رەسەيدىڭ قيىر سولتۇستىگىندە، تايگانىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە نوريلسك قالاسىنىڭ بارىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. بۇگىنگى جۇرت ونى بەلگىلى بيزنەسمەن، وسى ءوڭىردىڭ گۋبەرناتورى بولعان انگليانىڭ «چەلسي» فۋتبول كلۋبىنىڭ يەسى رومان ابراموۆيچپەن عانا بايلانىستىرادى.
ال ونىڭ كەزىندە كەڭەستىك تەمىر رەجيم ساياسي جانە اسكەري تۇتقىنداردى ادام توزگىسىز جاعدايدا ۇستاعان «نوريلسك ەڭبەكپەن تۇزەۋ كولونياسىنان» قالعان بەلگى ەكەنى ەشكىمدى كوپ مازالاي قويمايدى.
كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، مۇندا 1935-1956 جىلدار ارالىعىندا (1956 جىلى لاگەر جابىلعان) 300 مىڭنان 500 مىڭعا دەيىن سوتتالعان ساياسي تۇتقىندار جازاسىن وتەگەن. ولاردىڭ اراسىندا لەۆ نيكولاەۆيچ گۋميلەۆ، داۆيد كۋگۋلدتينوۆ، نيكولاي الەكساندروۆيچ كوزىرەۆ سياقتى اسا تانىمال ادامدار دا بولدى. ساياسي تۇتقىندار ءتىزىمىنىڭ بىرىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ اكەسى ومارحان سۇلەيمەنوۆتىڭ اتى-ءجونى دە ءجۇر.

رەسەيدىڭ قيىر سولتۇستىگىندە، تايگانىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە نوريلسك قالاسىنىڭ بارىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. بۇگىنگى جۇرت ونى بەلگىلى بيزنەسمەن، وسى ءوڭىردىڭ گۋبەرناتورى بولعان انگليانىڭ «چەلسي» فۋتبول كلۋبىنىڭ يەسى رومان ابراموۆيچپەن عانا بايلانىستىرادى.
ال ونىڭ كەزىندە كەڭەستىك تەمىر رەجيم ساياسي جانە اسكەري تۇتقىنداردى ادام توزگىسىز جاعدايدا ۇستاعان «نوريلسك ەڭبەكپەن تۇزەۋ كولونياسىنان» قالعان بەلگى ەكەنى ەشكىمدى كوپ مازالاي قويمايدى.
كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، مۇندا 1935-1956 جىلدار ارالىعىندا (1956 جىلى لاگەر جابىلعان) 300 مىڭنان 500 مىڭعا دەيىن سوتتالعان ساياسي تۇتقىندار جازاسىن وتەگەن. ولاردىڭ اراسىندا لەۆ نيكولاەۆيچ گۋميلەۆ، داۆيد كۋگۋلدتينوۆ، نيكولاي الەكساندروۆيچ كوزىرەۆ سياقتى اسا تانىمال ادامدار دا بولدى. ساياسي تۇتقىندار ءتىزىمىنىڭ بىرىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ اكەسى ومارحان سۇلەيمەنوۆتىڭ اتى-ءجونى دە ءجۇر.
قالىڭ قاراعاي جاپقان شميدت تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى بۇگىنگى «نوريلسك گولگوفى» مەموريالدىق كەشەنى ازاپ لاگەرىندە قازا تاپقاندار زيراتىنىڭ ورنىنا سالىنعان. 1988 جىلى ساياسي تۇتقىنداردى ەسكە الۋ قۇرمەتىنە رەسەيدىڭ «مەموريال» قاۋىمداستىعىنىڭ جەرگىلىكتى بولىمشەسى ەسكەرتكىش ورناتىپ، جالپىعا ورتاق كرەست قويدى. ءدال وسى جەردە «پريبالتيكا حالىقتارىنان نوريلسكىگە» اتتى ەسكەرتكىش تە بار، وعان لاتۆيا، ليتۆا، ەستونيا ەلدەرىنىڭ قايتىس بولعان ساياسي تۇتقىندارىنىڭ ەسىمدەرى جازىلعان. «ستالين رەپرەسسياسى كەزىندە قازا تاپقان پولياكتارعا» قويىلعان ەسكەرتكىش تە كوزگە تۇسەدى. ودان لاگەر ازابىن تارتىپ، كوز جۇمعان پولياكتاردىڭ ەسىمدەرىن وقي الاسىز.
نوريلسك ەڭبەكپەن تۇزەۋ كولونياسىنىڭ 1949 جىلعى 1 قازانداعى ساياسي تۇتقىنداردىڭ ۇلتتىق قۇرامى تۋرالى قۇجاتىنا نازار اۋدارساڭىز، كوپشىلىگى ورىستار مەن ۋكرايندىقتار جانە بەلارۋستار. ودان وزگە 507 ليتۆالىق، 530 لاتىش، 493 پولياك، 380 ەستون ازاماتى بولعان. قازاقتار دا وسى شامالاس – 437. سونداي-اق، 212 گرۋزين، 285 ارميان، 275 تۇرىك پەن ءازىربايجان، 201 تۇركىمەن، 337 وزبەك، 77 تاجىك، 45 گرەك، 44 كورەي، 43 قىرعىز، 38 رۋمىن، 25 قىتاي جانە باسقالار كورسەتىلىپتى.
بۇل ءبىر جىلعى عانا مالىمەت. «نوريللاگ» جازالاۋ ورتالىعى ءومىر سۇرگەن 21 جىل ىشىندە تالاي تاعدىر قاتال سۇزگىدەن ءوتىپ، تالايى جەر جاستاندى. سولاردىڭ ىشىندە قانشا قازاق جازىقسىز جاپا شەگىپ، قۇربان بولعانىن ءبىر قۇداي بىلەدى.
تۇرمە ازابىن تارتىپ، كوز جۇمعانداردى بىلاي قويعاندا، 1953 جىلى نوريلسك ەڭبەكپەن تۇزەۋ كولونياسىنىڭ بارلىق بولىمدەرىندە ساياسي تۇتقىندار باس كوتەرىپ، كوتەرىلىسكە قارسى قاتاڭ جازالاۋ شارالارى قولدانىلدى. سونىڭ سالدارىنان قانشاسى اتاۋسىز مەرت بولدى. سول كەزدەگى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى كوتەرىلىستى بەلارۋسسيا مەن ۋكراينادان، ليتۆا، لاتۆيا، قازاقستان جانە گرۋزيادان كەلگەن ساياسي تۇتقىندار باستادى دەگەن قورىتىندى جاساعان. اسىرەسە، قاراعاندىدان ەتاپپەن كەلگەندەر ۇلكەن ۇيىمشىلدىق كورسەتكەنى ايتىلادى.
بۇرىنعى ساياسي تۇتقىن، وسى بۇلىككە قاتىسۋشى گرۋزين جازۋشىسى چابۋا اميرەدجيبي «1953 جىلى ماي ايىندا نوريلسكىگە قاراعاندىدان ساياسي تۇتقىنداردى ەتاپپەن الىپ كەلدى. ولار نوريلسك لاگەرلەرىنە كوتەرىلىس رۋحىن تاراتىپ، بۇلىك تۋعىزدى» دەپ جازدى.
راسىندا بۇل جاعدايدىڭ سىرى بار ەدى. وسىنىڭ الدىندا عانا، 1952 جىلى «كارلاگ»-تا ساياسي تۇتقىندار تولقۋى بولىپ، ولار ساياسي جانە ەكونوميكالىق تالاپتار قويىپ كەڭەستىك بيلىكتى ءبىراز اۋرەگە سالعان. سوعان بايلانىستى «كار لاگ»-تان 1200 ادام نوريلسكگە ەتاپپەن جىبەرىلگەن. بۇل جونىندەگى قازاقستانداعى دەرەكتەر تۋرا وسى وقيعاعا سايكەس كەلەدى.
ءدال وسى قارساڭدا، 1951 جىلى «نوريللاگ»-تىڭ دۋدينكا، يگاركا، تايمىر، كۋرەيكا سياقتى 24 لاگەرلىك ءبولىمى مەن 23 بولىمشەسىندە 72 490 ساياسي تۇتقىن وتىرعانى جونىندە ناقتى رەسمي قۇجاتتار بار.
ايتا كەتۋ كەرەك، اسا ءىرى نوريلسك مىس-نيكەل، تاۋ-كەن كومبيناتى، شاحتالار مەن زاۋىتتار ساياسي تۇتقىندار كۇشىمەن سالىندى. تالاي ادامنىڭ تاعدىرىنا بالتا شاۋىپ، سۇيەگىنىڭ ۇستىنە سالىنعان بۇل قالا بۇگىندە رەسەيدىڭ ءبىر پۇشپاعىندا ەكونوميكالىق الەۋەتى بار قالا بولىپ ەسەپتەلەدى. تەك، كوزدەن جىراق جاتىر. ايتسە دە، وزگەلەرمەن بىرگە، كەڭەستىك جازالاۋ ماشيناسىنىڭ تابانىنا ءتۇسىپ، تايگانىڭ تۇكپىرىندە تاعدىرى ءبىر وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن بىرگە قانشاما قازاق ازاماتىنىڭ قور بولىپ، قانى توگىلگەنى كوڭىلدەن كەتپەيدى. ولار ازاپ شەككەن، قايتىس بولعان قاسىرەتتى جەرگە پريبالتيكالىقتار مەن پولياكتار سياقتى ءبىر بەلگى ورناتۋ ەلدىك پارىزىمىز سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى.
وسىدان ون بەس جىل بۇرىن وسكەمەندە جولىققان سەيتقالي باجەكەنوۆ دەگەن قارت كوز جاسىن توگىپ وتىرىپ، ورالدا 10 سىنىپ وقىپ جۇرگەندە «قازاق حالقىن قورعاۋ ۇيىمىن» قۇرۋشى جاستار قاتارىندا سوتتالىپ، نوريلسكىدە جازاسىن وتەگەنىن ايتىپ ەدى. سول جەردە شىعىس قازاقستاننان ايدالىپ كەلگەن، ەلگە قايتۋعا قۇقى جوق، باراكتا تۇرىپ جاتقان تەمىرحان اقساقالدىڭ قىزى اسيپاعا ۇيلەنىپ، تويلارىن لاگەردە جاساعانىن، ادام توزگىسىز جاعدايدا قازاقتاردىڭ بىرىنە-ءبىرى سەپ بولعانىن ەگىلە بايانداعان.
«نوريللاگ» تۋرالى دەرەكتەردى اقتارعاندا سول سەيتقالي اقساقالدىڭ ءاجىمدى ءجۇزىن قۋالاي سورعالاعان كوز جاسى ويىما ءتۇستى. بۇگىندە جوعىمىزدى تۇگەندەپ، ەل تاريحىنا قاتىستى دۇنيەلەردى جيناپ جاتقان كەزدە نوريلسك لاگەرىنىڭ، ول عانا ەمەس، جالپى رەسەي جەرىندەگى وسىنداي ازاپ لاگەرلەرىنىڭ قازاق تاريحىنا قاتىستى تۇستارىن زەردەلەۋ تاريحشىلار نازارىن اۋدارۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. جانە بۇعان ۇلكەن پارىز رەتىندە قاراۋ كەرەك
Abai.kz