ەلىمىزدىڭ قاي سالاسى دا بىلىقتان كوز اشپاي وتىر. اسىرەسە حالىققا قىزمەت كورسەتۋ، تۇتىنۋشىلىق سالاسىندا كەلەڭسىزدىكتەر جەتىپ ارتىلادى. وزىنە ءتيىستى قىزمەتىن ناشىمەن ورىنداماۋ، ىسكە جاۋاپسىزدىق، داراقىلىق، حالىقتى الداۋ، ارباۋ كۇندىلىكتى قاتارداعى قۇبىلىسقا اينالىپ كەتتى. بۇرىن حالىقتىق باقىلاۋ تەكسەرىسكە شىقتى دەگەندە، ازا بويى قازا بوپ، اس باتپاعان تالاي باسشىلاردى كورىپ ەدىك. ول كەزدە پارتيالىق تالاپ كۇشتى بولدى. جالعىز دارا پارتيا حالىقتى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستادى. ىقتىراتىن دا، بۇقتىراتىن. ايتسە دە كاسىپوداقپەن كادىمگىدەي ساناساتىن. حالىقتىق باقىلاۋ سودان تامىر تارتىپ جاتتى. ارتى قۋىس نەبىر دوكەيلەرىڭ حالىق باقىلاۋىنىڭ وكىلى كەلگەندە، اقىلى التىعا، ويى ونعا ءبولىنىپ، ساعىمعا الدانعان ءشول دۋاداعىنىڭ بالاپانىنداي ابدىراپ قالاتىن. تۇتىنۋ سالاسىنداعى كەمشىلىكتەر ناعىز قىلمىس سانالدى. قىلمىس دەگەنىمىز قوعامعا/ادامعا كەلتىرىلگەن زياندىلىق نە قاۋىپتىلىك قوي. عىلىمي تەزگە سالساق، ادامعا/قوعامعا قاۋىپتىلىك — قىلمىستىق قۋدالاۋدى تۋدىراتىن وبەكتيۆتى كاتەگوريا، قىلمىستىڭ الەۋمەتتىك تابيعاتى. ايتسە دە بىزگە انىقتاما ەمەس، ماڭىزدىسى – ءىس-ارەكەتتىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرىنىڭ قىلمىسقا جاتقىزىلاتىنى ايتپاعامىز. دالىرەگى، تۇتىنۋشىلارعا دۇرىس قىزمەت كورسەتپەۋ دە بارىپ تۇرعان قىلمىس. تۇتىنۋشىلاردى الداۋ ەتەك جايعان سيپاتقا يە بولسا دا، ءىس جۇزىندە ىشكى ىستەر ورگاندارىنا ءبىرلى-جارىم عانا ماتەريالدار تۇسەدى. ال حالىقتى الداۋ فاكتىسى ادەتتە تىركەلگەننەن الدەقايدا كوپ.

ەلىمىزدىڭ قاي سالاسى دا بىلىقتان كوز اشپاي وتىر. اسىرەسە حالىققا قىزمەت كورسەتۋ، تۇتىنۋشىلىق سالاسىندا كەلەڭسىزدىكتەر جەتىپ ارتىلادى. وزىنە ءتيىستى قىزمەتىن ناشىمەن ورىنداماۋ، ىسكە جاۋاپسىزدىق، داراقىلىق، حالىقتى الداۋ، ارباۋ كۇندىلىكتى قاتارداعى قۇبىلىسقا اينالىپ كەتتى. بۇرىن حالىقتىق باقىلاۋ تەكسەرىسكە شىقتى دەگەندە، ازا بويى قازا بوپ، اس باتپاعان تالاي باسشىلاردى كورىپ ەدىك. ول كەزدە پارتيالىق تالاپ كۇشتى بولدى. جالعىز دارا پارتيا حالىقتى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستادى. ىقتىراتىن دا، بۇقتىراتىن. ايتسە دە كاسىپوداقپەن كادىمگىدەي ساناساتىن. حالىقتىق باقىلاۋ سودان تامىر تارتىپ جاتتى. ارتى قۋىس نەبىر دوكەيلەرىڭ حالىق باقىلاۋىنىڭ وكىلى كەلگەندە، اقىلى التىعا، ويى ونعا ءبولىنىپ، ساعىمعا الدانعان ءشول دۋاداعىنىڭ بالاپانىنداي ابدىراپ قالاتىن. تۇتىنۋ سالاسىنداعى كەمشىلىكتەر ناعىز قىلمىس سانالدى. قىلمىس دەگەنىمىز قوعامعا/ادامعا كەلتىرىلگەن زياندىلىق نە قاۋىپتىلىك قوي. عىلىمي تەزگە سالساق، ادامعا/قوعامعا قاۋىپتىلىك — قىلمىستىق قۋدالاۋدى تۋدىراتىن وبەكتيۆتى كاتەگوريا، قىلمىستىڭ الەۋمەتتىك تابيعاتى. ايتسە دە بىزگە انىقتاما ەمەس، ماڭىزدىسى – ءىس-ارەكەتتىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرىنىڭ قىلمىسقا جاتقىزىلاتىنى ايتپاعامىز. دالىرەگى، تۇتىنۋشىلارعا دۇرىس قىزمەت كورسەتپەۋ دە بارىپ تۇرعان قىلمىس. تۇتىنۋشىلاردى الداۋ ەتەك جايعان سيپاتقا يە بولسا دا، ءىس جۇزىندە ىشكى ىستەر ورگاندارىنا ءبىرلى-جارىم عانا ماتەريالدار تۇسەدى. ال حالىقتى الداۋ فاكتىسى ادەتتە تىركەلگەننەن الدەقايدا كوپ. تۇتىنۋ رىنوگىندا جاسالعان قىلمىس پەن اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرما بار دەسەك تە، ولار ءبارىبىر قىلمىس ساناتىنا كىرەدى. العاشقىسىن قىلمىستىق، سوڭعىسىن اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق كودەكسىمەن جاۋاپقا تارتادى. باسقاسىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، كەيىنگى جىلدارى ليتسەنزياسى جوق ادامنىڭ جەكە مەديتسينالىق پراكتيكامەن، فارماتسەۆتيكالىق قىزمەتپەن زاڭسىز اينالىسقان، تاعامدىق قوسپالاردى (پيششەۆىە دوباۆكي) كۇيىپ تۇرعان باعاعا ساتىپ، سونىسىمەن ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرگەن تولىپ جاتقان «حالىق ەمشىلەرىن» جاۋاپتىلىققا تارتىپ جاتقان ەشكىم كورىنبەيدى. ەلەكتر نە جىلۋ ەنەرگياسىن، گاز نە سۋ قۇبىرلارى جەلiلەرiنەن گازدى نە سۋدى زاڭسىز قوسۋ، كارiزدiك جەلiلەردى زاڭسىز تارتۋ، ولاردى پايداكۇنەمدىك ماقساتتا پايدالانۋ، كوممۋنالدىق تولەماقى تولەمەۋ سەكىلدى قوعامعا جات قۇبىلىستاردى قىلمىس ەمەس دەۋگە كىمنىڭ ءداتى بارادى. قىلمىسكەرلەر تابىلمادى دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، قىلمىستىق ءىس قوزعاۋدان باس تارتۋ تۋرالى قاۋلىلاردى قاداعالاۋشى پروكۋرورلارىمىز ءجيى شىعاراتىن بولدى. ارينە جەتىسكەننەن ەمەس. وسىندايدا بۇرىنعى حالىقتىق باقىلاۋدى جۇزەگە اسىراتىن ورگاندى ءجۇدا ساعىنادى ەكەنسىڭ...
قازىر ونىڭ ورنىن باسقان تۇتىنۋشىلار قوعامى قالت-قۇلت ولمەستىڭ كەبىن كيىپ ءجۇر، اقساق يت جاتىپ ۇرەدىنىڭ كەرى. ولاردىڭ دەنى بازاردان، سۋپەرماركەتتەردەن مەرزىمى وتكەن تاماق ونىمدەرىن انىقتاپ، حالىققا جاريا ەتۋمەن عانا شەكتەلۋدە. بىراق ولاردى پىسقىرىپ جاتقان ەشكىم كورىنبەيدى. تولىققاندى قۇزىرەت بەرىلمەگەندىكتەن، تاپ ءبىر حالىقتى الدارقاتا تۇرۋ ءۇشىن جاسالعان ۇيىم دەرسىڭ. سوتتاردا تۇتىنۋشىلىق سالاعا قاتىستى ىستەر مەيلىنشە از قارالادى. ويتكەنى زاڭعا سايكەس، تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ بىرلەستىكتەرى دۇكەندەرگە نە باسقا قىزمەتتەرگە بارىپ ءوز بەتتەرىنشە تەكسەرىس جۇرگىزە المايدى. تەك تۇتىنۋشىلاردان ارىز تۇسكەن جاعدايدا عانا ارىزدا كورسەتىلگەن مالىمەتتەردى انىقتاۋ ءۇشىن سول ورىنعا بارىپ، ساۋالناما جۇرگىزۋ ارقىلى انىقتايدى; تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن جانە زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ تەك سوت ورىندارى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى.
«ءوز قادىرىن بىلمەگەن تىرىسىندە ازاپقا تۇسەدى» دەيدى قازاق. ازاپقا ءتۇسىپ جۇرگەن تۇتىنۋشى حالىقتىڭ ءوزى. قىزمەت كورسەتۋشىلەردىڭ ويىنشىعى بولىپ كەتتىك. بىزدە ءبارى كەرىسىنشە. قىزمەت كورسەتۋ مادەنيەتى تاپشى. ءبىر عانا قاراپايىم مىسال، جول كولىك اۆتوبۋستارىندا تۇتىنۋشى رەتىندە جول اقىسىن تولەگەنىڭمەن، ءىشى لاس سالوندا وتىرىپ، جۇرگىزۋشى مەن كوندۋكتورلاردان ءسوز ەستيسىڭ. ولاردى قىزمەتتىك ادەپكە شاقىرساڭ، بالەگە قالدىم دەي بەر. «قىرتتى ەزگەن جەڭەدى، ەزگەندى قۇدايدان بەزگەن جەڭەدى» دەيتىندەي، ولارعا قارسى تۇرار ونەر ءبارىنىڭ بويىندا قايدان بولماق، بىلاپىت سوزدەر توبەڭنەن «تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي» قۇيىلادى-اي كەپ... تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعىن قورعايدى دەگەن بىرلەستىكتەرىمىز «بالتالىمەن الىسساڭ دا، قالتالىمەن قاعىسپا» دەگەن قاعيداتتى بەرىك ۇستاناتىنداي. «يت بالالاپ ساۋىن بولماس» دەيتىن ءسوز وسىندايدا ايتىلسا كەرەك، ءسىرا. كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەن كەلەڭسىزدىكتەردەن كوڭىل پاسەيىپ-اق قالادى. جۋىردا (13-قاراشادا) ەلباسىنىڭ تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ اگەنتتىگىن قۇرۋ تۋرالى جارلىعى شىقتى. وندا 1) باسەكەلەستىكتى قورعاۋ اگەنتتىگىنەن (مونوپولياعا قارسى اگەنتتىك) – تۇتىنۋشىلار قۇقىقتارىن قورعاۋ; 2) يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار مينيسترلىگىنەن – تاعام ونىمدەرىن وتكىزۋ سالاسىندا ونىڭ قاۋىپسىزدىگى سالاسىن باقىلاۋدى جانە قاداعالاۋدى جۇزەگە اسىرۋ سالاسىنداعى فۋنكتسيالار مەن وكىلەتتىكتەر; 3) دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ مەملەكەتتىك سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق كوميتەتى اگەنتىككە بەرىلگەن. جاڭادان قۇرىلعان بۇل اگەنتتىك وسى سالاداعى كەلىسسىزدىكتەرمەن كۇرەسىپ، سول باياعى حالىقتىق باقىلاۋ ورگانى دەڭگەيىنە كوتەرىلە الا ما، جوق پا، ونى ۋاقىت كورسەتەر.

قاراعاندى قالاسى
Abai.kz