قازاق حالقى تاريحى باي، باتىر حالىق. عاسىرلار كوشىندە قازاق جەرىن قورعاۋ ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن باتىرلاردىڭ سانى شەكسىز. ولار ات قۇلاعىندا ويناپ، نايزا مەن قىلىشتى ساۋساعىمەن سەرمەگەن، قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندەر ەدى... شىن مانىندە قازاق باتىرلارى جەكپە جەكتىڭ شەبەرلەرى بولاتىن. ونىڭ ىشىندە بالۋاندىق ونەردىڭ ءجونى بولەك، ارينە.
بالۋاندىقتى ادامنىڭ قايراتى مەن ەپتىلىگى سىنالاتىن ويىن دەپ تە اتايدى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى سپورتتىق قيمىلىنىڭ ەڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى وسى بالۋان كۇرەسى. حالىقتىق مەرەكەلەر، دابىرلى ويىن-تويلار ونسىز وتپەگەن. قازاقستانداعى سياقتى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا قارايتىن شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى ايماعىندا (بۇرىنعى شىعىس تۇركىستان) تۇراتىن قازاقتار اراسىندا دا ءار رۋلى ەل مۇنداي شارالارعا ءوز بالۋاندارىن اكەلىپ سالىپ وتىرعان. جەڭگەن بالۋاندارعا تۇيە، ات سياقتى ءىرى قارادان جۇلدە بەرەتىن. ال بالۋاندار كۇرەس الاڭىنا كىرگەندە وزدەرىنىڭ ەرلىگىن كورسەتپەك بولىپ، بۋراشا بۋىرقانىپ، بۇقاشا وكىرەتىن. ولار مويىندارىنا شىنجىر ارقان بايلاپ، بىرنەشە ازامات ولاردى ارباعا سالىپ، مايدانعا جەتەلەپ اكەلەتىن. وسى ارقىلى بالۋان جۇرتقا سەس كورسەتەتىن. كەيدە بالۋاندار اتقا ءمىنىپ، ونى رۋباسى نە سول رۋدىڭ ەڭ سىيلى ادامدارى جەتەلەپ الاڭدى ءبىر اينالىپ شىعىپ، ءوز رۋىنىڭ بالۋانىن جۇرتقا كورسەتەتىن ەدى. وسىدان سوڭ بولۋان اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، قارسى جاعىنىڭ الاڭعا شىعۋىن كۇتەتىن.

قازاق حالقى تاريحى باي، باتىر حالىق. عاسىرلار كوشىندە قازاق جەرىن قورعاۋ ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن باتىرلاردىڭ سانى شەكسىز. ولار ات قۇلاعىندا ويناپ، نايزا مەن قىلىشتى ساۋساعىمەن سەرمەگەن، قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندەر ەدى... شىن مانىندە قازاق باتىرلارى جەكپە جەكتىڭ شەبەرلەرى بولاتىن. ونىڭ ىشىندە بالۋاندىق ونەردىڭ ءجونى بولەك، ارينە.
بالۋاندىقتى ادامنىڭ قايراتى مەن ەپتىلىگى سىنالاتىن ويىن دەپ تە اتايدى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى سپورتتىق قيمىلىنىڭ ەڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى وسى بالۋان كۇرەسى. حالىقتىق مەرەكەلەر، دابىرلى ويىن-تويلار ونسىز وتپەگەن. قازاقستانداعى سياقتى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا قارايتىن شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى ايماعىندا (بۇرىنعى شىعىس تۇركىستان) تۇراتىن قازاقتار اراسىندا دا ءار رۋلى ەل مۇنداي شارالارعا ءوز بالۋاندارىن اكەلىپ سالىپ وتىرعان. جەڭگەن بالۋاندارعا تۇيە، ات سياقتى ءىرى قارادان جۇلدە بەرەتىن. ال بالۋاندار كۇرەس الاڭىنا كىرگەندە وزدەرىنىڭ ەرلىگىن كورسەتپەك بولىپ، بۋراشا بۋىرقانىپ، بۇقاشا وكىرەتىن. ولار مويىندارىنا شىنجىر ارقان بايلاپ، بىرنەشە ازامات ولاردى ارباعا سالىپ، مايدانعا جەتەلەپ اكەلەتىن. وسى ارقىلى بالۋان جۇرتقا سەس كورسەتەتىن. كەيدە بالۋاندار اتقا ءمىنىپ، ونى رۋباسى نە سول رۋدىڭ ەڭ سىيلى ادامدارى جەتەلەپ الاڭدى ءبىر اينالىپ شىعىپ، ءوز رۋىنىڭ بالۋانىن جۇرتقا كورسەتەتىن ەدى. وسىدان سوڭ بولۋان اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، قارسى جاعىنىڭ الاڭعا شىعۋىن كۇتەتىن.
وسى ورايدا، مارقۇم اكەم قالي زەينەل عابيدەن بىرعازىۇلىنىڭ مىنانداي ءبىر ەستەلىگىن كەلتىرە كەتەيىن: "وتكەن عاسىردىڭ باس كەزىندە، شىعىس تۇركىستاننىڭ التاي ايماعىندا ۇلكەن ءبىر اس وتەدى. ول اسقا سول ايماقتاعى قازاق بيلەرىنىڭ ءبىرى مامىربەك تورە دە قاتىسادى. ات شاپتىرىلىپ، بايگە ءوتىپ كەزەك بالۋان كۇرەسىنە كەلەدى. موينىنا شىنجىر ارقان بايلاعان، اۋزىنان كوبىك شاشقان ەڭگەزەردەي بىرەۋ الاڭعا شىعىپ، تىزەرلەي وتىرىپ: "مامىربەك تورە جاقتان ماعان قارسى بالۋان شىقسىن!" دەپ ەزەۋرەپ وتىرىپ الادى. مامىربەك تورە جان-جاعىنا قاراي بەرەدى. الاڭداعى اۋزىنان كوبىك شاشقان داۋمەن كۇرەسۋگە ەشكىمنىڭ باتىلى بارمايدى. سوندا اكەمنىڭ 18 جاسقا ەندى تولعان نەمەرە اعاسى نۇرعازى مامىربەك تورەنىڭ الدىنا كەلىپ: "رۇحساتىڭىز بولسا مەن كۇرەسەيىن!" دەيدى. مامىربەك تورە تال شىبىقتاي جاپ-جاس جىگىتكە قاراپ: "اۋ بالام، وتە جاس ەكەنسىڭ. سوندا دا تالابىڭدى قايتارمايىن، كۇرەسسەڭ كۇرەسە عوي!" دەپ باتاسىن بەرەدى. شەشىنىپ الاڭعا شىققان جاس نۇرعازى، اۋزىنان كوبىك شاشقان ەڭگەزەردەي قارسىلاسىمەن ۇستاسا كەتەدى. لەزدە ونى ىشتەي شالىپ، الىپ ۇرادى دا، كەۋدەسىنەن باسىپ قالادى. سوندا قارسىلاسىنىڭ ءبىر دەنە سۇيەگى ءۇزىلىپ، سىنىپ كەتەدى. الاڭعا ۇرانداتا شاپقان مامىربەك تورەنىڭ سىيلى ادامدارى جەڭىسكە جەتكەن جاس جىگىت نۇرعازىنى اتقا مىنگەستىرىپ الا جونەلەدى. ونى اق وتاۋعا ەنگىزىپ، تورگى جاققا شىمىلدىق كەرىپ سۋعا ءتۇسىرىپ جاڭا كيىم كيگىزىپ، شاپان جابادى. سول كۇننەن باستاپ، نۇرعازى مامىربەك تورەنىڭ باس بالۋانى بولادى. نۇرعازى كوپ جىلدار شارشى الاڭدا تالاي قارسىلاسىن تىزە بۇكتىرىپ، ويسىراتا جەڭەدى. مامىرەك تورە اۋىلىنىڭ تاسى ورگە دومالاپ، ابىرويى اسقاقتاي بەرەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە نۇرعازى بالۋان تاعى ءبىر بەلدەسۋىندە بولماشى ءبىر قارسىلاسىنان جەڭىلىپ قالادى. مامىربەك تورە سوندا: "بۇل باس بالۋانىم نۇرعازىنىڭ جەڭىلگەنى ەمەس، مەنىڭ باعىمنىڭ قايتقانى" دەپ جورىعان ەكەن.
ايتتى، ايتپادى، سول وقيعادان كەيىنگى جىلدار مامىربەك تورەگە قاراعان قازاق اۋىلدارى، قازاق جەرلەرى ونىڭ قولىنان شىعىپ، جاۋ قولىنا كەتە باستايدى. اقىرى ەلدەن، جەردەن ايىرىلعان سول قازاقتاردىڭ ءبىر تاراۋى تيبەت جونىن، گيمالاي تاۋلارىن اسىپ، ارىپ، شارشاپ ءۇندىستان، پاكىستان جەرلەرىنەن ءبىر-اق شىعادى. سول جەرلەر ارقىلى تۇركياعا بارعان قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى وندا تۇراقتاپ قالسا، كەلەسى ءبىر بۋىنى ەۋروپا جانە امەريكا جەرلەرىنە تارىداي شاشىلىپ كەتەدى. دەمەك، ىرىمشىل قازاق حالقى بالۋان كۇرەسىن كوڭىل اشقان سپورتتىق ويىن عانا ەمەس، بالۋانداردىڭ باسەكەسىنە بولاشاق باعىمەن ۇشتاستىرا قاراپ، وعان رۋحاني استار بەرە باعالاعان.
ات شاپتىرۋ، كوكپار تارتۋ جانە بالۋان كۇرەسى سياقتى قيمىلى مول سپورتتىق ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى تۇركيانىڭ اۋىلدى جەرلەرىنە قونىستانعان العاشقى اعا بۋىن قازاقتار ءبىراز ۋاقىت جالعاستىرعان. تۇركياداعى "التاي اۋىلى" دەپ اتالاتىن قازاق اۋىلىندا وتكەن بالالىعىمىزدىڭ العاشقى كەزىندە وسىلاردىڭ ءبىرازىن ءوز كوزىمىزبەن كورىپ قالعانىمىز دا بار. ات شاپتىرىپ، كوكپار تارتىلعاننان كەيىن شارشى الاڭعا جينالعان جۇرت بالۋاندار كۇرەسىن، بەلدەسكەن جىگىتتەردى قىزىعا تاماشالاپ، مارە-سارە بولىپ جاتاتىن. وكىنىشكە وراي، قازىر شەتەلدەگى اعا بۋىن وكىلدەرى ابدەن تاۋسىلىپ بولدى. سونىڭ سالدارىنان اتالعان سالت-داستۇرلەر شەتەلدەردە تۇراتىن قازاقتار اراسىندا ۇمىتىلىپ، ەستەن شىعا باستادى.
ال، جالپى، قازاق حالقىندا بالۋان كۇرەسى، بالالار ويىنىنىڭ دا ءبىر تۇرىنە اينالعان. شىعىس تۇركىستان قازاقتارى اراسىندا داعار كيىپ كۇرەسۋ - بالالار ويىنىنىڭ كەڭ تاراعان ءبىر ءتۇرى بولىپ سانالادى. جارىسقا قاتىساتىن بالا ەكى اياعىن داعارعا نە تۇلىپقا سالىپ كەۋدەسىنە دەيىن كوتەرەدى دە بەلىن جىپپەن بايلايدى. سودان ەكى جاق كۇرەسۋدى باستايدى. مۇندا جوعارى جاقتىڭ كۇشى جۇمسالىپ، ەكى اياقتىڭ ارەكەتى شەكتەمەگە ۇشىرايدى. جارىستا قارسى جاقتى جىعۋ ءارى ءوز تەپە-تەڭدىگىڭدى ساقتاۋ العى شارت ەتىلەدى. سوندىقتان كۇرەس بارىسىندا ءار ادامنان ءارتۇرلى كۇلكىلى ارەكەتتەر شىعىپ، ويىندى كورگەن جۇرت كۇلىپ قارىق بولادى.
كۇرەس – قازاق حالقىنىنڭ قانىنا سىڭگەن ءداستۇرلى سپورتتىڭ ءبىر ءتۇرى. سوندىقتان قازاق كۇرەسى عاسىرلار بويى جەتىلىپ، وزىنە ءتان ءادىس-ءتاسىلى، ەرەكشەلىگى مول كۇرەستىڭ قاتارىنا قوسىلدى. قازاق كۇرەسى نەبىر مىقتىلاردىڭ تۇساۋىن دا كەستى. كۇش اتاسى قاجىمۇقان مۇڭايتپاسۇلى قازاق كۇرەسىنىڭ اتاعىن الەمگە جايدى.
قازاق كۇرەسىنە ەۋروپادا تۇراتىن قازاقتار دا قىزىعا قارايدى. 2013 جىلدىڭ مامىر ايىندا فرانتسيانىڭ استاناسى پاريجدە وتكەن ەۋروپا قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى كەزىندە، قازاق كۇرەسىنەن سايىس تا ءوتتى. قازاقستان كۇرەس فەدەراتسياسىنىڭ وكىلى مارات جاقيت باسقارعان وسى قازاقشا كۇرەس سايىسىنا جۇرتشىلىقتىڭ قىزىعۋشىلىعى جوعارى دەڭگەيدە بولدى. ماكەڭنىڭ قازاق كۇرەسىن جاستار اراسىندا تاراتىپ، ۇيرەتۋگە باعىتتالعان بۇل جۇمىسى جۇرتشىلىق جاعىنان اسا ريزاشىلىقپەن قارسى الىندى. ءوز تاراپىنان ەۋروپا قازاقتارى قوعامدارى فەدەراتسياسى دا (FEKA), تاياۋدا گەرمانيانىڭ استاناسى بەرليندە وتكەن جينالىسىندا، قازاق كۇرەسىن ەۋروپاداعى جاستار اراسىندا ناسيحاتتاۋ، تاراتۋ ماقساتىندا بىرقاتار شەشىمدەر قابىلدادى. وسى ورايدا ەۋروپا قوعامدارى فەدەراتسياسى (FEKA) قۇرامىندا قازاق كۇرەسىن ناسيحاتتاپ، تانىتاتىن ارنايى ءبىر بولىمشە قۇرىپ، ول بولىمشەنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەتىپ حاجى اكبار ايۋبي دەگەن ازاماتتى تاعايىندادى. جىل سايىن ەۋروپانىڭ ءبىر قالاسىندا وتەتىن ءداستۇرلى ەۋۆروپا قازاق قۇرىلتايىنىڭ باعدارلامالارىنا قازاق كۇرەسىنەن وتەتىن ءداستۇرلى جارىستى ەنگىزۋدى دە ۇيعاردى. ەۋروپا قازاق قوعامدارى فەدەراتسياسى (FEKA) قازاق كۇرەسىن ناسيحاتتاۋ ارقىلى ەۋروپادا تۋىپ - وسكەن سپورتقا بەيىم قازاق جاستارىنىڭ اتاجۇرتقا ىنتاسىن وياتۋدى كوزدەيدى. ولردىڭ اتاجۇرتپەن بايلانىستارىن كۇشەيتىپ، قازاق ءتىلى، مادەنيەتى جانە تاريحى تۋرالى مالىمەت بەرىپ، ءبىلىمىن نىعايتۋدى دا نازاردان تىس قالدىرمايمىز.

ابدۋلحايۋم كەسيجي، ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
ەۋروپا قازاق قوعامدارى فەدەراتسياسىنىڭ (FEKA) توراعاسى
Abai.kz