باستى پەندەنىڭ از-كوپ ءومىر ءسۇرۋى) ءسىز بەن ءبىزدىڭ قولىمىزدا ەمەس، ونى بىلسە، ءبىر اللا عانا ءبىلۋى كەرەك. باسقاعا بەيمالىم،  شىن قۇپيا، ناعىز بەلگىسىز الەم-وسى تاعدىر.

كىم بولسا دا، مەيلى ول قاراپايىم پەندە، مەيلى ول عاجايىپ جان، مەيلى ول ءبىلىمدى دە بىلىكتى ادام، ايتەۋىر ءومىرى كەزدەيسوق قىسقا قايىرىلسا، وعان اھ ۇرىپ، باس شايقاپ، وكىنىش بىلدىرمەيتىن كىسى كەمدە-كەم ەكەنى اشىق اقيقات. ەرتە ۇزىلگەن تاعدىرعا ايانىش ايتۋ، شىن وكىنىش ءبىلدىرۋ-ءبىز ءۇشىن ەجەلگى ادەت.

اسىرەسە، جاراتۋشى ەرەكشە قابىلەت سىيلاعان تالانت تاعدىرى... تىم كەلتە قايىرىلسا وعان وكىنۋ بىلاي تۇرسىن، كەي-كەيدە جانىڭ شىرقىراپ، جۇرەگىڭ ەزىلەتىنى تاعى بار.

مىنا ءسىز بەن ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قىزىعى مەن شىجىعى ارالاس فانيدەن كەلتەعۇمىر كەشكەن قانشاما تالانتتى ۇرپاق ەرتە اتتانىپ كەتە باردى ەكەن دەسەيشى!

وسىندايدا ەسكە تۇسەدى.

اتتەڭ، بار-جوعى 27 جىل ءومىر سۇرگەن ادۋىندى اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ەڭ بولماعاندا تاعى دا ون-ون بەس جىل تىرلىك كەشسە، ەندى قانداي عاجايىپ دۇنيەلەر جازىپ قالدىرار ەدى دەيسىڭ!

        - قاراڭعى قازاق كوگىنە،

ورمەلەپ شىعىپ، كۇن بولام!

قاراڭعىلىقتىڭ كوگىنە

كۇن بولماعاندا، كىم بولام؟!-دەپ ومىراۋىن اشىپ تاستاپ، اق جۇرەگىمەن جىرلاپتى-اۋ جاپ-جاس جىگىت!

اقىننىڭ كەلتە ءومىرى، جاسىن تاعدىرى ءوز كەزىندە دە، ودان كەيىنگى كەزدە دە قالام ۇستاعان كوپتەگەن ادەبيەتشى-عالىمداردى تولعاندىرماي قويماپتى. ءبىرى وكىنە، ەكىنشىسى اھ ۇرا، ال ءۇشىنشىسى-تاڭ قالا وي تەربەپتى قىرشىن جاس تاعدىرى جايلى جازبالارىندا!

قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى-جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ اقىن تۋرالى بىلاي دەپ وي تولعاپتى: «سۇلتانماحمۇت جاس اقىنداردىڭ ىشىندەگى ءبىر كۇشتى اقىن ەدى. ونەر-ءبىلىم ساۋلەسىن اڭساپ، قۇلاش ۇرىپ، كەدەيلىك، جوقشىلىق زارىن شەگىپ، جاۋىز تۇرمىسپەن جانتالاسىپ، الىسىپ، جەڭە الماي، مەرت بولدى. ءتىرى جۇرسە، ءوزى ايتقانداي، قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولعانداي، وت-جالىنداي زۋلاعان بولات قايرات، قۇرىش جىگەردىڭ، كەكتى جۇرەكتىڭ اقىنى ەدى.»

وسى باعا-وتە زور باعا! ناعىز ءادىل ايتىلعان اسا ماڭىزدى پىكىر!

س.تورايعىروۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىرى تۇلعالارى ب.كەنجەباەۆ، د.ابىلەۆ، ر.بەردىباي،ت.ب. كەڭىنەن تولعاپ، بىرنەشە كوركەم دۇنيە، ماقالا، ەسسەلەر جازدى.

اسىرەسە، بۇلاردىڭ اراسىندا د.ابىلەۆتىڭ «اقىن ارمانى» دەگەن رومان-تريلوگياسىنىڭ ورنى ەرەكشە. مۇندا قالامگەر تالانتتى اقىننىڭ كوركەم بەينەسىن سالماقتى سومداعان، كەڭىنەن تولعاپ، قۇلاشىن جازا سۋرەتتەگەن. بۇل روماننىڭ كوركەمدىك كوكجيەگىن، قانشا تالپىنساق تا، اسەم تىلمەن اسىرەلەپ ايتىپ جەتكىزۋ از، ونى جاتا-جاستانىپ وقۋ كەرەك. كوز توقتاتا، كوڭىلگە توقۋ كەرەك.

عالىم-ادەبيەتشى ر.بەردىباي: «سۇلتانماحمۇت-قازاق ادەبيەتىنىڭ ابايدان كەيىنگى ەڭ بيىك اسقارى. ول قازاق ءومىرىنىڭ شىندىعىن جىرلاعان ناعىز ۇلتتىق اقىنىمىز ەدى» دەپ جازىپتى. مىنە، ناعىز تالانتتى شىن ارداق تۇتۋ دەگەن وسىلاي بولادى.

ءدال وسى ويدى تالانتتى قالامگەر ءا.كەكىلباەۆ ءوز ماقالاسىندا جالعاستىرا كەلىپ: «وڭشەڭ قيىنعا سالىپ، قياعا ۇمتىلعان وجەت ولەڭدەر» دەپ باعالاپتى سۇلتانماحمۇت جىرلارىن. ال، قازاق پروزاسىنىڭ 70-جىلدارى جارقىراپ كورىنگەن ارىندى وكىلى و.بوكەيدىڭ ەڭ العاشقى كوركەم شىعارماسى-«سارىارقانىڭ جاڭبىرى» اڭگىمەسى دە وسى سۇلتانماحمۇت ءومىرىنىڭ ءبىر كەزەڭىنە ارنالعانى تاعى دا ەستە.

ءبىر سوزىندە مارقۇم ورالحان اعام ايتىپ ەدى:

- مەن كوركەم ادەبيەتكە كەلمەس بۇرىن، ەڭ الدىمەن سول سۇلتانماحمۇت اقىننىڭ ارۋاعىنا باس ءيىپ، باتاسىن العان اداممىن. سودان سوڭ عانا قالامىم جۇردەك تارتتى، ويىم ۇشقىرلانا ءتۇستى...

راس، سۇلتانماحمۇت ءوزىنىڭ قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىرىندا جالقاۋلىقتى بىلمەدى، ءونىمدى ەڭبەك ەتە ءبىلدى. تالانتىن تەجەپ قالعان جوق. «اداسقان ءومىر»، «كەدەي» سەكىلدى پوەمالار جازدى. كوپتەگەن وتە ءساتتى ولەڭ-تولعاۋلاردى دۇنيەگە اكەلدى. الايدا... بارى-جوعى 27 جاستا كىسى ءوز مۇمكىندىگىن تولىق كورسەتە الا ما؟ ءاي، قايدام... دەمەك، ونىڭ ايتقانىنان گورى ايتا الماعان سىرلارى ءوز ىشىندە مولىنان كەتتى. ەلگە جەتپەي قالدى. حالقىمەن قاۋىشقان جوق.

ەڭ وكىنىشتىسى-وسى!

اقىننىڭ ءوزى جازىپ كەتكەندەي:

• مەن ولىك، مەن سۋىق ءتان، مەندە جان جوق،

جۇرەگىمدە ءومىر جوق، ىستىق قان جوق.

ءۇمىت جوق، جەك كورۋ جوق، ماحاببات جوق،

        سەزىم جوق، كىرپىگىمدى قوزعار حال جوق!-دەپ تاعدىرىنىڭ تىم قىسقا بولارىن دا الدىن-الا سەزگەن سياقتى.

        وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ىسساپارمەن پاۆلودار قالاسىنا بارىپ قايتقان ەدىم. مەن توقتاعان قوناقۇيدىڭ ءدال جانىندا ۇلكەن اللەيا بار ەكەن، سونى بويلاپ قىدىرىستاپ كەلە جاتىپ ەڭسەلى ەسكەرتكىشتىڭ الدىنا توقتادىم. ول كىم دەيسىز بە؟ ول-سۇلتانماحمۇت! جاپ-جاس جىگىت ەل-جۇرتىنا ەركەلەگەندەي بوپ «مەن بۇگىن دە ءتىرىمىن، مەن سىزدەرمەن ماڭگى بىرگەمىن عوي» دەپ اسقاق قاراپ، الدەبىر سىر ايتىپ تۇرعانداي. ومىردەن ەرتە كەتكەن قىرشىن جاستىڭ تاستۇعىرىنىڭ الدىندا ونىڭ تاعدىرىن ەسكە الىپ، ولمەس ولەڭدەرىن ويلاپ، ۇزاق-ق تۇرىپ قالعانىم بار-دى.

         قازاق پروزاسىندا وزىندىك قولتاڭباسىمەن ماڭگىگە قالىپ قويعان قالامگەر-ساتتار ەرۋباەۆ. ونىڭ وزگە كوركەم دۇنيەلەرىن بىلاي قويعاندا، «مەنىڭ قۇرداستارىم» اتتى اسقاق پافوستى، كەڭ تىنىستى، سەزىمىڭدى سەلت ەتكىزەر عاجايىپ رومانى ءوز كەزىندە قانشاما قالام ۇستاعان تالانتتى جاستارعا ەرەكشە ىقپال ەتكەنى تاعى دا راس.

«مەنىڭ قۇرداستارىم»-جاستىق تۋرالى جىر. جاس ءومىردىڭ قۋاتى مەن قايراتى، جىگەرى مەن جالىنى تۋرالى تولعانىس. مۇنداعى كەيىپكەرلەر دە ۇنەمى اسىعىپ، الدەنەگە ۇمتىلىپ، تەك قانا ۇلگەرۋگە تىرىسىپ جاتاتىنى بايقالادى.

سوندا ويلايسىڭ، س.ەرۋباەۆ تا ءوزىنىڭ بار عۇمىرى وتىزعا دا جەتە الماسىن سەزدى مە ەكەن،ا؟

اتتەڭ، سول ساتتار تاعى دا ونشاقتى جىل ءومىر سۇرگەندە مىنا پاراساتى مول جۇرتى سۇيسىنە، تامسانا وقيتىن قانشاما كوركەم دۇنيەلەردى ومىرگە اكەلەر مە ەدى!

كونە قالا-تۇركىستاندا ساتتار ەرۋباەۆ اتىنداعى كوشە بار. قالانىڭ قاق ورتاسىندا ەسكەرتكىش-بەلگىسى دە ورناتىلعان. ساتتار مۇرالارىن جيناستىرىپ، شاعىن مۋزەي دە اشقان بولاتىن-دى.

وسىنىڭ ءبارى دە وڭدى شارۋا، تالانتتى جازۋشىنى ۇمىتتىرمايتىن ىزگى ىستەر اتقارا الدىق دەپ ايتۋعا تۇركىستان حالقىنىڭ تولىق حاقى بار.

جالىندى جاس قالامگەردىڭ جارق ەتە قالعان تاعدىرىنا ارناپ قانشاما اقىندار ارىندى جىر ارنادى، توگىلە ولەڭ جازدى. سويتسە دە، ەرتە قيىلعان جاس عۇمىر ءاردايىم كوڭىلىڭە كەرمەك وي ۇيالاتىپ، الدەبىر اۋىر سەزىمگە جەتەلەيدى دە تۇرادى.

قازاقتىڭ وت-داۋىلداي اقىنى-تولەگەن ايبەرگەنوۆ بار-جوعى وتىز جىل عۇمىر كەشتى. تاعدىرىنىڭ وتىزىنشى جىلىندا فانيدەن باقيعا وزدى. بىراق ءوزىنىڭ سوڭىنا قانشاما اسقاق جىرلار قالدىرىپ ۇلگەرىپتى.

تولەگەن ليريكاسى تۇتاس ساعىنىشتان تۇرادى. ونىڭ جىرلارىنان ساعىنىش پەن ساعىنۋدىڭ بالاۋسا ءيسى اڭقىپ تۇرادى.

- ساعىنباي بارساڭ، تاۋلار دا سەنىڭ الدىڭنان شىقپاس اسقاقتاپ،

        ويلاۋىڭ مۇمكىن دۇنيەنى مىناۋ كەتكەن ەكەن دەپ تاس قاپتاپ!...-دەپ جازۋى دا سودان.

        بۇل-ساعىنىشقا دەگەن ىڭكارلىك! ساعىنۋ دەگەن ءبىر قۇپيا الەمنىڭ قۇدىرەتىنە اقىن كوڭىلىمەن تابىنۋ!

ۇلكەن قالامگەر ع.مۇسىرەپوۆ بىلاي دەپ جازىپتى: «امال بار ما، ءبىز، قازاق ادەبيەتى، ەكى-ءۇش دارىننان ەرتە ايرىلدىق. ولار-ابدوللا، باۋبەك، تولەگەن...»

ءدال وسى ويدى اقيىق اقىن ءا.تاجىباەۆ بىلاي دەپ جالعاستىرادى: «...ءبىز پوەزيامىزدىڭ تاعى ءبىر التىن تۇتقاسىن اشتىق. اشتىق تا، تولەگەن دۇنيەسىن كوردىك.»

ءا.كەكىلباەۆ: «...تولەگەن، ءسوز جوق، تالانت! دارا تالانت، سارا تالانت! ت.ايبەرگەنوۆ تۆورچەستۆوسى-ءولىمدى جەڭىپ شىققان ءومىر شاتتىعىنىڭ جىرى...»-دەپ جازىپتى.

تولەگەن-داۋسىز تالانت. ونى ءبىز مويىنداعىمىز كەلمەسە دە، تاريح مويىنداتتى. تولەگەن ومىردەن وتكەن سوڭ دا جارقىن جىرلارى ءالى كۇنگە اۋىزدان-اۋىزعا اۋىسىپ، ماڭگى جاساپ كەلە جاتىر.

• اقىن بولىپ ءومىر كەشۋ وڭاي دەيمىسىڭ، قاراعىم،

اۋزىڭدا بولۋ بۇل ءوزى سىزداعان بارلىق جارانىڭ... - دەپ ءوزى جىرلاعانداي، شىن اقىن بولۋ، ارينە، تەك  تالانتتىڭ ءىسى. اللا-تاعالا بەرگەن حاس تالانت قانا ولەڭ ولكەسىندە ويقاستاي الادى.

ال، تولەگەن پوەزيا الەمىندە ءوزىن ەركىن سەزىنگەن، ءوز ۇيىندەي ەركەلەگەن ءھام ولەڭدى كول-كوسىر سەزىممەن جازا العان شىن اقىن.

ت.ايبەرگەنوۆ جازعان «ماڭقىستاۋ سازدارى» دەپ اتالاتىن ءبىر توپ جىر توپتاماسى ونىڭ بيىك ورەسىن بىردەن-اق بايقاتا الدى.

ولەڭدەرىنىڭ تاعى ءبىر پاراسى-كونە تۇركىستانعا ارنالادى، قاسيەتتى مەكەننىڭ قادىر-قاسيەتىن ودان بەتەر اسقاقتاتا تۇسەدى.

        «اتتەڭ» دەپ وكىنىش بىلدىرەمىز-اۋ، الايدا بۇل اقىن دا ءومىردى ەرتە اياقتادى، وتە ەرتە باقيعا اتتانىپ كەتە باردى. سوسىن دا كەۋدەسىندەگى كۇمبىرلەگەن اسىل جىرلار ءتۇپ-تۇگەل ءوز ەلىنە جەتە المادى. حالقىنىڭ شىن مەيىرىن قاندىرعان جوق.

تولەگەن اقىننىڭ رۋحتاس ءىنىسى، اقىن مۇحتار شاحانوۆ بىلاي دەپ جازدى:

-...ۇلتىنا تىم جاقىن-الىس ايقىندايتىن ەل عانا.

ون توم ولەڭ جازعانداردى كەتتى ۇمىتىپ كەڭ دالا!

بىراق شاعىن ون ولەڭمەن ون ميلليون قازاقتى،

تولعاندىرعان، تاڭعالدىرعان ماحامبەت پەن سەن عانا!...-دەپ اقىن بەينەسىن بارىنشا اسقاقتاتتى.

ءفانيدى ەرتە تاستاپ كەتىپ، باقيعا وزعان بوزداق جاستىڭ ءبىرى-جازۋشى اقان نۇرمانوۆ ەدى. ءوزى العاشقى اڭگىمەلەرىمەن-اق جارق ەتىپ كورىنىپ، قاتارلاستارىنان وق بويى الدا كەلە جاتقان-دى. وتىزدىڭ ار جاق، بەر جاعىندا كەنەتتەن كوز جۇمدى. باستاعان كەسەك تۋىندىسى-«قۇلاننىڭ اجالى» دەگەن رومانى تولىق اياقتالماي قالدى.

قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى قاليحان ىسقاقوۆ ءبىر سوزىندە:

        - ءبىز قاتار وقىپ ەدىك، سول سوڭعى نۇكتەسى قويىلماي قالعان رومانىن الاقانعا سالىپ ايالاپ، كىتاپ ەتىپ شىعارۋعا بارىنشا كۇش سالدىق،-دەپ سىر ايتقانى بار.

        اقان نۇرمانوۆ وتە قابىلەتتى جازۋشى بولاتىنىن سول كەزدە-اق بايقاتا العانىن قىزىلوردالىق قالامگەر، بىرگە وقىعان دوسى قومشاباي اعا سۇيەنىشەۆتىڭ اۋزىنان دا تالاي رەت ەستىگەنبىز. ول كىسى اقان-قالامگەر جايلى تەبىرەنبەي سويلەمەۋشى ەدى، ساعىنا ەسكە الىپ وتىراتىن.

        ايتاتىنى جوق، «قۇلاننىڭ اجالى» وتە ءساتتى جازىلعان، كوركەمدىك دەڭگەيى جوعارى، ءبىر دەممەن وقىلاتىن كەسەك دۇنيە. وسى رومان ءوز كەزىندە قانشاما پروزاشىلاردىڭ جاستانىپ وقىعان كىتابى بولدى دەسەڭىزشى!

        امال قانشا، كەڭ تىنىسپەن جازا الار تالانتتى جازۋشى دا ەرتە ومىرمەن قوشتاستى، ءسويتىپ اسىل ارماندار ورتا جولدا كىلت ءۇزىلدى.

ابدوللا جۇماعاليەۆ، باۋبەك بۇلقىشەۆ ءتارىزدى ولەڭ ءسوزدىڭ، كوركەم ءسوزدىڭ ساردارلارى دا قىسقا عانا ءومىر كەشتى. بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ-اق ەدى. بىراق، اللانىڭ ىسىنە داۋا بار ما!

تەك بۇل عانا ەمەس، ايتالىق، بۇگىنگى كۇنى اۋىزدان-اۋىزعا الىنىپ جۇرگەن اقيىق اقىندار مەن جازۋشىلار ق.امانجولوۆ، م.ماقاتاەۆ، ج.قىدىروۆ، و. بوكەي، م.قابانباەۆ، ج.ابدىراشەۆ، ت.راقىموۆ، ك.مىرزابەكوۆ، ج.جاقىپباەۆ، د.ستامبەكوۆ، س.مۇقتارۇلى، ت.ب. دا قىرىقتان ءسال-اق استى. نە بولماسا ەلۋگە جەتەر-جەتپەستە ءۇزىلدى. تاعدىر تالانتتى جاندارعا كەلگەندە وتە ساراڭدىق بايقاتتى.

وكىنىشتى-اق!

كەۋدەڭدى كەرمەك سەزىم ءاردايىم مازالاي بەرەدى.

وسىناۋ كەلتەعۇمىر كەشكەن اقىن-جازۋشىلاردى (بالكىم، بىرقاتارىنىڭ ەسىمىن اتاماعان بولارمىن) قايتادان ەسكە الىپ، وسىلاي ءسوز قوزعاۋىمىزدىڭ سەبەبى بىرەۋ-اق: ومىردەن وتكەن سوڭ، كوپ اۋىزعا الىنباي، كەيبىرىنىڭ اتى ءتىپتى ەستەن شىعىپ بارا جاتقانىنا وكىنىش بىلدىرە وتىرىپ، تىرىلەرگە وي سالا كەتۋ; ولاردى ءاردايىم ءسوز ەتىپ، شىعارمالارىنا وقتىن-وقتىن ورالىپ وتىرۋ، ءسىرا، ەندى باسقاعا ەمەس، بىزگە كەرەك بولار; كوركەم دۇنيە ۇلت قازىناسى ەكەنى راس بولسا، سول اسىل قازىناعا يە بولىپ وتىرعان بۇگىنگى ۇرپاققا تىم سالعىرت بولۋ جاراسا ما؟!

ويلانعانىمىز ءجون-اۋ!

 

ۋاقىتزايا

 

ءبىر جولى جازۋشى ورالحان بوكەي ءسوز اراسىندا ماعان:

        - تالانتى كەمشىندەۋ قالامگەرلەر دەرەۋ جىلى ورىن ىزدەپ، لاۋازىمدى قىزمەتكە ەرەكشە قۇمار بولىپ الادى. ءسويتىپ، بويىنا جاراسسا دا، جاراسپاسا دا- شەنەۋنىكتىڭ وقالى شەكپەنىن كيۋگە بارىنشا وتە اسىعادى،-دەپ ەدى. ءسوزدىڭ ءبىر ۇشى وزىمە دە ءتيىپ كەتىپ جاتقان سوڭ:

        - مەمقىزمەتكە شىعارماشىلىق قابىلەتى مول كىسىلەر بارىپ جاتسا، نەسى ايىپ ەكەن، ودان ۇتىلامىز با!-دەدىم.

        - جوق!-دەدى وراعام. – قالامگەرلىك تالانت تەك تالانتتى شىعارما جازۋ ءۇشىن...

ول كەزدە جاستاۋ ەدىك، بۇل سوزگە اسا ءمان بەرمەگەنمىن. ال، قازىر ويلاسام...

قازاقتىڭ كورنەكتى كوركەمسوز شەبەرلەرى-ب.كەنجەباەۆ، س.قيراباەۆ، ز.قابدولوۆ، ءا.سىعاي، ت.ب. ءبىر كەزدەرى جاۋاپتى قىزمەتىندە قىزمەتىندە بولىپ، الايدا كوپ تۇراقتاماي، شىعارماشىلىق جۇمىسقا اۋىسىپ كەتتى. تاڭنان كەشكە دەيىن قاعازباستى بولىپ وتىرعاندى اۋىرسىنىپ، قىزمەتكە قۇلقى تومەندەپ كەتتى مە؟ استە جوق. كەرىسىنشە، ولار ءوز ورنى-تازا شىعارماشىلىق ەكەنىن دەر كەزىندە ۇعىندى-اۋ دەيمىن. قازاقتىڭ ۇلكەن قالامگەرى ءابىش كەكىلباەۆ  تا مەمقىزمەتتە ۇزاق وتىردى. ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى لاۋازىمداردا دا بولدى. ونى ءوزىمىز دە كوردىك. قانداي باسشى بولدى، نە ىستەي الدى، نە ءبىتىردى- ول تاريح تارازىلار ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ال، ەندى تالانتتى جازۋشى ءۇشىن... ۋاقىتتىڭ زايا كەتۋى  دەگەنىمىز-شىعارماعا ءوزىن-ءوزى تولىق ارناي الماعان جىلدارى!

ادەبيەتىمىزدىڭ كوزى ءتىرى حاس شەبەرى-ءا.نۇرپەيىسوۆ كەزەكتى ءبىر سوزىندە ء«ابىش اسىرەسە كوركەم ادەبيەتكە كوبىرەك كەرەك ەدى، ال ونىڭ كەشەگى اتقارىپ كەلگەن قىزمەتىن كەز-كەلگەن ءبىلىمى بار، ءتارتىبى ءتۇزۋ كىسى الىپ جۇرە الاتىنى جاسىرىن با!» دەگەن-ءدى.

ءوز كەزىندە «دالا باللادالارى» دەگەن حيكاياتتار توپتاماسىن، «اڭىزدىڭ اقىرى»، «ۇركەر»، «ەلەڭ-الاڭ» ىسپەتتى وتە عاجايىپ روماندار جازعان ابەكەڭ سوڭعى جيىرما جىلدا سۇيەكتى دۇنيە جازا المادى. نەگە؟ تالانتى تۇگەسىلدى مە؟ جوق! جازعىسى كەلمەدى مە؟ ءاي، قايدام. ءبارى دە، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ۋاقىتتىڭ تاپشىلىعىنا كەلىپ تىرەلەدى.

ءتىپتى ءبىر ءسوز اراسىندا (قىزمەتتەگى كەزى) ءابىش اعام ايتىپ ەدى:

- وسى «ۇركەر» مەن «ەلەڭ-الاڭ» روماندارىنىڭ جالعاسى بار ەدى، سوعان قول بوساتىپ، كەڭىرەك وتىراتىن كەزدى كۇتۋمەن كەلەمىن.

        ۇلت ادەبيەتى الدىندا قولىمىزدا كەۋدەمىزگە قويىپ تۇرىپ، ءادىلىن ايتار بولساق، ءا.كەكىلباەۆ جازعان «اڭىزدىڭ اقىرى» رومانى-كلاسسيكا! وسى شىعارمانى كەز-كەلگەن الەمدىك شەدەۆرلەرمەن تايتالاستىرا ءسوز ەتۋگە ابدەن-اق بولادى. ارينە، ول ءۇشىن ءبىلىمدى دە بىلىكتى سىنشى كەرەك. الەمنىڭ كوركەمسوز مارجاندارىن مولىنان وقىپ، كەڭىنەن تانىسا العان ورەلى جاس قاجەت.

        مۇنداي جاعداي تەك ءابىش اعامنىڭ عانا باسىنداعى حال ەمەس، ايتالىق، قازاق پروزاسىنىڭ ەلەۋلى وكىلى تولەن ابدىكوۆ تە سونى باستان كەشىردى. ناعىز جازا الاتىن شاعىندا مەمقىزمەتتە ءجۇردى. ءتىپتى ءوزى باستاعان كەسەك دۇنيەسى-ء«ولىارا» رومانىنىڭ (باستاپقى جوسپارى ءۇش كىتاپ بولاتىن) ءبىرىنشى تومىن عانا جازىپ ۇلگەردى. ودان بەرى دە، مىنە، وتىز جىل ۋاقىت ءوتىپ بارادى.

        تالانتى كەمشىن بولسا وكىنىش ەمەس، ال «اقيقات»، «وڭ قول»، «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى»، «قىز ءباتىش پەن ەرسەيىت»، «اكە»،ت.ب. سەكىلدى عاجايىپ اڭگىمە-حيكاياتتار تۋدىرعان جازۋشىعا قىزمەتتىك قولبايلاۋ، ارينە، ەش پايدا بەرگەن جوق.

راس، الەمدىك ادەبيەتتە جاۋاپتى مەملەكەتتىك قىزمەتتەر اتقارا ءجۇرىپ، كوركەم دۇنيە جازۋمەن جۇيەلى تۇردە اينالىسقان قالامگەرلەر از بولماعان. الايدا، سولاردىڭ ءبارى بىردەي شەدەۆر تۋعىزدى دەسەك، ول وتىرىك. بىراق، وزدەرىنىڭ سانالى عۇمىرىنىڭ كوپ جىلدارىن (اسىرەسە تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا) ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى نىعايتۋعا بارىنشا ارناي ءجۇرىپ، رومان-پوۆەست جازعان ەكى اعام-ءا.كەكىلباەۆ پەن ت.ابدىكوۆ وزدەرى و باستا قالاپ العان كوركەمسوز الەمىنە بارىنشا ادال بولۋعا تىرىستى. ادال بولىپ تا كەلەدى.

        تاعى ءبىر اعامىز-وتە تالانتتى اۋدارماشى كەڭەس يۋسۋپوۆ تا كوپ ۋاقىتىن مەمقىزمەتكە ارنادى. ءوزى ءبىر كەزدە گابريەل  گارسيا مەركەستىڭ ء«جۇز جىلدىق جالعىزدىق» رومانىن قازاقشاعا شەبەر اۋدارا بىلگەنىن اتاپ ايتۋعا ءتيىسپىز. ەندى وسى باعىتتا بەل شەشە ەڭبەك ەتە بەرگەندە، كىم بىلەدى، قانشاما الەم كلاسسيكتەرى انا تىلىمىزدە شەبەرلىكپەن سويلەگەن بولار ەدى.

       تەك ول عانا ەمەس، ك.يۋسۋپوۆ قالامى توسەلگەن، جازۋى جاتىق، وتە شەبەر پروزاشى بولا الاتىنىن دا دالەلدەي باستاعان-دى. وعان «قاراشاداعى كوكتەم» دەپ اتالاتىن پوۆەسى تولىق كۋا! جازۋشىنىڭ وسى شىعارماسى ءوز كەزىندە رەسپۋبليكالىق ادەبي بايگەدە جۇلدە العانىن دا كوزىقاراقتى وقىرمان ۇمىتا قويماعان بولار.

       پروزانىڭ تالانتتى وكىلى الدان  سمايىل حالىق قالاۋلىسى بولعانعا دەيىن شىعارماشىلىقتا ءونىمدى ەڭبەك ەتتى. «تامۇقتان كەلگەن ادام» دەگەن تۇڭعىش رومانى مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولدى. ال، ودان وزگە «تايگا»، «ارقانىڭ بەتپاق دەگەن دالاسى بار»، ت.ب. سەكىلدى قانشاما حيكايات-اڭگىمەلەرى بار. مىنە، قىزمەتكە قالاي ارالاستى، ونىڭ دا قالامى كىبىرتىكتەدى. سوڭعى ون-ون بەس جىلدا كەسەك كوركەم دۇنيە (ماقالا، ويتولعامدارىن ايتپاعاندا) جازدى-اۋ دەۋگە اۋزىڭ بارمايدى. ويتكەنى، كوزىمىز كورمەي وتىر.

        ءسوز رەتىندە ايتا كەتەيىك، «تامۇقتان كەلگەن ادام» - وتە تالانتتى رومان. ايتارى بار استارلى شىعارما. ءتىلى شۇرايلى، يدەياسى تەرەڭ، قۋاتى مول كوركەم تۋىندى.

        قىزمەتتىڭ بابىن قالاي تابام دەپ كۇندىز-ءتۇنى باس قاتىرا ءجۇرىپ، بويىنداعى قۇداي بەرگەن تالانتتى تۇمشالاعان قالامگەرلەر مەن اۋدارماشىلار قاتارىنا ءا.اسقاروۆتى، ق.ءابىلدى، ت.تۇياقبايدى، س.دوسجانوۆانى، ك.الپەيىسوۆانى ت.ب. اتاۋعا بولاتىنداي. ءارتۇرلى دەڭگەيدە ءبىرازدان بەرى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن وزىمنەن كەيىنگى ءىزباسار ىنىلەر-ءا.الپىسباي، ب.وماروۆ، ق.بوراش، ن.قالقا، ب.قابوش،ت.ب. ا.سەيتاق، كوڭىلدەگى تەڭىزدەي تولقىعان كوركەم ويدى تۇزاقتاپ تاستاماسا ەكەن دەپ تە ىشتەي تىلەپ جۇرەتىنىم بار. اللا بەرگەن تالانتتى امالسىز كۇرمەپ ۇستاپ، وزگە ىسپەن اينالىسىپ جۇرگەندەر ممەەلكەتتىك ورگانداردا دا بارشىلىق-اق.

        ءبىر كەزدەرى رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا وتە جاتىق جىرلارىمەن وقىرماندارىن ءتانتى ەتكەن اقىن وتەگەن ورالباەۆ اپپارات جۇمىسىنا اۋىسىپ، كوپ ۋاقىت جازباي قويدى. ءساتى تۇسكەن كۇنى وعان «ولەڭدەرىڭىز وتە شىنايى بولىپ كەلەتىن ەدى، نەگە جازبايسىز؟» دەپ سۇراعانىمىزدا «مەنى دە ىزدەيتىندەر بار ەكەن عوي» دەپ جاس بالاشا قۋانعانى بار. جالپى، وتەگەن-ءتۋابىتتى اقىن. ونىڭ جىرلارى وتە سىرشىل، وتە نازىك. وقىعاندا جۇرەگىڭە جىلىلىق قۇيادى.

         اقىننىڭ ءوزى دە تازالىققا قۇشتار كوڭىلىن جىرلارىندا مولدىرەتىپ كورسەتە الدى.

        - اردى ءسۇيدىم. سۇيەم اردى ءبارىبىر،

جاردى ءسۇيدىم. جار  دەگەنىم-ارىمداي.

ال بويىمدا تازالىقتىڭ قانى ءجۇر،

قاسقالداقتىڭ قانىنداي!...-دەپ، اعىنان جارىلا جىرلايدى وتەگەن اقىن.

        ونىڭ ولەڭدەرىندە شىنايىلىق پەن ومىرگە دەگەن ىڭكارلىك بىردەن كوزگە ۇرىپ تۇر.

        تاعى ءبىر ولەڭىندە:

        - ولجا كورسە ورعا ءتۇسىپ قۇلاعان،

        وتانىڭدى پىسقىرمايدى بۇل ادام.

        سىرتى بۇلاڭ، ءىشى تۇمان كوبەيدى،

        كولەڭكەنىڭ وزىنەن قۇن سۇراعان!-دەپ قازىرگى پاسىق، ەكىجۇزدى، ساتقىن ادامداردى ولەڭ-نايزانىڭ  ۇشىنا الادى.

        وتەگەن ولەڭدەرى وسىنداي وتكىر، وسىنداي تەرەڭ، وسىنداي استارلى بولىپ كەلەتىن-ءدى. بىراق  اياق استىنان قالام ۇستاۋدى ۇمىتىپ، جىردى وگەيسىتتى. ءبىز بۇنىسىن مۇلدە قۇپ كورمەپ ەدىك.

        جاقىن جىلداردا تالانتتى اقىن قايتا تۇلەدى. كىتاپ ارتىنان كىتاپ شىعاردى. بۇرىنعى شىن اقىن بەينەسىنە قايتادان ورالعان وتەگەندى كورىپ قاتتى قۋاندىق.

        وسى جەردە تاعى ءبىر تالانتتى باۋىرىم تۋرالى ايتۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ تۇر. ويتكەنى، مەن ونى سوناۋ بالاڭ جاستىق كەزدەن بىلەمىن.

        ستۋدەنتتىك كەزدە وزىممەن قاتارلاسا شىققان ەكى تالانتتى اقىن بولۋشى ەدى. ونىڭ ءبىرى-ش.ابدىكارىموۆ تە، ال ەكىنشىسى-م.قايىڭباەۆ.

        تالانتتى اقىن ءمادي قايىڭباەۆ تا قازىر مەمقىزمەتتە. ءوزى بۇرىن دا كوپ جازباۋشى ەدى، ەندى ءبىراز ۋاقىتتان بەرى مۇلدە كورىنبەي بارادى. ولەڭدى ۇمىتا باستاعانداي.

         كەزىندە اقىن اعاسى ق.الىمقۇلوۆ (بۇل اعامىز دا ۇزاق جىل مەمقىزمەتتە) ەكەۋى «سۇزگە سۇلۋ» دەگەن درامالىق داستان جازىپ، مادەنيەت مينيسترلىگى جاريالاعان بايگەدە جۇلدەلى ەكىنشى ورىندى جەڭىپ العان-دى. وسى پوەتيكالىق شىعارما تەاتر ساحناسىنا ابدەن-اق سۇرانىپ تۇر.

م.قايىڭباەۆتىڭ جاس كەزىنەن-اق ولەڭ ولكەسىندە جارقىراپ كورىنگەنى راس.

        ءالى ەسىمدە، وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەندە، م.سەرالين اتىنداعى ادەبي بىرلەستىك قۇردىق. ونىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن قازىر مارقۇم بولىپ كەتكەن دوسىم، سىنشى ج.ءابىلۇلى ەكەۋمىز ەدىك. بۇل م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبي بىرلەستىككە (ونى س.سادىرباەۆ اعامىز باسقاراتىن) التەرناتيۆتى بولسا ەكەن دەپ ويداعانبىز. سول بىرلەستىك مۇشەلەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اكت زالىندا كەزەكتى ادەبي كەش ءوتتى. كەشتە ءمادي اقىن ءبىر ولەڭ وقىدى. ەندى-ەندى كورىنىپ جۇرگەن كەزى عوي. ولەڭنىڭ  اياعى:

- جانىم-اۋ، مەنىڭ، سەن ايتشى وسى ساپارىم،

        ەرتەكتەگىدەي باقىتپەن اياقتالا ما؟-دەپ بىتەتىن-ءدى. سونى تىڭداپ وتىرعان ءبىر توپ قوناقتار اراسىنان اقىن ق.جۇماعاليەۆ ءوزىنىڭ قۋانىش سەزىمىن جاسىرا الماي، شاتتانا قول شاپالاقتاپ جىبەرگەنى بار ەدى. سول ءساتتى كوزىمىز كوردى. ىشتەي ءوزىمىز دە وسى ءساتتى جىرعا قۋانىپ تۇرعان ەدىك.

وسى اقىننىڭ:

             - ءومىردى مىناۋ اڭعارىپ تەرەڭ،

             ءىشىپ-جەپ كوزبەن تاڭقالىپ كەلەم!

        تىرشىلىك ايتەۋىر توقتاپ قالماسىن دەپ،

        قوزعالىپ كەلەم، قوزعالىپ كەلەم!-دەپ باستالاتىن ادەمى جىرى دا بولۋشى ەدى. سول ولەڭىن ەڭ العاش ماعان وقىپ بەرىپ،  پىكىر سۇراعانى دا ەسىمدە.

       تاياۋدا ءبىر اڭگىمە ۇستىندە ماعان م.قايىڭباەۆ بىلاي دەپ سىر اشتى:

       - مەن پوەزيانى قويىپ كەتتى دەيسىڭ بە! جوق، ءالى دە جازىپ كەلەمىن. تەك ەش جەرگە جاريالاۋعا بەرمەيتىنىم بولماسا...-دەپ، از-كەم توقتادى دا، سوسىن: - قازىر اتاقتى قوجا احمەت ياسساۋي تۋرالى تاريحي پوەما جازۋدامىن،-دەدى.

        ءوز كەزىندە تالانتتى اعالارىمىز ز.سەرىكقاليەۆ تە، ب.بوداۋباي دا، م.ايىمبەتوۆ تە قىزمەت قۇرساۋىندا قالىپ،، شىعارماشىلىعىن امالسىز اقساتتى. تالاي-تالاي ۇلتقا اسا قاجەت كوركەم دۇنيەلەر جارىققا شىقپاي قالدى.

        بۇدان كىم ۇتتى؟ كىم ۇتىلدى؟ ءسىز ايتىڭىزشى، قانە؟...

        ءبىز بۇل جەردە تالانتى تاس جاراتىن، جاراتقان يە بەرگەن قابىلەتى مول كىسىلەردىڭ مەمقىزمەتكە كەلۋى مۇلدە دۇرىس ەمەس، جاڭىلىس قادام دەگەن ويدى ايتقىمىز جوق. كىم بىلەدى، ۇلت ءۇشىن ونداي ويلى اعالار مەن ءىنى-قارىنداستار بارلىق ىستە كەرەك تە بولار.

       مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ دە ءوز كىلتى، ءوز قيىنشىلىعى، ءوز جاۋاپكەرشىلىگى بار. ونى كەز-كەلگەن كىسى ءوز دەڭگەيىندە الىپ ءجۇرىپ، اتقارىپ كەتە الماسى تاعى دا راس. اسىرەسە، ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، ەركىن دەم الا باستاعان تۇستا ۇلتتىڭ ەڭ قابىلەتتى ازاماتتارى ءبىر جۇدىرىق بولىپ، جۇمىلا جۇمىس ىستەسە، ول زور مارتەبە ەمەس پە!

       ءبىزدىڭ بۇل ماقالادا وي سالا ايتپاعىمىز-اللا بەرگەن تالانتتى بارىنشا ۇتىمدى پايدالانىپ، ۇلتىنا اسا قاجەت ۇلاعاتى مول كوركەم دۇنيەلەر جازىپ قالدىرسا دەگەن ىزگى نيەت ەدى. ءتىپتى جوعارىدا اتى اتالعان قازاقتىڭ ساۋساقپەن سانارلىق وتە تالانتتى ۇل-قىزدارىنىڭ كوركەم دۇنيەلەرىن تالداپ، باعا بەرىپ، وڭ-سولىن ايقىنداۋدى دا ماقسات ەتكەن جوقپىز، بىزدىكى-بۇگىنگى زامانداسقا وي سالۋ بولاتىن-دى.

       وسىندايدا ەسكە تۇسەدى، ءوز زامانىندا ەل الدىنا شىعىپ سويلەگەن ءبىر سوزىندە تۇرىكتىڭ ادال پەرزەنتى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك بىلاي دەپتى: ء«بىز ءبارىمىز دە پارلامەنت دەپۋتاتى بولا الامىز، مينيستر بولا الامىز، ءتىپتى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى دە بولا الامىز.      بىراق، ونەر ادامى بولا المايمىز. سوندىقتان ونەر ادامى ءبىزدىڭ (بيلىكتەگىلەردىڭ)  ەمەس، ءبىز ونەر ادامىنىڭ قولىنان سۇيۋگە ءتيىسپىز...»

       بۇدان شىعاتىن ءتۇيىن-ونەرلى، ويلى، تالانتتى ازاماتتار ۇلت ءۇشىن ۇلى بايلىق، رۋحاني بايلىق. جاراتۋشى جومارتتىق جاساپ، سونداي عاجايىپ تالانت سىيلاعان ەكەن، ەندەشە وعان نەگە ءوزىمىز قانات بىتىرمەيمىز؟

       وسى رەتتە ايتپاسقا بولمايتىن تاعى ءبىر كەرمەك ءسوز بار. قازىرگى كەزدە جاپ-جاقسى تالانتى بار كەيبىر ارىپتەستەر ءوز تالانتىن وزدەرى تۇساپ، رۋحتى جىرلار جازۋ ورنىنا، توي-تومالاققا ارنالعان ءھام جەكە كىسىلەردىڭ مەرەيتويىنا شاشۋ ەتىپ ارزانقول دۇنيەلەر جازا سالۋدى (لاۋازىمدى كىسىلەردىڭ الدىنا ءتۇسىپ الىپ، تومپاڭداپ جۇگىرەتىنىن بىلاي قويعاندا) ار سانامايتىن بولىپ بارا جاتقانداي. بۇل-ونەرگە جاسالعان قيانات، ءتىپتى قاتتىراق ايتار بولساق، ونەردى قورلاۋ، مازاق ەتۋ! بۇعان توسقاۋىل قويۋ ەشكىمنىڭ دە ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدا. دەمەك، تاۋ سۋىنداي وتە ءمولدىر، ساف تازا كوركەم ادەبيەتتى ىلايلاماۋ دا-اردىڭ ءىسى!

       ەلباسىمىز ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ «قازاقستان-2050» ستراتەگيالىق باعدارلاماسىندا ونەرگە، رۋحانياتقا دا باسا نازار اۋدارىپ، انا ءتىلىن قادىرلەپ، ۇلتتىڭ ادەت-عۇرپى مەن داستۇرىنە اسا ىجداعاتتىلىقپەن قاراۋدى باسا ايتپادى ما!

       ەندەشە، ءاربىر قازاق ازاماتى ءوزىنىڭ بويىنداعى قادىر-قاسيەتىن مەيلىنشە باعالاپ، ونى ەل بولاشاعىنا باعىتتاسا-بۇل وتە اسىل ءىس بولماق.

       اسىرەسە، ەل مەن جەردى ءسۇيۋ پارىز! ۇلتتى ۇلىقتاۋ پارىز. جەكەلەگەن كىسىلەرگە وكپەلەي وتىرىپ، بۇكىل ەلدى مانسۇقتاۋ- بارىنشا قاتە ءىس.

       كەز-كەلگەن قازاقتىڭ ۇلتىنا دەگەن ىڭكار سەزىمى مەن تازا نيەتى عانا ەلىمىزدى اسقاق بيىككە باستاي الادى. الەمدىك وركەنيەتكە الىپ شىعا الماقشى!

       وسىنى ۇمىتپايىق!

Abai.kz