بۇل ماقالا حالىقارالىق Horse connection جۋرنالىندا جاريالانعان بولاتىن. ماقالانىڭ باس كەيىپكەرى – سۋرەتشى-فوتوگراف بونني فولكينس 2007 جىلدان بەرى باتىس موڭعوليا جانە  قازاقستاننىڭ بۇركىتشىلەرىن تاسپاعا تۇسىرۋمەن اينالىسىپ كەلەدى. ماقساتى – بۇركىتشىلەر فوتوسۋرەتىنىڭ ەڭ ۇلكەن توپتاماسىن ازىرلەۋ. بۇل ماقسات جولىندا ءبوننيدىڭ ات ۇستىندە جاساعان ۇزاق ساپارى، قازاق حالقى جايلى تۇيگەن وي-پىكىرلەرى دجەوف يانگتىڭ ماقالاسىندا باياندالادى. ماقالانىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسىن «جاس قازاق» وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

بۇل ماقالا حالىقارالىق Horse connection جۋرنالىندا جاريالانعان بولاتىن. ماقالانىڭ باس كەيىپكەرى – سۋرەتشى-فوتوگراف بونني فولكينس 2007 جىلدان بەرى باتىس موڭعوليا جانە  قازاقستاننىڭ بۇركىتشىلەرىن تاسپاعا تۇسىرۋمەن اينالىسىپ كەلەدى. ماقساتى – بۇركىتشىلەر فوتوسۋرەتىنىڭ ەڭ ۇلكەن توپتاماسىن ازىرلەۋ. بۇل ماقسات جولىندا ءبوننيدىڭ ات ۇستىندە جاساعان ۇزاق ساپارى، قازاق حالقى جايلى تۇيگەن وي-پىكىرلەرى دجەوف يانگتىڭ ماقالاسىندا باياندالادى. ماقالانىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسىن «جاس قازاق» وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

بونني فولكينس ءۇشىن ەكىنشى ءومىر باستالدى. بۇل – بونني اجالدى الداپ، دۇنيەگە قايتادان «شىر» ەتىپ كەلدى دەگەن ءسوز ەمەس. تەك ول ءوز ءومىرىن ەكى بولىككە ءبولىپ قارايدى. بۇركىتشىلەر قاۋىمىمەن تانىسقانعا دەيىنگى ءومىرى وزىنشە دە، قازىرگى ءومىرى مۇلدە بولەك.
كانادادا دۇنيەگە كەلگەن بونني – اقش، كانادا، پورتۋگاليا سىندى الەمنىڭ بىرقاتار ەلىندە 50-دەن اسا جەكە كورمەلەرىن وتكىزگەن تانىمال سۋرەتشىلەردىڭ ءبىرى. ول الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنە ساپار شەگىپ، ءبارىن ءوزىنىڭ قىلقالامىنا ارقاۋ ەتكەن. الايدا 2007 جىلى قازاق بۇركىتشىلەرى مەكەن ەتەتىن باتىس موڭعولياعا جاساعان العاشقى ساپارى ءبوننيدىڭ ءومىرىن دە، ونەرىن دە تۇبەگەيلى وزگەرتىپ جىبەرەدى.
بۇل ساپارعا شىعۋعا سۋرەتشىنى قاناتتاندىرعان نارسە بار. بونني عالامتور ارقىلى قازاق بۇركىتشىلەرىنىڭ فوتوسۋرەتتەرىن تاماشالايدى. ولاردىڭ قىزىل ءتۇستى باس كيىمى، قارا شاپانى جانە قولدارىنا قوندىرعان قىران قۇستارى ونىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتادى. بونني دەرەۋ ءوز جوسپارىنا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، قازاق بۇركىتشىلەرىنىڭ مەكەنى – بايان ولگەيگە اتتانادى. بايان ولگەي – موڭعوليا، قىتاي، رەسەي جانە قازاقستانمەن شەكتەسەتىن التاي تاۋىنىڭ باۋرايىندا ورنالاسقان. مۇندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ بيلىگى تۇسىندا ءوز اتامەكەنىن تاستاپ، قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان قازاق حالقىنىڭ ءبىر توبى مەكەندەيدى. ولار ءوز داستۇرلەرى مەن مادەنيەتىن سول تاريحي قالپىندا ساقتاپ قالا بىلگەن. ستاليندىك رەپرەسسيا كەزىندە قازاق حالقى مال-مۇلكىنەن، تۋعان جەرىنەن ايىرىلعان. ناتيجەسىندە بىرنەشە ميلليونداعان ادام جازىقسىز اجال قۇشسا، ميلليوننان استام قازاق حالقى موڭعوليا، قىتاي، يران، اۋعانستان، تۇركياعا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان. بىراق ەڭ زورلىعى، سول ۋاقىتتاعى بيلىك قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن سالت-ءداستۇرىنىڭ ۇمىتىلۋىنا سەبەپشى بولعان. الايدا اتامەكەننەن الىس كەتكەندەر ءوز سالت-ءداستۇرىن ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاپ، جالعاستىرىپ كەلەدى.
ءبوننيدىڭ بايان ولگەيگە جاساعان العاشقى ساپارى ونى بۇعات سام اۋىلىنا باستاپ بارادى. مۇندا ول اداي ەسىمدى بۇركىتشىمەن تانىسىپ، سونىڭ ۇيىنە ورنالاسادى. مەيىرىمدى دە جومارت اداي ءبوننيدى اۋىلداعى بارلىق بۇركىتشىلەرمەن تانىستىرىپ، بونني ولارعا ءوزىنىڭ الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن بۇل ونەردى تاسپاعا ءتۇسىرىپ، ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرعىسى كەلەتىنىن ايتادى.
وسىلايشا، قىلقالامىن فوتوكامەراعا الماستىرعان سۋرەتشىنىڭ بۇركىتشىلەر ومىرىنە ابدەن قىزىققانى سونداي، ولارمەن بىرگە ات ۇستىندە ۇزاق جورىقتارعا دا شىعا باستايدى. 2009 جىلى التاي تاۋى باۋرايىندا 1700 شاقىرىمعا جۋىق قاشىقتىقتى ات ۇستىندە باعىندىرىپ، سول اتىراپتى مەكەندەيتىن بۇركىتشىلەردىڭ فوتوپورترەتىن جاساپ شىعارسا، 2010-2011 جىلدارى موڭعوليا مەن قازاقستاننىڭ كەڭ-بايتاق دالاسىندا 2500 شاقىرىمعا جۋىق قاشىقتىقتى باعىندىرعان ساپار جاسايدى.
بۇل ساپارلار ءبوننيدىڭ ءومىرىن مۇلدە باسقا ارناعا بۇردى دەسەك بولعانداي. اپتالاپ، ايلاپ، كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، ءتىپتى ات ۇستىندە ۇيىقتاپ ساياحاتتاۋ – ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەر شارۋا ەمەس. بۇل ۋاقىتتا ات پەن يەسىنىڭ اراسىندا تەك قانا فيزيكالىق ەمەس، رۋحاني بايلانىس تا ورنايدى. قۇددى ءبىر جان، ءبىر دەنە سىقىلدى. ءبوننيدىڭ ءوزى ايتقانداي، «جەلمەن جارىسىپ، بايتاق دالانى باعىندىراسىڭ. قازاق حالقىنىڭ ارعى بابالارى دالانىڭ دارقاندىعىن تۇلپاردىڭ تۇياعىمەن ولشەگەن».
بۇل ۇزاق ساپارلار ءوز مارەسىنە تاقاعان سايىن بونني جابىرقاي باستايتىن. ءوز وتانىنا بارعان كەزدە جىلقىلاردى، بۇركىتتەردى ساعىنعانىن شىنايى سەزىنىپ، كيەلى ونەردىڭ تەحنولوگيا دامىعان جاڭا زاماندا ىعىسىپ، جويىلىپ بارا جاتقانى ونى مۇڭايتا تۇسەدى.
موڭعولياعا 2010 جىلى جاساعان ساپارىندا بونني بۇركىتشى دالايحان بوشايدىڭ ۇيىنە ورنالاسادى.  دالايحان – مۇندا ءىرى شارۋاشىلىقتىڭ يەسى. ونىڭ قاراۋىندا ءىرى قارا، قوي-ەشكى، ءتىپتى تۇيەلەر دە بار. دالايحان كۇن سايىن امانتاي، تۇگەلباي ەسىمدى دوستارى جانە بالاسى الپامىسپەن بىرگە بۇركىتتەرىن اڭعا سالۋدان جالىققان ەمەس.
ادامدار موڭعوليادا جابايى قۇستاردى اڭشىلىققا سوناۋ ءحىىى عاسىردان باستاپ باۋلىعان. اڭىزدارعا سەنسەك، شىڭعىس حاننىڭ جەكە كۇزەتىندە 5 مىڭ بۇركىتشى بولعان ەكەن. بۇركىتتەر سۋىر، قويان، ءتىپتى تۇلكى مەن قاسقىردى دا ىلەتىن بولعان. وكىنىشتىسى، بۇل كەرەمەت ونەردىڭ جاھان­دانۋعا جۇتىلىپ بارا جاتقاندىعى.
بۇركىتشىلىك ونەر اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالىپ وتىرادى. ال بۇركىتتى باۋلۋدا ءار بۇركىتشىنىڭ وزىندىك قۇپياسى بار. بۇركىتشىلەر ەكەۋارا رۋحاني بايلانىس ورناتۋعا ۇلكەن ءمان بەرەدى. ويتكەنى مۇنداي تىلسىم رۋحاني بايلانىس ورنامايىنشا، بۇركىت ءوز يەسىن تانىمايدى. سول ءۇشىن دە بۇركىتشىلەر قۇستارىن باۋلىعاندا، كۇنى-ءتۇنى قاسىندا بولىپ، بۇركىتتىڭ بار نازارىن وزىنە اۋدارىپ الۋعا تىرىسادى.
بۇركىت پەن يەسىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى – ادام مەن جانۋار اراسىنداعى ارىپتەستىكتىڭ ەڭ ءبىر ەرەكشە ءتۇرى دەپ باعالاۋعا بولادى. قازاقتىڭ ناقىل سوزىندە ايتىلاتىنداي، ادام بۇركىتتى باۋلىعان كەزدە، بۇركىت ادامدى دا باۋليدى. ءبوننيدىڭ تۇسىرگەن سۋرەت­تەرىنە قاراپ وتىرىپ، بۇركىتتىڭ دە، بۇركىتشىنىڭ دە پاڭ بەينەسىن بايقاۋعا بولادى. ولار بيىككە قارايدى. ويتكەنى وزدەرى دە بيىك. بۇل بۇركىت پەن يەسىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس 8-11 جىلعا سوزىلادى دا، ودان كەيىن بۇركىتتەر ءوز ەركىنە جىبەرىلەدى، تابيعاتقا ورالادى. بۇركىتتەر ورتا ەسەپپەن 30 جىلداي ءومىر سۇرەدى. كەيبىرى ەلۋ، ەلۋدەن استام جاس جاسايدى.
قىران قۇستار يەسى جىپكە بايلاعان تەرىنى ءىلىپ ۇيرەنەدى. جەمتىكتى ىلگەن بۇركىت يەسىن كۇتىپ وتىرادى. بۇركىتتەر ات ۇستىندە يەسىمەن بىرگە ساپارعا شىققاندا، قولعا ۇيرەتىلگەن ءتارتىپتى قۇسقا اينالىپ شىعا كەلەدى. يەسىنىڭ بيالايىنا قوناقتاعان بۇركىتتەر ءوز دەنە سالماعىن رەتتەۋ ارقىلى يەسىنە سالماق تۇسىرمەيدى. ەسەسىنە، كوككە ۇشقان كەزىندە بۇل الىپ قۇستار ساعاتىنا 200 شاقىرىم جىلدامدىقتى يگەرەدى. قوس قاناتىن كەڭگە جايىپ، جەمتىگىنە شۇيلىگە ۇمتىلعاندا، جاڭا عانا يەسىنىڭ قولىندا قوناقتاپ وتىرعان قۇستىڭ ءىزىن دە تاپپاي قالاسىز. قۇددى ءۇي قۇسىنان ءتۇز تاعىسىنا اينالىپ شىعا كەلگەندەي. ولاردىڭ جانارى قياداعىنى كورەدى. ال تىرناقتارى كىشىگىرىم مارالدى ءىلىپ، كوككە كوتەرىپ اكەتە الاتىنداي قايراتتى. 
دالايحاننىڭ ۇيىندە تۇرۋ – بونني ءۇشىن جاڭا تاجىريبە بولدى. ويتكەنى دالايحاننىڭ قىستاۋى قىتاي شەكاراسىنان 15 شاقىرىم عانا قاشىقتىقتا، التاي تاۋىنىڭ 4-5 مىڭ مەتر بيىگىندە ورنالاسقان. قۇم، قامىس، مالدىڭ قيىنان تۇرعىزىلعان ءۇيدىڭ ەۋروپالىق ادام ءۇشىن جات ەكەنى بەلگىلى. ال جازدا ولار كيىز ءۇيدى پايدالانادى. كوشىپ-قونۋعا ىڭعايلى بۇل ءۇي ءبوننيدى دە تاڭىرقاتتى. مۇندا كران ارقىلى ءۇي ىشىندە اعىپ تۇراتىن سالقىن، ىستىق سۋ جوق. ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ءوزى تاۋلىكتىڭ بەلگىلى ءبىر ۋاقىتىندا بەرىلەدى. ال تاماقتى ءۇي يەلەرى شاعىن وشاقتا پىسىر­ەدى. وتىن كوزى – مالدىڭ كەپكەن قيى.
وسىنداي قالالىق وركەنيەتتەن مۇلدە ادا مەكەندە ءومىر سۇرەتىن قازاق حالقى – الەمدەگى ەڭ قوناقجاي جانە جومارت حالىق. كەز كەلگەن جولاۋشىنى تورگە شىعارىپ، جىلى-جۇمساقتارىن الدارىنا توسادى. ءتىپتى وزدەرىنىڭ اۋزىنان قاقسا دا، قوناققا دەپ ارنايى سىباعا ساقتاپ وتىرادى. مۇنداي كەڭپەيىلدىلىكتى كورگەندە اركىم-اق العىس ايتارى ءسوزسىز.
قازاق حالقى ونەرگە دە باي. دومبىرا اتالاتىن قوس ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتارىنا قوسىلىپ، ءان ايتىپ، بي بيلەگەندە ولارعا التاي تاۋىنىڭ ىزعارى سەزىلمەيتىندەي كورىنەدى. ءبىر جاعىنان، وسىنداي رۋحتارىنىڭ بيىكتىگى دە ولاردىڭ قىسقى سۋىق تۇندەردى امان وتكەرۋىنە سەبەپشى مە دەپ تە ويلايسىڭ. ايتەۋىر، جەرگە، تاۋعا، دالاعا، سول دالانى مەكەن ەتەتىن جانۋارلارعا دەگەن ماحابباتتارى ولاردى ءححى عاسىردا جۇتىلىپ كەتپەي، اتا ءداستۇرىن جالعاستىرۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعانىن ءتۇسىنىپ، باسىڭدى يەسىڭ.
ءبوننيدىڭ ماقساتى – ءاربىر بۇركىتشىنىڭ جەكە پورترەتىن جاساپ، توپتاما ازىرلەۋ بولاتىن. بۇعان ول 9 ساپاردان تۇراتىن 5 جىل ۋاقىتىن سارپ ەتتى. بولجام بويىنشا، التاي تاۋىنىڭ باۋرايىندا 300-دەن استام بۇركىتشى مەكەن ەتەدى. الايدا ءاربىرى دالايحان سىندى ەڭ قيىن-قىستاۋ دەگەن جەرلەردى مەكەندەيدى. وعان تەك جازدىگۇنى اتپەن بارۋعا عانا مۇمكىندىك بار. ال قىستىگۇنى ات ءۇشىن دە جولدار جابىلىپ قالادى. بونني بۇركىتشىلەردىڭ 20 پايىزىن عانا تاسپاعا تۇسىرە العانىن ايتادى. الدا ءالى جۇمىس كوپ. «بۇگىنگى زامانعا بۇركىتشىلەردىڭ قاجەتى جوق. بۇگىنگى ادامدارعا تەحنيكا بولسا بولدى. ال اتا ءداستۇر، كيەلى ونەر بىرتە-بىرتە جويىلىپ كەتە بەرەدى. ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا وسى. سول ءۇشىن دە كەيىنگى ۇرپاق اتا-بابالارىنىڭ قانداي ءداستۇر ۇستانعانىن، قانداي ونەردى يگەرە بىلگەنىن ۇمىتپاۋى ءۇشىن قازاق بۇركىتشىلەرىنىڭ بارلىعىنىڭ فوتوپورترەتىن ازىرلەگىم كەلەدى. وكىنىشتىسى، ولار وركەنيەتتەن، وركەنيەت ولاردان وقشاۋلانىپ قالعان. ولار وزدىگىمەن البوم جاساپ، ۇرپاققا ميراس ەتىپ قالدىرا المايدى» دەيدى بونني.
قازاق حالقى، ونىڭ تاريحى بوننيگە ەرەكشە اسەر ەتكەنى بايقالادى. ماقالا باسىندا اتاپ وتكەنىمىزدەي، قازاق حالقى ونىڭ ءومىرى مەن ونەرىنە دە ەلەۋلى وزگەرىس اكەلگەن. «مەن قازاقستاندا كەڭەستىك ۇكىمەت ىقپالىنىڭ زاردابىن ءالى كۇنگە دەيىن تارتىپ كەلە جاتان ادامداردى كەزدەستىردىم. ولاردىڭ كوبى وكپەسىن جاسىرمايدى. ستالينگە «ۇجىمداستىرۋ» ارقىلى حالىقتى كوشپەلى تاريحىنان ايىرعانى ءۇشىن، ادامداردىڭ رۋحىن جانشىپ، مادەنيەتى مەن ونەرىن، سالت-ءداستۇرىن، سەنىم-نانىمىن – ءبارىن-ءبارىن قۇرباندىققا شالىپ جىبەرگەنى ءۇشىن لاعىنەت ايتۋدان جالىقپايدى. بۇل رەتتە قازاقستاننىڭ بۇگىنگى حالقىن اتا-بابا ءداستۇرىن تولىق ساقتاي الماي قالدى دەپ ايىپتاۋ ورىنسىز. الايدا بابالار ونەرىن ساقتاپ قالعان موڭعوليا قازاقتارىنا باس يۋ كەرەك سياقتى. سوعان وراي، قازاق بۇركىتشىلەرىن مەن «رۋح قورعاندارى» دەپ اتار ەدىم» دەيدى بونني.
الىستا، وركەنيەتتەن تىس الەمدە ءوز بەتىنشە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان باتىس موڭعوليا قازاقتارىنىڭ تۇرمىسىنا ءدۇربى سالعان ءبوننيدىڭ ءوزى دە «رۋح قورعانىنا» اينالعان بۇگىندە. موڭعول-قازاق دالاسىندا جالعىز-جارىم 3-4 مىڭ شاقىرىم قاشىقتىقتى ات ۇستىندە باعىندىرىپ، قازاق بۇركىتشىلەرىنىڭ تۇرمىسىن تاسپالاعان ونىڭ ەرلىگى زور. 

دجەوف يانگ
اۋدارعان  نۇربولات امانجول

"جاس قازاق" گازەتى