اڭگiمە
الماتىدا قابانباي باتىر كوشەسi مەن ناۋرىزباي باتىر كوشەسiنiڭ قيىلىسقان جەرiندە بiر شاعىن گۇلزار بار. بiر كەزدە سونىڭ ءدال iرگەسiندە “پيونەرلەر سارايى” ورنالاسقان. مىنا گۇل­زار بالالاردىڭ دەمالىس ورنى بولىپ تا سانالاتىن. سونىڭ شاراپاتى ما، الدە وزگە بiر سەبەبi بولدى ما، الماتىنىڭ باۋ-باقشا، تال-تەرەگiن تۇگەل وتاپ، ءۇي سالىپ جاتقان زاماندا، وسى گۇلزار عايىپتىڭ iسiمەن امان قالىپتى. قازiر شاعىن دا بولسا سول سايالى باق قارتتاردىڭ اياق سۋىتاتىن جەرiنە اينالعان. ءار جەردە تiزە بۇگەتiن ورىندىقتارى بار.
ۇزاق جىل مەكتەپتەردە تاريح پانiنەن ساباق بەرiپ، بۇل كۇندە زەينەتكە شىققان اۋباكiر سوڭعى جىلدارى كۇن سايىن بولماعانىمەن، اپتا سايىن وسى گۇلزارعا كەلiپ تۇرادى. بوس ۋاقىتىندا بوي جازام دەسە، الماتىدا بۇدان باسقا دا سايالى باقتار كوپ قوي. الايدا اۋباكiر تەك وسىندا كەلiپ، تىنىس العاندى ۇناتادى. ايتەۋiر ونى وسىلاي قاراي تارتىپ تۇراتىن بiردەڭە بار. مiنە، ول بۇگiن دە ەرنەۋi مايىسقان ەسكi شلياپاسىن باسا كيiپ، كونەتوز، اق پلاششىن سۇيرەتە، گۇلزاردىڭ تۇستiك جاعىنداعى شەتكi ورىندىقتاردىڭ بiرiنە كەلiپ جايعاستى. كۇز ىزعارى بiلiنگەن قازان ايىنىڭ باسى. اينالا كۇزەم جۇنiندەي كۇپسiگەن سارى جاپىراقتار.

اڭگiمە
الماتىدا قابانباي باتىر كوشەسi مەن ناۋرىزباي باتىر كوشەسiنiڭ قيىلىسقان جەرiندە بiر شاعىن گۇلزار بار. بiر كەزدە سونىڭ ءدال iرگەسiندە “پيونەرلەر سارايى” ورنالاسقان. مىنا گۇل­زار بالالاردىڭ دەمالىس ورنى بولىپ تا سانالاتىن. سونىڭ شاراپاتى ما، الدە وزگە بiر سەبەبi بولدى ما، الماتىنىڭ باۋ-باقشا، تال-تەرەگiن تۇگەل وتاپ، ءۇي سالىپ جاتقان زاماندا، وسى گۇلزار عايىپتىڭ iسiمەن امان قالىپتى. قازiر شاعىن دا بولسا سول سايالى باق قارتتاردىڭ اياق سۋىتاتىن جەرiنە اينالعان. ءار جەردە تiزە بۇگەتiن ورىندىقتارى بار.
ۇزاق جىل مەكتەپتەردە تاريح پانiنەن ساباق بەرiپ، بۇل كۇندە زەينەتكە شىققان اۋباكiر سوڭعى جىلدارى كۇن سايىن بولماعانىمەن، اپتا سايىن وسى گۇلزارعا كەلiپ تۇرادى. بوس ۋاقىتىندا بوي جازام دەسە، الماتىدا بۇدان باسقا دا سايالى باقتار كوپ قوي. الايدا اۋباكiر تەك وسىندا كەلiپ، تىنىس العاندى ۇناتادى. ايتەۋiر ونى وسىلاي قاراي تارتىپ تۇراتىن بiردەڭە بار. مiنە، ول بۇگiن دە ەرنەۋi مايىسقان ەسكi شلياپاسىن باسا كيiپ، كونەتوز، اق پلاششىن سۇيرەتە، گۇلزاردىڭ تۇستiك جاعىنداعى شەتكi ورىندىقتاردىڭ بiرiنە كەلiپ جايعاستى. كۇز ىزعارى بiلiنگەن قازان ايىنىڭ باسى. اينالا كۇزەم جۇنiندەي كۇپسiگەن سارى جاپىراقتار.
وي-حوي، دۇنيە! بiر ورىندا تۇرماي زۋلاپ بارا جاتقان زامان... ماڭگi ەستەن كەتپەيتiن سول وقيعادان بەرi دە جيىرما جىل وتە شىعىپتى-اۋ! ول كەزدە مىنا كوشەلەر باسقاشا اتالاتىن. شىعىستان باتىسقا قاراي سوزىل­عان مىنا قابانباي باتىر كو­شەسiن “كالينين كوشەسi” دەي­تiن-دi. ال سول كوشەنi قيىپ وتە­تiن ناۋ­رىزباي باتىر كوشەسiن “دزەر­جينسكي كوشەسi” دەپ اتايتىن. ارۋاعىڭنان اينالايىن، باتىر بابالارعا راقمەت! بiر كەزدە قازاق جەرiن جوڭعاردان قالاي ازات ەتسە، قالا كوشەلەرiن يەم­دەنiپ العان قىزىل كوميسسارلاردى دا تاۋەلسiزدiك جىلدارىندا سولاي ىعىستىرىپ شىعاردى-اۋ! كوميسسارلار جاي كوشە اتتارىن يەمدەنiپ السا بiر ءسارi عوي، مىنا ءتورت كوشەسiنiڭ تۇيiلiسiندە دزەر­جينسكيدiڭ تۇيە بويلامايتىن ەسكەرتكiشi تۇراتىن-دى. ۇستiندە توبىعىنا تۇسكەن شينەلi بار، قاھارلى دا سۇستى كوميسسار. كوشەنiڭ شىعىس جاق بەتiندە دزەرجينسكيدiڭ ءوزi iرگەسiن قالاعان قاۋiپسiزدiك كوميتەتi – كگب-نىڭ كەڭسەسi بار. بiر كەزدە تالايدىڭ قانىن توككەن سول عيمارات تا ەسكەرتكiشتiڭ ايبىنىن اسىرىپ تۇراتىن.
اۋباكiردiڭ مىنا گۇلزارعا كەلە بەرەتiنi تەگiن ەمەس. ەگەر كەز كەلگەن ادام ءوز ومiرiندە قالايدا بiر ەرلiك جاساۋعا تيiس دەسەك، اۋباكiر ورايى كەلگەن بiر ەرلiگiن وسىدان جيىرما جىل بۇرىن ءدال وسى ءتورت كوشەنiڭ تۇيiلiسiندە جاساپ ەدi. اۋباكiر­دiڭ بويىنا ونداي باتىلدىق بiردەن بiتە قالعان جوق، مۇنى ونداي تاۋەكەلگە بارعىزعان – سول جىلدارداعى بوستاندىقتىڭ بۋى، توڭكەرiستiڭ جەلiگi بولاتىن. الاي­دا سول كۇنi كورسەتكەن ولەرمەن جانكەشتiلiگi وزiنە بۇگiنگە دەيiن داتكە قۋات، ومiرiندە بiر رەت شىرقاپ كوتەرiلگەن بيiگi بوپ قالدى. جاسى جەتپiسكە كەلiپ، بويىنان كۇش-قۋات قايتقان كەزiندە دە كوپتiڭ كوڭiلiنەن شىققان سول بiر ەرلiگi بۇگiنگە دەيiن دiمكاس جۇرەگiنە جىلۋ بەرiپ تۇرادى.
وي-حوي، شiركiن، بۇل ومiردە دۇنيەنiڭ جاڭعىرعانىنا، ەسكiلiك اتاۋلى كەلمەسكە كەتiپ، جاڭانىڭ جارىپ شىققانىنا نە جەتسiن؟! بiرەۋلەر توڭكەرiس دەگەندi – قان توگiس دەپ ويلايدى. توڭكەرiستەن، وزگەرiس اتاۋلىدان زارەسi ۇشىپ قورقادى. وسىندايدا ماكسيم گوركيدiڭ “داۋىلپاز تۋرالى جىرى” ەسكە تۇسەدi-اۋ. داۋىلدان، توڭكەرiستەن قورقاتىندار – ماي باسقان گاگار ۇيرەكتەر عوي وڭشەڭ. ال شىن داۋىلپازدار، شىنايى قىراندار داۋىل تۇرعاندا بۇلتتاردى قاناتىمەن قاق تiلiپ، جاسىنمەن بiرگە جارقىلدايدى.
ال، شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، ادامزات تاريحى – توڭكەرiستەر تاريحى. توڭكەرiسسiز دۇنيە جاڭارمايدى، قوعام العا باسپايدى. اللا تاعالا پايعامبارلاردى ۋاق-ۋاق جەر بەتiنە جiبەر­گەندە – توڭكەرiس جاساۋ ءۇشiن جiبەرگەن. جانە كەز كەلگەن جەرگە ەمەس، بۇلiنگەن، ادامدارى ازعىنداعان ولكەگە. سەنبەسەڭiز، سوناۋ مۇسا پايعامباردان – مۇحاممەد پايعامبارعا دەيiن ءومiرباياندارىن وقىپ كورiڭiز. سولاردىڭ ءبارi دە قوعامداعى iرiك-شiرiكپەن، ەسكi تارتiپپەن كۇرەسكەن. تiپتi مۇحاممەد پايعامبارىمىز يسلام دiنiن ورنىقتىرۋ ءۇشiن بۇتقا تابىنعان مۇشiرiك­تەرمەن قان توگiپ سوعىسۋعا دەيiن بارعان جوق پا؟!
تەگiندە، توڭكەرiس دەگەنiمiز – وزگەرۋ، جاڭارۋ دەگەن ءسوز عوي. ويتكەنi مىنا دۇنيەدە ەسكiرمەي­تiن، كونەرمەيتiن نارسە جوق. ءبارi ەسكiرەدi, شاڭ باسىپ، كiر تۇتىپ، توت باسىپ، توزادى. كونە قاعيدالار جارامسىز بولىپ قالادى. مiنە، وسىندايدا وزگەرiس جاساپ، قوعامدى قاعىپ-سiلكiپ الۋ قا­جەتتiلiگi تۋادى. مۇندايدا كiر-قوقىستى كۇرەسiنگە جiبەرiپ، ازاتتىقتىڭ “التىن كۇرەك” سامالىمەن قوعامنىڭ اۋاسىن تازارتىپ، جەل­دەتiپ العان دا تەرiس ەمەس. شiركiن، ازاتتىق جولىنداعى كۇ­رەس­تiڭ ادامعا سىيلايتىن ءورشiل رۋحىن نەمەن تەڭگەرۋگە بولادى؟! ءوز-وزiڭنەن قاناتتانىپ، قولتىعىڭنان الدەنە جەبەي كوتەرiپ، سىردىڭ سۋى سيراعىڭنان كەلمەي، اسقاقتاپ بiر شالقيتىنىڭ بار-اۋ! جالعىز سەن ەمەس، بۇكiل ۇلتىڭ، ەل-جۇرتىڭ ەڭسە كوتەرiپ، ەرجەڭدەپ شىعا كەلەتiنiن قاي­تەر­سiڭ!
باسقالاردى كiم بiلسiن، ءاي­تەۋiر تاريحشى اۋباكiر قوعامداعى ۇلى وزگەرiستi وسىلاي قابىلدايدى. ءوز باسى توڭكەرiس تۇتقاسىن ۇستاپ، يمپەريانى ءوز قولىمەن ىدىراتپاسا دا، سوعان تiلەكتەس كوڭiلمەن قاتىناسىپ، وكتەم بيلiكتiڭ بiر وكiلiن ورنىنان قوپارىپ تاستاعانىنا بۇگiنگە دەيiن ءدان ريزا. سول كۇندi قۇداي جولىمدى وڭعارعان ەڭ باقىتتى ءساتiم دەپ بiلەدi. سول تاۋەكەلگە اۋباكiردi قايراپ سالعان دا، “سويتەيiك” دەپ ۇگiتتەگەن دە ەشكiم جوق. ءوزiنiڭ قانىندا وتارشىلدىق جۇيەگە قارسى تاستاي ءتۇيiلiپ قالعان بiردەڭە بار. سول “بiردەڭە” عوي اۋباكiرگە تىنىم تاپتىرماعان. ونى نە دەپ اتاۋعا بولادى؟ بالكiم، “كەك” دەپ اتاعان دۇرىس شىعار. كادiمگi ەسكiدەن كەلە جاتقان قاندى كەك! اۋباكiردiڭ اتاسىن يمپەريا وكiمەتi 1937 جىلى ەش جازىقسىز اتىپ تاستاعان. بار كiناسى – ءوز ۇلتىن جان-تانiمەن سۇيگەنi, “الاش” پارتياسىنا مۇشە بولعانى، “قازاق ۇلتى كوزiن اشسىن، قاتاردان قالماي، باسقالارمەن تەڭ بولسىن” دەگەنi... نەتكەن زورلىق؟ سول دا قىلمىس بولىپ پا؟ شۇكiر، اتاسى كەيiن اقتالدى. قازiر “الاش قايراتكەرلەرi” دەگەن تiزiمنiڭ جۋان ورتاسىندا اتالىپ ءجۇر. بiراق سولاي ەكەن دەپ، اتا كەگiن ۇمىتۋعا بولا ما؟!
اۋباكiردiڭ اتاسى اتىلىپ كەت­كەن سوڭ، ارادا اتتاي ەلۋ بەس جىل وتكەندە، سول قايراتكەرلەر اڭساعان ازاتتىق تاڭى دا ات­­تى-اۋ! باسقا ۇلتتار الدەقاشان ازاتتىق الىپ، يمپەريادان ءبولi­نiپ كەتكەندە، قازاق بالشابەك­تەرi بوستاندىق الۋعا اسىقپاي، اۋباكiردiڭ ءتوزiمiن ابدەن تاۋىسقان-دى. وزگەسiن قويشى، ءوزi­مiزبەن تۋىس قىرعىز بەن وزبەكتەن كەيiن تاعى ءۇش جارىم اي وتىردىق-اۋ! سودان يمپەريانىڭ قۇلازىعان جۇرتىندا قازاقستان جالعىز قالىپ، ەندi تاۋەلسiزدiك الماۋعا بولمايتىن بولعان سوڭ، امالسىز ازاتتىققا قول سوزعان-دى... اللا-اي، سونىڭ وزiنە بۇل جۇرت قانداي قۋاندى دەسەيشi! سول بiر كەشiگiپ كەلگەن 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانى ماڭگi ەستەن كەتپەس-اۋ...
بiراق وسىدان كەيiن دە ءاۋ­باكiردiڭ كوڭiلi ورنىنا تۇسە قويعان جوق. جارايدى، ەلدiڭ سوڭىنان بولسا دا تاۋەلسiزدiك جاريالاپ، ازاتتىققا قول جەتكiزدiك. ەندi سونىڭ ەل ەڭسەسiن كوتەرەتiن وزگەرiسi, جۇرتقا جەگiزەتiن جەمiسi قايدا؟ پرەزيدەنت تاعىندا كومپارتيانىڭ بۇرىنعى باس سەكرەتارى وتىر. تەك، كابينەتتەردiڭ ماڭدايشاسىنداعى جازۋى عانا وزگەرگەن. ورتالىق الاڭدا جەر­جۇزi پرولەتارياتىنىڭ كوسەمi – لەنين تۇر كوككە بوي سوزىپ. ودان باسقا كالينين، كيروۆ، دزەرجينسكي سياقتى قىزىل كوميسسارلار دا ورنىنان قوزعالعان جوق. اسiرەسە، اۋباكiردiڭ جىنىنا تيەتiنi – فەليكس دزەرجينسكي. لەنيننiڭ سەنiمدi سەرiگi, كەيiن گپۋ، نكۆد، كگب بولىپ وزگەرگەن “چك”-نىڭ نەگiزiن سالعان قاندىقول كوميسسار. ءومiرi تابانى تيمەگەن الماتىدا سونىڭ كوشەسi بار. سول كوشەنiڭ كالينين كوشەسiمەن قيىلىسقان جەرiندە ءزاۋلiم ەس­كەرتكiشi تۇر. مiنە، وسى ەسكەرت­كiشتi كورگەن سايىن اۋباكiردiڭ جىنى ۇستاپ، جۇيكەسi قۇرىسىپ، بەينە بەزگەگi ۇستاعان ادامداي قالتىراپ كەتۋشi ەدi.
اپىراي، وسى ەسكەرتكiشتەر­دەن قالاي قۇتىلۋعا بولادى؟ ازاتتىق الۋعا اسىقپاعان شە­نەۋنiكتەردiڭ بۇل جولى دا قوزعالاتىن ءتۇرi جوق. ءوستiپ جۇرگەندە قۇلاعىنا بiر جاعىمدى حابار تيدi. سەمەي وبلىسىنىڭ سول كەز­دەگi جاس اكiمi جاقيانوۆ قالاداعى لەنين باستاتقان كوميسسارلاردىڭ ەسكەرتكiشiن جيناپ-تەرiپ، ەرتiس بويىنداعى ارالداردىڭ بiرiنە اپارىپ تاستاپتى. كوشiر­گەندە ەشتەڭەسiن بۇلدiرمەگەن، ءبارiن بiر الاڭقايعا اپارىپ، قاز-قاتار تiزiپ قويعان.
– كiمدە-كiم بۇرىنعى كوسەم­دەردi كورگiسi كەلسە، ارالعا بارىپ سەيiلدەپ قايتۋىنا بولادى، – دەپتi “بۇل قالاي” دەپ كۇڭ­كiلدەگەن بالشابەكتەرگە.
ال الماتىدا ونداي ارەكەت بايقالمايدى. تىم-تىرىس. ول كەزدە قازiرگi قاپتاعان پارتيالاردىڭ بiرi جوق. وپپوزيتسيا دا اتقا قونا قويماعان كەز. “ازات” دەپ اتالاتىن بiر عانا قوزعالىس بار. ولاردىڭ ءوزi دە ۇيسiزدەرگە قالا ماڭىنان جەر تەلiمiن الىپ بەرۋ سەكiلدi ءونiمسiز شارۋالاردان ارتىلماي ءجۇر.
اۋباكiر بiر كۇنi ءساتi ءتۇسiپ، سول “ازات” قوزعالىسىنىڭ جينالىسىنا ادەيiلەپ باردى. ولار قالا سىرتىنداعى “كامەنكا” ماڭىنان جەر الاتىن بولدىق دەپ جەلپiنiپ وتىر ەكەن. سول كەزدەگi قالا باستىعى نۇرقادiلوۆتەن رۇقسات الىپتى. اۋباكiر ولاردىڭ كەۋ-كەۋلەگەن سوزدەرiن از-كەم تىڭداپ وتىردى دا، بiر مەزگiلدە ورنىنان تۇرىپ، ءسوز سۇرادى.
– جiگiتتەر، بەتالىستارىڭ جامان ەمەس، تابىسقا جەتiپسiڭدەر. قۇتتىقتايمىن! – دەدi جۇرت نازارىن وزiنە اۋدارىپ. – ارينە، جەر الىپ، ءۇي سالعان دا جاقسى. بiراق مەنiڭ ايتايىن دەگەنiم باسقا نارسە. مىنا قالامىزدا قاپتاپ تۇرعان يمپەريا كوسەمدەرiنiڭ ەسكەرتكiشتەرiن نە iستەيمiز؟ سولار قاشانعى كوككە قول سوزىپ، توبەمiزدەن قاراپ تۇرادى؟ سولاردى بiر شەتiنەن قۇلاتپايمىز با؟
“ازاتتىقتار” بۇل تۋرالى ءالi باس اۋىرتىپ كورمەگەن ءتارiزدi. بiر-بiرiنە قاراپ، ويلانىپ قالدى.
– ەسكەرتكiشتەردi الىپ تاستاۋ ءۇشiن قالالىق ۇكiمەتتiڭ قاۋلىسى كەرەك قوي، – دەدi قوز­عالىس باسشىلارىنىڭ بiرi.
سول-اق مۇڭ ەكەن، جينالعاندار دۋىلداسىپ كەتتi.
– قالالىق ۇكiمەت ەسكەرت­كiشكە تيiسە المايدى، – دەدi بiرەۋi.
– نەگە؟
– قالالىق ۇكiمەت جوعارىعا جالتاقتايدى. ال جوعارعى جاق ماسكەۋدەن قورقادى...
– الگi, الدىق دەپ مالدانىپ جۇرگەن تاۋەلسiزدiگiمiز قايدا؟ – دەدi بiر جاس جiگiت.
وسىلايشا، اركiم ءار جاققا تارتىپ، ءسوز سوزىلىپ بارا جاتتى.
– جiگiتتەر، بiز بار مiندەتتi ۇكiمەتكە ارتىپ قويماي، قىزىل كوميسسارلاردى كوپشiلiك بولىپ، ءوزiمiز قۇلاتۋىمىز كەرەك! – دەدi اۋباكiر تiزگiندi ەندi ءوز قولىنا الىپ. – ەستiگەن شىعارسىڭدار، سەمەيلiكتەر قالاداعى ەسكەرتكiش اتاۋلىنى جيناپ-تەرiپ، ەرتiس بويىنداعى بiر ارالعا اپارىپ تاستاپتى. سونداعى بiر الاڭ­قاي­عا اپارىپ تiزiپ قويعان. كوسەم­دەرiن ساعىنعان بالشابەكتەر سوندا بارىپ، كورiپ تۇراتىن كورiنەدi... بiز نەگە سولاي ەت­پەيمiز؟ سەمەيلiكتەردەن كەمبiز بە؟
بۇل دا كوپتiڭ كوڭiلiندە ءجۇر­گەن نارسە بولار، اۋباكiردiڭ ءسوزiن جينالعان جۇرت داۋرىعا قوستادى:
– اۋكەڭ دۇرىس ايتادى...
– ەگەر كوپشiلiك قولعا السا، ۇكiمەت قارسى بولار دەيسiڭ بە؟
– بالكiم، ولار وسىنداي باستامانى حالىقتان كۇتiپ وتىرعان شىعار! – دەگەن ويلار ايتىلدى.
– العاشقى شابۋىلدى كiمنەن باستايمىز، سوندا؟
– مiندەتتi تۇردە “چك-نىڭ” توراعاسى دزەرجينسكيدەن! – دەدi اۋباكiر...
نە كەرەك، “ازات” قوزعالىسى سول كۇنi دزەرجينسكي ەسكەرت­كiشiن قۇلاتۋعا قاۋلى الدى. ونى جانە كەيiنگە قالدىرماي، ەرتەڭ-اق ورىنداۋعا ۋادە بايلاستى. ەرتەڭ ساعات وندا بارلىعى ەسكەرتكiش ماڭىنا جينالماق بولدى.
سول كۇنگi اۋباكiردiڭ قۋانعانىن ايتپا! ەرتەڭiندە تاۋ قۇلاتارداي بولىپ، ەسكەرتكiش ماڭىنا ساعات ون بولماي جەتكەن. بiراق العاشقى ەكپiنi لەزدە باسىلىپ قالدى. ەسكەرتكiش تۇبiندە تiرi جان جوق. ساعات وننان اسىپ بارادى. الدەن ۋاقىتتا دابىرلاسىپ ءتورت-بەس ادام كەلدi. بi­رەۋiنiڭ قولىندا – قىل ارقان، ەكiنشiسiنiڭ قولىندا – لوم تەمiر. مىناداي جابايى قۇرالمەن ءزاۋلiم ەسكەرتكiشتi قالاي قۇلاتپاق؟ سويتكەنشە، سول ماڭعا ون-ون بەس ادام جينالىپ قالدى. بi­رەۋلەر بولاتتان قۇيىلعان دزەر­جينسكيدiڭ موينىنا اساۋدى ۇستاعانداي شالما سالىپ، بiر­نەشەۋi ارقاندى جابىلا تارتىپ كورiپ ەدi, ەسكەرتكiشتiڭ قوزعالاتىن ءتۇرi بايقالمادى. تاعى بiرەۋi تۇعىر تاستى لوم-تەمiرمەن سوققىلاپ ەدi, قىزىل گرانيتكە ونىڭ دا تiسi باتپادى.
ءاي، قايران قازەكەم-اي، وسى ەتەكباستىلىعىڭ عوي – وزگە جۇرتقا جەم بولىپ جۇرگەنiڭ! گۋلەگەن قۇر ءسوز. “ەسكەرتكiشتi قۇرتامىز، جويامىز” دەيدi, بiراق سونى قالاي قۇلاتۋدىڭ امالىن ويلاماعان... اۋباكiر قوزعالىس باسشىلارىنا سەنiپ ەدi, سولار كوتەرگiش كران، نە سۇزەگەن تراكتور (بۋلدوزەر) اكەلەر دەپ ويلاعان. تراكتور اكەلۋ تۇرماق باسشىلاردىڭ ءوزi جوق. قىسىل­عاننان اۋباكiردiڭ ماڭدايىنان سۇپ-سۋىق تەر شىقتى. وسى باستامانى كوتەرگەن ءوزi ەدi, شىنىمەن-اق كوزدەگەن ماقساتتارى iسكە اسپاي قالعانى ما؟
ساسقاندا ادام قيالى ۇشقىر بوپ كەتەتiنi نەسi ەكەن؟ كەنەت اۋباكiردiڭ ويىنا الدەنە ساپ ەتە ءتۇستi. مانا كەلە جاتىپ، جول جونەكەي كوزi تۇسكەن: وسىدان بiر كوشە جوعارىدا اۋقىمدى قۇرىلىس ءجۇرiپ جاتقان-دى. سول ماڭدا قازىلعان شۇقىرلاردى تەگiس­تەپ، ەكi بiردەي تراكتور جۇرگەن. بiرەۋi – وجاۋ باسى بار جەر قازعىش تراكتور دا، ەكiنشiسi بۋلدوزەر... اۋباكiر ەندi ايالداپ تۇرمادى، سولاي قاراي قۇستاي ۇشتى. بiر جاقسىسى، تراكتورلار ەشقايدا كەتپەپتi. ەكi تراكتورشىنىڭ بiرi – ورىس، بiرi – قازاق. اۋباكiر سولاردىڭ قاسىنا بارىپ، اسىعا-اپتىعا سويلەپ تۇر.
– جiگiتتەر، سەندەرگە بەس مينوتتiك جۇمىس بار. كەشە “ازاتتىق” قوزعالىسى مىنا بۇرىشتاعى دزەرجينسكي ەسكەرتكiشiن قۇلاتۋعا قاۋلى العان. ادامدار جينالىپ تۇر. بiراق ەسكەرتكiشتi تارتىپ قۇلاتاتىن تراكتور جوق... كومەكتەسiڭدەر!
تراكتورشىلار تەز كەلiستi. وزدەرi كوپ سوزگە جوق ەكەن:
– قانشا بەرەسiڭ؟ – دەدi بار بولعانى.
– ارقايسىڭا بiر جارتىدان اراق بەرسەم، جەتە مە؟
– پويدەت...
ولار ەسكەرتكiشتiڭ قايدا تۇرعانىن جاقسى بiلەتiن سياقتى. دەرەۋ دزەرجينسكي كوشەسiنە ءتۇسiپ، تومەن قاراي جوسىپ بەردi. قۋانىشى مەن تاڭدانىسى بiردەي اۋباكiر مىرس-مىرس كۇلiپ كەلەدi. “بۇكiل بiر ەلدi تiتiرەتكەن تيراننىڭ قۇنى – بiر ليتر اراق بولدى-اۋ، اقىرى” دەيدi iشiنەن.
كەلسە، مۇنداعى ادام سانى الدەنەشە ەسە مولايىپتى. بiراق ەشقانداي ارەكەت جوق. گۋ-گۋ ءسوز، ايعاي-ۇران... ايتكەنمەن، ولار دا ءدال قازiر بiر ۇلكەن مiندەت اتقارىپ تۇر ەدi. ول – “حالىقتىڭ ۇيعارىمى، كوپشiلiكتiڭ قالاۋى” دەگەن مiندەت. ەگەر مىنا كوپشi­لiك بولماسا، سولارعا ارقا سۇيەمەسە، اۋباكiردiڭ جالعىز ءوزi بۇل شارۋانى اتقارا الار ما ەدi.
قاباتتاسا كەلگەن قوس تراكتوردى كورگەندە جينالعان جۇرت تاعى دا دۋ ەتە قالدى.
– كiم، ەي، مىنا تەحنيكانى الىپ كەلگەن؟
– وسى باستامانى كوتەرگەن اۋباكiر دەگەن ازامات...
– كiم بولساڭ دا جiگiت ەكەنسiڭ! شiركiن، وسىنداي ازاماتتار عوي ەل باستايتىن! – دەپ بiرەۋلەر اۋباكiردi قولپاشتاپ جاتىر.
تراكتورشىلار كەلiسiمەن iسكە كiرiسiپ كەتتi. بiرەۋi جەر قازعىش تراكتوردىڭ ءشومiش باسىنا شىعىپ تۇرىپ، شىنجىر ارقاندى ەسكەرتكiشتiڭ مويىن تۇسىنا بiر شالىپ بايلادى دا، ەكiنشiسi اناۋ جەرگە تۇسكەن سوڭ، جۋان شىنجىردى ىشقىنا تارتتى. بiرiن-بiرi قاجاعان تەمiردiڭ شاقىر-شۇقىر داۋسى شىقتى. بولات توندى ەس­كەرتكiش تە سىقىرلاي قوزعالىپ، بiراق قۇلاپ تۇسپەي، تەڭسەلiپ بارىپ، تۇرىپ قالدى... اينالادا بiرi اتىپ، بiرi قاققان سوزدەر:
– بالشابەكتەرiڭ ءالi دە ورىن بوساتقىسى كەلمەيدi. نە دەگەن يتجاندىلىق؟! – دەدi بiرەۋ قارق-قارق كۇلiپ.
– جەتپiس جىلدان بەرi تامىرىن تەرەڭگە جiبەرگەن پالە عوي، بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى...
ء–وزi “تەمiر فەليكس” اتانعان “چك-نىڭ” توراعاسى بولسا! – دەسiپ گۋ-گۋ ەتەدi...
تراكتورشىلار دا نامىستاندى-اۋ دەيمiن. بiرەۋi بولات شىنجىردى ىشقىنا تارتقاندا، ەكiنشiسi تراكتوردىڭ جەر قازعىش ءشومiش باسىن ەسكەرتكiشتiڭ قىر جەلكەسiنەن سالدى. وسىلاي ەكەۋ­لەگەندە عانا “تەمiر فەليكس” وڭ جاعىنا ومىرىلا قۇلادى. بiراق جەرگە قۇلاپ تۇسپەي، بiر جاعىنا قيسايىپ، تۇعىرعا بەكiتكەن تiرەك تەمiرلەرگە iلiنiپ تۇر. الايدا ەندiگiسi وڭاي ەدi, تراكتور تاعى بiر جۇلقىعاندا iشەك-قارنى شۇباتىلعان ولiكتەي جەر سۇزە ەتپەتiنەن ءتۇستi.
اشىنعان جۇرت جابىلا ۇمتىلىپ، “چك” توراعاسىنىڭ ۇستiندە ويناقتاپ ءجۇر. وي-حوي، زامان-اي! “دۇنيە – كەزەك” دەگەن وسى. بiر كەزدە ماڭىنا بارۋدان جاسقاناتىن بودان جۇرت قاھارلى قىزىل كوميسساردى تەزەكتەي تەپكiلەدi-اۋ بiر! بiرەۋ قولىنداعى شوي بال­عامەن ەسكەرتكiشتi شەكەلەي بiر پەرiپ ەدi, جۋان موينى وپىرىلىپ، باسى اناداي جەرگە ۇشىپ كەتتi.
– بiر كەزدە چك، گپۋ، نكۆد، كگب اتالعان مەكەمەلەر جازىقسىز تالاي ادامنىڭ باسىن جۇتىپ ەدi, سونىڭ ەسەسi بiر قايتتى-اۋ! – دەدi كەشiگiپ كەلگەن قوزعالىس باسشىلارىنىڭ بiرi.
– اتتەڭ، ەجوۆ پەن بەريانىڭ باسىن دا وسىلاي بiر تەبۋ كەرەك ەدi.
– گولوششەكيندi ايتپايسىڭ با؟ سول قۋجاق قولعا تۇسپەدi-اۋ! – دەدi الدەكiم.
سول-اق مۇڭ ەكەن، قالىڭ توپتىڭ اراسىنان كوشەنi كەرنەگەن ۇران كوتەرiلدi:
– تاۋەلسiزدiك جاساسىن!
– قولىمىز ارەڭ جەتكەن ازاتتىعىمىز باياندى بولسىن!
– قالامىزدى قاندى قول وتارشىلداردان، قىزىل كوميسسارلاردان تازارتايىق! – دەگەن ايبىندى ۇران اينالانى باسىنا كوتەردi.
بۇل كەزدە قۇلاعان ەسكەرتكiش ماڭى ادامعا تولىپ كەتكەن. كوشەدەگi جاياۋ جۇرگiنشiنiڭ ءبارi وسىلاي بۇرىلىپ كەلiپ جاتىر. بۇقارا حالىق ءۇشiن بۇل دا بiر قىزىق كورiنiس بولاتىن. كۇنi كەشە بiرەۋلەر تابىنعان، ەندi بiرەۋ­لەر قورىققانىنان پiر تۇتقان قىزىل كوميسساردىڭ ەسكەرتكiشi كوشەدە بىت-شىت بولىپ شاشىلىپ جاتىر. بۇل دەگەنiڭiز – اي ەمەس، جىل ەمەس، عاسىردا بiر بولاتىن وقيعا عوي. ازاتتىق، تاۋەلسiزدiك تۋرالى كوپiرمە كوپ سوزدەن گورi وسىنداي بiر باتىل ارەكەت الدەقايدا اسەرلi سياقتى.
مۇنىڭ اتىن نە دەپ اتايمىز؟ توڭكەرiس دەيمiز بە؟ بiرەۋلەر “تيراندار تىراپاي اسقان جىل” دەپ ءجۇر. وزگەلەر نە دەسە، و دەسiن، اۋباكiر ءۇشiن بۇل – ءتوڭ­كەرiس. ءوز قولىمەن جاساعان ءتوڭ­كەرiس. دۇنيەنi توڭكەرمەسە دە، دزەرجينسكي سياقتى يمپەريا كوسەمدەرiنiڭ بiرiن توڭكەرiپ تاستاعانى راس قوي. ەگەر قازاقستانداعى ءاربiر ادام اۋباكiر سەكiلدi “توڭكەرiس” جاساي بەرسە، ەشتەڭەدەن كەندە قالماس ەدiك-اۋ!
اۋباكiر ءوزiنiڭ سول بiر ەڭبە­گiنە ەشكiمنەن اقى سۇراعان جوق. سىي-سياپات، ماراپات تا دامەت­پەدi. ءوزiنiڭ ەسەسi قايتىپ، ايىزى قاندى، اتاسىنىڭ كەگiن الدى – سول جەتەدi. تەك، كوڭiلگە كەلەتiنi, توڭكەرiستiڭ بەينەتiن بiرەۋ تارتسا، زەينەتiن سول توڭكەرiسكە تۇياعىن دا قيمىلداتپاعان باسقالار كورەدi ەكەن. قازاق جەرiنiڭ بايلىعىن كiم پايدالانىپ ءجۇر قازiر؟ ميلليونەر، ميللياردەر دەگەن الپاۋىتتار قايدان پايدا بولدى؟ سولاردى بايىتۋ ءۇشiن قان توككەن جوق قوي – ازاتتىق جولىندا باسىن بەرگەن كۇرەسكەندەر... وسىنداي اششى ويلار عوي ءاۋبا­كiرگە مازا بەرمەي، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولەتiن. الايدا وي ءوز الدىنا، كوميسساردى توڭكەرiپ تاس­تاعانداي تاعى بiر ارەكەت كەرەك...
كۇن تۇسكە تارماسىپ قالىپتى. اۋباكiر گۇلزارداعى ماناعى ورنىنان ەندi عانا كوتەرiلدi. اتتەڭ جاس كەلiپ قالدى عوي – جاڭا زاماننىڭ قورقاۋلارىمەن كۇرەسۋگە! بiراق ولار دا قارىمتاسىز قالار دەيمiسiڭ. ولاردان دا مىقتاپ تۇرىپ ءوش الاتىن بiر كەكشiلدەر تابىلار.
ال شلياپاسىنىڭ ەرنەۋi مايىس­قان، كونەتوز پلاششى توبىعىنا تۇسكەن تاريحشى اۋباكiر كەرمەك ويلارىن وزiنە سەرiك قىپ، اۆتوبۋس ايالداماسىنا قاراي iلبي باسىپ كەتiپ بارادى.
ۆاشينگتونداعى جۋرناليستيكا جانە جاڭالىقتار مۇراجايىنداعى لەنيننiڭ سۋرەتi.

قابدەش جۇمادiلوۆ،قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى
"جاس الاش" گازەتى