ءسوز باسى

الەمدەگى ءتىلى مەن جازۋى بار حالىقتاردىڭ ادەبيەتى دە تولاسسىز ءوسۋ، وركەندەۋ ساتىسىن باسىپ وتەدى. ءبىر قىزىعى وسى «ءوسۋ، وركەندەۋ» دەيتىن ۋاقىتقا جىعىندى سوزدەرگە تۇسە بەرمەيتىن، ونىڭ شەكتى اۋماعىن تالقانداپ، ءوز الدىنا، ۋاقىت پەن كەڭىستىك كولەمىنەن تىس ءومىر سۇرەتىن دارابوز دارىن يەلەرى مەن سونىڭ ەسىمىنە بايلانىستى عاجايىپ كوركەم شىعارمالار بولادى. سەن بۇل شىعارمالاردى وسىدان كوپ جىل نەمەسە عاسىر بۇرىن جازىلعان ەكەن دەپ اتتاپ وتە المايسىڭ، ەسەسىنە ونىڭ تەلەگەي تەرەڭىنە شىم باتىپ، بۇگىنگى تۇمانداپ بارا جاتقان سانا-سەزىمىڭدى سوناۋ ارىدان- عاسىرلار قويناۋىنان جارقىراپ جەتكەن ساۋلەگە توعىتىپ، سول ارقىلى ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىڭدى ويناتىپ، اينالاڭا ويلى كوزبەن قاراۋعا تىرىساسىڭ.

ەڭ جەكسۇرىن ادامنىڭ ءوزى دە ادەبي شىعارمالاردىڭ ىشىندەگى جاعىمسىز تيپتەردەن ەمەس، جاعىمدى گەرويلاردان ۇيرەنۋگە نيەت تانىتادى.

پوەزداعى سۇلۋ سەزىم سيگنالدارى مەن فيلوسوفيالىق تۇسپال-تۇجىرىمدار ادامداردى ايارلىقتان اراشالاپ، پاكتىككە جەتەلەۋدە الەمدەگى ارقانداي ونەر تۇرىنەن دە ۇستەم دە ۇرىمتال كەلەدى.

شايىر شابىتىنان شالقىپ توگىلىپ، ودان ارى «سىلدىراپ وڭكەي كەلىسىم» بوپ كەتە باراتىن ولەڭ ءتىلى قارا سوزگە قاراعاندا قاشان دا ۇتىمدى، ءارى ولمەس ەرەكشەلىككە يە بولعان.

ىقىلىمنان بەرگى شەشەندىك شەرتپەلەرى دەرلىك ۇيقاسقا قۇرىلىپ كەلگەن. ويتكەنى ۇيقاسقا تۇسپەگەن ءسوزدىڭ جاماعاتتى باۋرۋ قۋاتى تىم ماردىمسىز بولعان. ارقانداي ۇشقىر وي مەن ناقىل ناسيحات ولەڭ تىلىمەن نەمەسە ۇتقىر ۇيقاس، ۇندەستىك ارقىلى ۇيلەسىم تاۋىپ، بىلايعى اقپا قۇلاق پەن قۇيما قۇلاقتىڭ تۇگەلگە جۋىعىنا ۇلكەن اسەر ەتىپ، ءتىپتى قاجەت بولعاندا ادامي قاسيەتتەردى بىلعاماۋدىڭ اۋىزەكى ەرەجەسىنە اينالىپ وتىرعان.

اتام زامانعى ىم مەن يشاراتتان تىلگە، سوسىن جازۋعا كوشۋ بارىسى ادامزات تاريحىنداعى ءداۋىر بولگىش توڭكەرىستەر ەسەپتەلەدى.

قازاق تىلىندەگى كوركەم ءسوزدىڭ ەرەكشە دامىعان تۇسى زار-زامان اقىندارى نەمەسە جىراۋلار ءداۋىرى بولدى.

تىرشىلىك داعدىسى مەن تابيعاتپەن ەتەنە تۋىستىق، سونداي-اق انا تىلدەگى مول مۇمكىندىكتەردىڭ بارلىعى دا ءتىل-جاقتى قازاق بالاسىن تاپ بەرمەدە تاۋىپ ايتىپ، ۇتقىر سويلەپ، تاقپاقتاپ، تامسىلدەپ جۇرۋگە بەيىمدەگەنى راس.

«ءسوز تاپقانعا قولقا جوق»، «تاياق ەتتەن، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى» دەگەن تامسىلدەردەن-اق جۇيەلى سوزگە جۇگىنە بىلگەن حالىق دانالىعى كورىنىپ تۇر.

ەل اراسىندا شەشەن-شەجىرەلەردەن تامىر الىپ، ودان بەرى ۇلت پەن ۇلىس تاعدىرىنا ويىساتىن جىراۋلىق ءداستۇر، سونىڭ الەۋمەتتىك ۇلگىسى بوپ قالىپتاسقان ايتىسكەرلىك، ياعني بۇگىنگى سۋىرىپ سالما حالىق اقىندارى، وسىنىڭ ءبارى – قوردالى دا قاسيەتتى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي مۇمكىندىگىنەن تۋىنداعان ۇلتتىق ۇلگىدەگى جەتىستىكتەر.

ال، جازبا اقىنداردىڭ اتاسى اباي دەسەك، اباي تاعىلىمىنا تاعزىم ەتىپ، ودان ۇلگى العان اقىنداردىڭ قاتارى جەتەرلىك. سولاردىڭ بەلدى وكىلدەرى ماعجان جۇماباەۆ پەن قاسىم امانجولوۆ.

بۇل ەكەۋى دە ابايمەن ماقتانىپ، ءارى ابايدىڭ ۇلگىسىنەن بارىنشا ساقتانىپ جازعان اقىندار ەدى. ولار كەمەڭگەر ابايدىڭ كولەڭكەسى بولماۋدى باتىل ۇستانا وتىرىپ، نازىك ليريزم مەن رومانتيكاعا تولى، تولاعاي دا تولىققاندى «ءسوز پاتشاسىن» سومداپ كەتتى.

اقىندى زامان تۋدىرادى، دەسەك تە ناعىز تالانتتى اقىندار سول ءوزى جاساعان داۋىردەن وي-سانا جاعىنان كوش بويى ىلگەرى كەتىپ وتىرعان. ەندەشە، ونىڭ باقىتى دا، سورى دا سول بولماق.

وسى تۇرعىدان قاراستىرعاندا، اباي قازاق جۇرتىنىڭ بويىنداعى بولبىرلىقپەن، ەزدىكپەن مايدانداسىپ قانا قويماي، ونىڭ ويى مەن رۋحاني الەمىنە ادەيى تيىسە ءتىل قاتتى. ول وزىنەن بۇرىنعى اقىن-جىراۋلارداي قازاق دالاسىنىڭ دارقاندىعىنا ماساتتانىپ، پارىقسىز استا-توك، استامشىلدىعىن ءجونسىز ماراپاتتاعان جوق. اقىندىعى مەن اقىلماندىعى قاباتتاسقان ۇلى تۇلعانىڭ بويىندا حالقىنا دەگەن شەكسىز ماحاببات پەن «ۋ مەن ورتتەي» اشىنۋ ازابى بىتە قايناسىپ، قايمانانىڭ قامى ءۇشىن قارا باسىن قايعى-مۇڭعا بايلاپ-اق باقتى.

قالعىپ-مۇلگىپ بارا جاتقان قازاق دالاسىن قارا سوزبەن دە، ولەڭمەن دە، سۇلتان بولىپ تا، ۇلتان بولىپ تا وياتقىسى كەلگەن.

امال نە؟ «جارتاسقا باردىم، كۇندە ايعاي سالدىم، ودان دا شىقتى جاڭعىرىق»، «سەن نەگە ءتىل قاتپايسىڭ؟»، «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەپ كۇڭىرەندى. سويتكەن ابايدى تىڭداعاندى قويىپ، ساباپ سالدى عوي ساراماستار. ەندىگى جەردە اقىن: «قايران ءسوزىم قور بولدى، توبىقتىنىڭ ەزىنە» دەپ قۇلاق اسار پەندە، حالايىق ىزدەپ قارمانسا، «مولاسىنداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم تاپ شىنىم» دەۋگە دە ءماجبۇر بولدى.

ءسويتىپ ابايدان كەيىن دە ماعجان سەكىلدى سەرىلەر دە جاڭاعىداي جازىلماس دەرتكە دۋشار بولدى. ونىڭ موينىنا بوداندىق بۇعاۋىمەن قوسا قىزىل يمپەريانىڭ قىراعى قىزىل شىلبىرى ءبىر ۋاقىتتا ءىلىندى. باسىنا كەلەر باتپان پالە قازانى بىلە تۇرا «وتپەن ويناعان» ءور مىنەز اقىن الاش تۋىن اسپانداتىپ، تاريح توقپاعىنان دىڭكەلەگەن ءالجۋاز جۇرتىنا جىگەر بەرە جىرلادى.

وسى ورايدا ايتا كەتەتىن ءبىر تۇسپال مىناۋ: «قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان» سوناۋ ارىداعى حاندىقتار داۋىرىندە كوك قۋالاپ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن كوشپەندىلەر دە كەيىنگى كەزدەگىدەي «التى باقان الاۋىزدىق» نەگىزىندە بولماعان، جەر داۋى، جەسىر داۋى بولعانىمەن جۇيەگە جىعىلاتىن جۇرت اقساقال اقىلماندار مەن بىلىكتى بيلەردىڭ ۋاجىنە باعىپ، ونداي وسپادار داستۇرلەردى دەر كەزىندە نوقتالاپ وتىرعان. «توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى قوسىلعان» دالالىق ۇلىستاردىڭ تورەسى دە، قاراسى دا دەرلىك سوزۋارلىققا، ونەرگە بەيىم بولعان. «ونەر الدى قىزىل ءتىل»، «ءسوز تاپقانعا قولقا جوق» دەپ دۋالى اۋىز شەشەندەرىن حان كوتەرسە، دومبىرا مەن قوبىزعا قوسىپ تولعايتىن سال سەرىلەرىن ۇزىندى كۇن كەشكە دەيىن تىڭداۋدان ءبىر ءسات جالىقپاعان.

بەينە مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي: «بۇرىن جاقسى جامان بولسا دا، ءوز بەتىمەن كەلگەن ەل، بەرى كەلگەندە حانىنان ايىرىلدى. بۇرىنعى حان ەلدىڭ وزگەدەن بولەك ءبىر تىرشىلىگىنىڭ بەلگىسى  سياقتى بولسا، بەرى كەلگەن ۋاقىتتا، ورىس ۇكىمەتىنىڭ كوز قۇلاعى سياقتى، بولىمسىز عانا تورەشىگى بولىپ قالدى. سوڭعى ۋاقىتتىڭ حاندارى قازاقتىڭ قاسى، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تىڭشىسى بولدى. شەنگە، شەكپەنگە ساتىلعان ساتىمساق حاننىڭ ماڭايىنا، ولەكسەدەن تاراعان ساسىق يستەي تولىپ جاتقان تورەشىك، ۇساق بي، رۋ جۋاندارى شىقتى. مۇنىڭ ءبارى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جورعا قۇلى بولدى. ەل تىرشىلىگىنىڭ وزگەرىپ، ازۋعا اينالعانىنىڭ ءبىر بەلگىسى وسى ەدى».

وتار ەلدىڭ ەندىگى قام-قارەكەتى سىرتتان كەلگەن جاۋلاۋشىلارعا جاعىنۋعا بەيىمدەلسە، مۇنىڭ جيرەنىشتى بەينەسى كوبىنە-كوپ ەل باسىلارىنىڭ بويىنان تابىلدى. بەرەكەسى قاشقان ەل مەن بەدەلى بىتكەن بيلەۋشىلەردى كورگەن بىلايعى اقىن-جىراۋلاردىڭ بىلىكتى ءبىر توبى ەندىگى جەردە زار-زاپىران قۇسقان، مۇڭلى-كۇيلى ولەڭ ۇلگىسىنە تابيعي تۇرعىدان كوشە باستادى.

وسىناۋ كوكىرەك سىزداتقان زار-مۇڭنىڭ شىرقاۋ شەگى تۇپ-تۋرا ماعجان جۇماباەۆ تاعدىرىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى.

سۇم ءومىر، سۇلۋ دۇنيە الدادىڭ با؟

ءتان ارىپ، تامىردا قان قالمادىڭ با؟

جالعان ءۇشىن جان قيىپ، جاپا شەكتىم،

ەڭبەگىم ەكى بولىپ جانبادىڭ با؟

جايشىلىقتا جان قيعان، جاقىن دۇنيە،

تالىپ تۇرسام نازارىڭ سالمادىڭ با؟

ور تەكەدەي ورعىتىپ، ورعا جىعىپ،

جالماۋىز، جاۋىز جالعان، جالمادىڭ با؟

ءسويتىپ ماعجان تەكتەس ءبىرتۋار تالانتتاردىڭ ءبىر توبى «ستاليندىك تەررورلىقتىڭ» تەپكىسىندە جىرلاپ تا، جىلاپ تا جان ءۇزدى.

ال شابىتتى شاعى الاپات سوعىس ورتىنە ءدوپ كەلگەن قاسىم امانجولوۆ شىعارماشىلىعى دا شىرىلداعان شىندىق پەن ورەكپىگەن وتىرىكتىڭ اراسىندا، اقيقاتتىڭ اۋىلىن ىزدەپ دال بولدى. قىزىل يمپەريانىڭ قىراعى جانارى ونىڭ جىرلارىنداعى تىنىس بەلگىلەرگە دەيىن تۇگەندەپ، تۇزەپ وتىردى. سوندا

ءومىر جوق تۇسكەن جەردە ءبىر ارناعا،

كوپ كۇتتىم، كوپ تىلەدىم، قۇمارلانا.

قايتەيىن جەتەر ەمەس، قىسقا ءومىرىم،

الىستان كورىنگەنمەن مۇنارلانا، – دەپ جۇرەك تۇسىن سىزداتقان جاسىرىن جان ايقايىن استارلاپ ايتا بىلگەن. ونىڭ ونەر جولىنداعى ۇستانعان بەرىك قاعيداسى، بەينە ءوزى ايتقانداي «كۇنىنە ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانام، وزىممەن بىرگە ولمەسىن ولەڭىم دەپ» دەگەندەي، بيىك مۇرات، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتەن تامىر العان.

ءبىر كۇي بار دومبىرامدا يەسى قاسىم،

قاسىم سولاي بولماسا، نەسى قاسىم؟

جىر بايگەسىنە اتتانعان ادام بولسا،

سورەدەگى قاسىمىن ەسىنە السىن، – دەپ اعىنان اقتارىلاتىن.

وسى ماقالاعا ارقاۋ بولىپ وتىرعان مۇقاعالي ماقاتاەۆ شىعارماشىلىعى مۇلدە باسقا دۇنيە. ول ابايدى، ماعجاندى قويىپ، كەشەگى قاسىمدى دا قايتالاعان جوق. بۇدان مۇقاعالي الدىڭعى تۇلعالاردان تاعىلىم المادى دەگەن ماعىنا شىقپايدى. قايتا، عاسىردا ءبىر-اق رەت تۋاتىن بىرەگەي تۇلعانىڭ وزگەدەن ەرەك اقىندىق دارىنى وزىنەن بۇرىنعى كەمەڭگەرلەردىڭ «امەڭگەرى» بولۋعا جىبەرە قويمادى. تابيعات سىيلاعان تۋما تالانتىن تار شەڭبەردە، بۇعاۋدا بۋلىقتىرماي، اللانىڭ ايان بەرگەنى ىسپەتتى عاجايىپ مۋزا شاپاعاتىن شالقار شابىت ارقىلى جۇرەكتەن-جۇرەككە جەتكىزە ءبىلدى. بۇل جولدا اقىن قاراپايىم قارا ولەڭ ۇلگىسىمەن-اق وزا شاۋىپ، تورتكۇل دۇنيەنى ءتورت-اق جولعا سىيعىزا بىلگەن شەكتەن تىس شەبەرلىگىمەن دە، ادام جانىنىڭ شىڭىراۋ شۇڭەتىنە جىر شۋماعىن  جەتكىزە بىلەتىن كورەگەندىگىمەن دە، كەشەگى، بۇگىنگى، ءتىپتى ەرتەڭگى ۇرپاق ساناسىنا جول تاۋىپ ۇلگىرگەنى حاق.

قالقام، مەن لەرمونتوۆ، پۋشكين دە ەمەن،

ەسەنينمىن دەمەدىم ەشكىمگە مەن.

قازاقتىڭ قارا ولەڭى – قۇدىرەتىم،

وندا ءبىر سۇمدىق سىر بار ەستىلمەگەن، – دەگەندى اقىن بوستان-بوسقا، اقتالۋ ءۇشىن ايتا سالعان ەمەس، قايتا وسىناۋ سۇمدىق سىردىڭ ىشىنە ەنىپ، سول قۇدىرەتتىڭ قادىر-قىمباتىنا جەتۋ جولىندا بارشا ءومىرىن تارك ەتكەنى بەلگىلى. اقىن بۇل بورىشىن اقتادى دا، سويتە تۇرا:

اقىنمىن دەپ قالايشا ايتا الامىن،

حالقىمنىڭ ءوز ايتقانىن قايتالادىم.

كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،

شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن، – دەپ ءوزىنىڭ تۋعان حالقى الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشىنا جاۋاپكەر بولۋمەن بىرگە، حالىق دانالىعىنا سانالى تۇردە باس يۋگە پەيىل.

جالپى، مۇقاعالي جىرلارى جىكتەپ، جىلىكتەپ وتىرۋدى قاجەت ەتپەيدى. ونىڭ ءار شۋماعى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى. الايدا قارا بايىر ەمەس، تازا قازاقي ءتىلدى بيىك مادەنيەتكە كوتەرە قولدانادى. اينالا ورتانى، ادام جانىنىڭ الماعايىپ ساتتەرىن ءجىتي جىپسەلەپ، كوڭىل كوزىمەن كورە ءبىلىپ، ونى ولەڭ تىلىنە كوشىرۋدە مۇقاعالي شەبەرلىگىندە شەك جوق.

حالقىنا تاڭىردەي تابىنعان اقيىق اقىن بارشا كوڭىل قالاۋى مەن ءومىر وكسىگىن سول حالقىنا اقتارىپ بەرەدى دە، جىر تاعدىرىن بولاشاق پەن ادىلقازى ۋاقىتقا تابىس ەتىپ، قىرىقتىڭ بەسىندە قىر اسىپ كەتە بارعان ەدى. ءسويتىپ، تۋعان حالقى ونى قايتادان ىزدەپ، تابيعاتىنا ەتەنە جاقىن جىر جولدارىن جاتتاپ، جامىراتىپ اكەتكەندە، مۇقاعاليدىڭ ايتقانى كەلدى:

قاراساز، قاراشالعىن ولەڭدە ءوستىم،

جىر جازسام وعان جۇرتىم ەلەڭدەستىڭ.

... ولسە ولەر مۇقاعالي ماقاتاەۆ،

الايدا ولتىرە الماس ولەڭدى ەشكىم.

شىندىعىندا بۇل ساۋەگەيلىك ەمەس ەدى، ءوزىنىڭ دارىنى مەن دارمەنىنە ارى مەن ارمانىنا يمانداي نانعان بىرەگەي تۇلعانىڭ جان داۋىسى بولاتىن. ەندەشە «ءولدى دەۋگە بولا ما ويلاڭدارشى، ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان» دەپ دانىشپان اباي ايتقانداي، وسىناۋ اتى اڭىزعا اينالعان ادامنىڭ ونەرى دە، ءومىرى دە ءبىزدى وزىنە ەرەكشە قىزىقتىراتىنى ءسوزسىز. اسىرەسە، جۇڭگو وقىرماندارىنىڭ وسى جاقتاعى تالاپ-تىلەگىن ەسكەرە وتىرىپ، اقىننىڭ ولەڭىنەن گورى ومىرىنە كوبىرەك ۇڭىلسەك دەگەن ويمەن قولدا بار ماتەريالعا سۇيەنىپ، سول ۇدەدەن شىعۋعا قۇلشىنىپ كوردىك.

اقىن جانە اۋىل

كوك تىرەگەن حان ءتاڭىردىڭ باۋرايىندا، ەلشەنبۇيرەكپەن ەلدەسىپ، ايعايتاسپەن استاسىپ، شالكودەمەن شالعىنى تۇتاسقان قاراساز دەگەن كوركەم اۋىل بار. بۇگىنگىدەي ادرەس بويىنشا ادىپتەسەك، الماتى وبلىسىنىڭ نارىنقول اۋدانىنا قاراستى قاراساز دەگەن اۋىلدا 1932 جىلى بەلگىسىز ءسابي سۇلەيمەنۇلى مۇقامەتقالي، ياعني بۇگىنگى ءيىسى قازاقتىڭ ارقالى اقىنى اتانعان ءبىرتۋرار دارىن يەسى، تارپاڭ تالانت مۇقاعالي ماقاتاەۆ دۇنيەگە كەلدى.

وسى ارادا، «اقىن نەلىكتەن مۇقامەتقالي بوپ تۋىلىپ، مۇقاعالي بولىپ تانىلدى؟» – دەگەن زاڭدى سۇراق قويىلۋى مۇمكىن. بۇل جونىندە اقىننىڭ وزىنە ءسوز بەرسەك بىلاي دەيدى:

«مەنىڭ ەسىمىمدى اكەم مۇقامەتقالي دەپ قويىپتى. اكەم سوعىستا قازا بولدى. مەن بۇل ەسىمنىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلەمىن بە دەگەن وي كەلدى. ويتكەنى ول ەسىم بۇكىل قازاقتى تابىندىرعان مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامباردىڭ ەسىمىنە ۇقساپ كەتەدى. سونى وزىمشە وزگەرتىپ، مۇقاسى مەن عاليىن الىپ، مۇقاعالي دەپ وزگەرتىپ الدىم».

مۇقاعالي سۇلەيمەن مەن ناعيمانىڭ تۇڭعىشى ەدى. بۇدان سوڭ دا قاليماحان، قاليبەك، توقتارباي، كورپەش ەسىمدى قارىنداسى مەن باۋىرلارى بولعان. مۇنىڭ الدىڭعى ەكەۋى ەرتە شەتىنەپ، سوڭعى ەكەۋى ەسەن-ساۋ ەرجەتكەن.

ازان شاقىرىپ قويعان اتى بويىنشا مۇقامەتقالي ون جاسقا تولعاندا اكەسى سۇلەيمەن نەمىسكە قارسى سوعىسقا اتتانادى.

قازاق سالتى بويىنشا تۇڭعىش بالا ۇلكەندەرگە ءتان بوپ كەتەتىنى بولادى. سول سياقتى، مۇقاعالي دا شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن باستاپ اجەسى ءتيىن دەگەن كىسىگە تاۋەلدى بولعان. مۇقاعالي ءوزىن دە سول «ءتيىن كەمپىردىڭ ۇلىمىن» دەپ ساناعان. اقىننىڭ:

اجە، سەن بىرگە ءجۇرسىڭ مەنىمەنەن،

ولىگە مەن ءوزىڭدى تەلىمەگەم.

... اق كيمەشەك كورىنسە، سەنى كورەم،

اق كيمەشەك جوعالسا... نەنى كورەم؟ – دەپ اجەسىن ۇلكەن پانا تۇتا جىرلاۋى وسىنىڭ دالەلى.

جالپى، مۇقاعالي ولەڭدەرىندە اجەلەردىڭ، انالاردىڭ، قاريالاردىڭ قادىر-قاسيەتىن دىتتەيتىن بىرەگەي جولدارى بارشىلىق. مۇنى اقىن جاداعاي ءداستۇردى ناسيحاتتاۋ نەمەسە سىباي-سالتاڭ ساعىنىشتان ەمەس، قايتا كەسەرتكىدەي قۇبىلعان پەندەلەر پيعىلىنا قارسى قويىپ، ولاردى يماندىلىققا، ادامگەرشىلىككە شاقىرۋ ءۇشىن قولداناتىن ءتارىزدى.

مۇقاعالي بويىنداعى مۇڭلى-كۇيلى اقىندىق سارىن ونىڭ بالا-شاعىنان باستاۋ العانى بەلگىلى. ماسەلەن: سوعىس كەزىندە ءبىر توپ بالا قىرماندا جۇمىسقا جەگىلەدى. كەشكىسىن قىرماندا تۇنەپ، تاڭەرتەڭ بەتى-قولدارىن جۋاردا سۋ جوق بوپ شىعادى. سوندا مۇقاعالي:

دەمبە، دەمبە، دەمبە ەكەن،

توپىراق سۋدان كەم بە ەكەن؟

توپىراقپەن قول جۋساق،

ءبىر قۇدايعا ءجون بە ەكەن؟ – دەپ بىرنەشە قايتالاپ، سۋعا قول جۋعان سياقتى، قولىنا توپىراقتى جاعىپ-جاعىپ جىبەرىپ، ەكى بەتىنە سۇيكەي باستايدى.

مۇنداي بالا تابيعاتىمەن ەتەنە جاقىن ويناقى شۋماقتار مۇقامەتقاليدىڭ تاپبەرمەدە تاۋىپ ايتاتىن زەرەكتىگىن راستاسا، ون جاسار بولاشاق اقىننىڭ مايدانعا كەتكەن اكەسىن اڭساپ:

ول جەردە سىرىمبەتتەي تاۋ بار ما ەكەن،

جايداقتىڭ ءشوبى شۇيگىن قاۋلار ما ەكەن.

مىنەكي، كوپ اي بولدى حابارى جوق،

اكەم كەپ كوڭىلىمىزدى اۋلار ما ەكەن.

اكەمىز ءبىر اكەدەن جالعىز ەدى.

سۋداعى جاڭا بىتكەن جالبىز ەدى.

مىنەكي، كوپ اي بولدى حابارى جوق،

بىزدەگى اكەمىزگە زارمىز ەندى، – دەۋىندە سوعىس ءورتى كۇيدىرگەن بالا جۇرەكتىڭ جۇيكەنى بوساتار شەر-مۇڭى جاتىر. ءسويتىپ 2-كلاس وقۋشىسىنىڭ جاڭاعىنداي جان داۋىسىنان تامىر العان اقىندىق دارىن كەيىندەپ كەمەلىنە كەلگەن شاقتا:

شارۋانىڭ بالاسى بولعاسىن با،

اينالىستىم شارۋامەن ون جاسىمدا.

مايدانداعى اكەمە وق جىبەردىم،

ايىرباستاپ كۇلشەمدى قورعاسىنعا، – دەگەندە شىمىر شۋماقپەن شىعانداپ كەتە بارادى.

«مۇقاعالي باستاۋىش كلاستاردى قاراساز وڭىرىندەگى شاعىن اۋىلداردا وقىپ، ورتا مەكتەپتى اۋدان ورتالىعى نارىنقولداعى ينتەرناتتا ءبىتىرىپ شىقتى» دەيدى اناسى ناعيمان. «اۋقاتتىلاردىڭ بالالارى الماتى اسىپ، ۇلكەن وقۋ ىزدەپ جاتقاندا، ول اۋىلدىق كەڭەستە حاتشى بولىپ قىزمەكتە تۇردى. ون ءتورت-ون بەس جاسىنان جازا باستاعان ولەڭىنەن قول ۇزگەن جوق. توبەسى اپ-الاسا ۇيگە قالىڭ-قالىڭ كىتاپتاردى ءۇيىپ تاستاپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرىن وقيتىن دا جاتاتىن. كەيىن اۋىلداعى مەكتەپتە قىزمەت ىستەدى. سودان اۋداندىق گازەتكە باردى. ولەڭدەرى ءجيى جاريالانا باستادى»، –  دەيدى اناسى تاعى دا. «جاقسى جازۋ ءۇشىن جاقسى ءبىلىم كەرەك، مەن كوپ وقىپ، جان-جاقتى جەتىلگەنىم ءجون. جاقسى كورەتىن جازۋشىم چەحوۆ: «بارماعىڭنان بال تامعان شەبەر بولعىڭ كەلسە، بارماقتايىڭنان ماشىقتان»، – دەگەن ەكەن. مەنىڭ ءتىل قۇدىرەتىنە ءتۇيسىنۋىم، ءسوز قۇدىرەتىنە ءسۇيسىنۋىم اجەمنىڭ الديىنەن، انامنىڭ اق سۇتىنەن، حالقىمنىڭ ەرتەگى-داستاندارىنان دارىعان. ەندى قۇداي بەرگەن تىرناقتاي تالانتىمدى بايىتۋىم كەرەك، ول ءۇشىن جاتپاي-تۇرماي وقۋ كەرەك، وقۋ كەرەك!» – دەيدى ەكەن اقىن.

وسىناۋ دەرەكتەردەن ءمالىم بولعانداي، اۋىلدا ءجۇرىپ-اق الدىنا ۇلكەن ماقسات قويىپ، مىقتى مۇراتقا قول ارتقان مۇقاعالي ماقاتاەۆ وزىندەگى وزگەشە تالانتتى ەرتە باعالاپ، جەر تارپىعان شابت شاباندوزىن دەر شاعىندا باپتاي ءبىلدى.

اقىننىڭ بالعىن بالالىق شاعى دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى الاپات سوعىسقا تۇسپا-تۇس كەلگەنى ءمالىم. اكەسى مايداندا، اجەسىن پانا تۇتىپ، بىردە توق، بىردە اش ءجۇرىپ-اق جەر جىرتۋ، ءشوپ شومەلەلەۋ، ماساق تەرۋ سەكىلدى جۇمىستارمەن ەرتە ارالاسقان مۇقاعاليدىڭ كوڭىل شۇڭەتىندە قانشالاعان سارعايعان ساعىنىش، كارى ومىرگە بولعان بالاڭ تۇسىنىك، تىسقا شىقسام دەپ بۇلقىنعان شەر-نالا جاتقاندىعىن بىلايعى جۇرت قايدان ءبىلسىن؟

1947 جىلى مۇقاعالي 8 كلاستا وقىپ جۇرگەندە، قىستا ناعاشى اتاسىنىڭ اۋىلىنا قاراي جولعا شىعادى، جول بويى قارعا مالتىعىپ شارشاعان جاياۋدىڭ سوڭىنان ءبىر شانا كەلەدى، بىراق ول قاتىگەز ادام بولسا كەرەك، مۇنى الماي كەتەدى. باعىنا جاراي، جولشىباي اڭ اۋلاپ قايتقان كولحوز مۇعالىمى ۇشىراسىپ، مۇقاعاليدى بارار جەرىنە جەتكىزىپ سالادى. سوندا الگى قاتىگەز ادامنىڭ قىلىعى ەستەن كەتپەي: «اعا، مەن ءالى ءتىرىمىن» ولەڭىن جازعان.

– مىناداي تۇتەپ تۇرعان بوراسىندا،

ەي، بالا ولەيىن دەپ باراسىڭ با؟

– اعاتاي، الا كەتشى ناعاشىما؟

انەكي، انا تاۋدىڭ اراسىندا.

 

ءسوزىمىز وسى بولدى، ۇندەمەدىڭ،

شۇبار ات جەلىپ كەتتى «شۇۋ» دەپ ەدىڭ.

قايىرىمسىز كىسىنى العاش كوردىم،

قايىرىمسىز قازاقتى بىلمەپ ەدىم، – دەپ الگى قۇدايىن ۇمىتقان پەندەنىڭ ءىشى مەن تىسىن ءدوپ باسىپ بەينەلەيدى.

اقىننىڭ تۋادا جانى تازا، جۇرەگى جىلى بولعاندىعىن ونىڭ جەرلەستەرى جازعان ەستەلىك جازبالاردان انىق بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن: «جىلىبۇلاق» دەگەن كولحوزدا ءبىر توپ بالا جەر جىرتىپ ءجۇرىپ، ءوز اۋىلدارىنا «زىتپاققا» كەلىسەدى. مۇنى سەزىپ قالعان بريگادر «ويلاپ تاپقان كىم؟» دەپ بۇعاناسى قاتپاعان بالالارعا قامشى ويناتىپ، جانالقىمعا الادى. ناتيجەدە ءبىر بالانىڭ كوزى زاقىمدالىپ، ومىرلىك سوقىر بولىپ شىعادى. وسى سۇمدىق وقيعانى مۇقاعالي ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن «قاتىباس بريگادير» دەپ ۇمىتپاي اڭگىمەلەپ جۇرەدى ەكەن.

تاعى بىردە، ينتەرناتتا وقىپ ءجۇرىپ، الدەبىر ساباقتاستىڭ وزگە بىرەۋدىڭ تالقانىن ۇرلاپ جەگەن جيىركەنىشتى قىلىعىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، ونى تاباندا كەمشىلىگىن موينىنا الىپ، تالقان يەسىنەن كەشىرىم سۇراۋعا كوندىرەدى. اياعىندا ماسقارالىقتىڭ ءوزى جەڭىل قالجىڭعا اۋىسىپ، تاتۋلىق جالعاسىن تابادى.

ينتەرنات دەمەكشى، 1948 جىلى تامىز ايىندا نارىنقولداعى ينتەرناتقا قاراسازدان ون وقۋشى 10 كلاسقا قابىلدانادى. سول كەزدەن باستاپ مەكتەپتىڭ قابىرعا گازەتىندە مۇقاعاليدىڭ ولەڭ، سىقاقتارى بۇرقىراپ شىعا باستايدى. وقۋدا ۇلگەرىمى تومەن، تارتىپتە ناشار وقۋشىلاردى ولەڭ تىلىمەن شەنەيدى:

قاسەنوۆا مارعا،

ەسىڭدە وقۋ بار ما؟

...

ينتەرناتتا ءبىر كۇنى،

بولدى ەرلەر ەگەسى.

باس باستىعىن سۇراساڭ،

ابىراقىماننىڭ كەڭەسى، – دەگەن تەكتەس ناعىز ساتيرالىق ولەڭدەرىمەن وزگەلەردىڭ سانا-سەزىمىنە شوق تاستايدى. ال، اقىننىڭ ءوز باسى وقۋدى ۇزدىك تامامداعان.

1949 جىلى مۇقاعالي نارىنقول اۋدانىنا قاراستى شيبۇت دەگەن اۋىلعا بارىپ، اۋىلدىق سوۆەتتىڭ حاتشىسى بولىپ ىستەيدى. سول جىلى ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمى لاسيمامەن (لاشىن) ۇيلەنەدى. اجەسى ءتيىن، اناسى ناعيمان جانە ەكى باۋىرى توقتارباي مەن كورپەشتى دە قولىنا اكەلىپ، سوعىس زاردابىنان مەڭدەگەن جوقشىلىق جىلدارىن قايىسپاي قارسى الادى.

وسى جىلداردى اقىننىڭ جارى لاشىن ءازىمجانوۆا «ماڭگىلىك سىرلاسىم» دەگەن ەسسەسىندە بىلاي دەپ جازادى: «وت باسىندا جۇمىس ىستەيتىن ەكەۋمىز عانا. جاڭا وتاۋعا تيتتەي دە بولسا كومەگى تيەر دەپ ناعيمان اپامىزدى مەكتەپكە ءۇي سىپىرۋشى ەتىپ ورنالاستىرىپ قويدىق. نەنىڭ بار، نەنىڭ جوق ەكەنى كوپ بىلىنبەيدى. ول، سول ءبىر جاستىق جىلداردىڭ اسەرى بولار. «ماحاببات – ەڭ ۇلى سەزىم» دەپ ۇلى پەداگوگ ا.س. ماكارەنكو ايتقانداي، ءومىر ءسانى ماحاببات ەكەن. توڭىرەك تولعان قۋانىش، تولعان باقىت».

ارينە، بۇل پايىمداۋ ومىردەن گورى كوڭىلدى بيىك باعالايتىن جاستىق داۋرەننىڭ شىنايى ءبىتىم-بولمىسى بولاتىن.

مۇقاعاليدىڭ اشىق-جارقىن مىنەزى مەن دۇنيە-قوڭىزدى قاپەرىنە دە المايتىن دارقاندىعى وت باسىنا كوڭىلدىلىك باعىشتاسا، اقىندى قايىن جۇرتىنا دا، قايمانا جۇرتقا دا سىيىمدى، سۇيكىمدى كورسەتكەن.

اقىننىڭ العاشقى ولەڭدەرى وسى شيبۇت اۋىلىنان قاناتتانىپ، الىستارعا سامعاي باستايدى. وعان قوسا اۋىلدا مۇقاعاليدىڭ تۇڭعىشى ءلاززات دۇنيەگە كەلەدى، وكىنىشتىسى، بالاعا سۋىق ءتيىپ، 4-5 ايلىق كەزىندە شەتىنەيدى. 1951 جىلى مايگۇل دەگەن قىزى تۋىلادى، بىراق كەيىندەپ اقىندى ۇلكەن قاسىرەتكە قالدىرىپ، تىنىس-دەمى اجالدان ەمەس، تاجالدان ۇزىلگەن قىرشىن قىز اقىن ولەڭدەرىنىڭ وزەكجاردى شەر-مۇڭىنا ارقاۋ بوپ قالارىن كىم بىلگەن؟! 1952 جىلى شىلدە ايىندا:

بالا ءسۇيدىم، جار ءسۇيدىم شيبۇت سەنەن،

جىرىممەن ەل-جۇرتىما سىيلىق بەرەم، – دەپ قايىن جۇرتىنا قوش ايتىپ، تۋعان جۇرتى قاراسازداعى باستاۋىش كلاستارعا ورىس تىلىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىم بولىپ ورنالاسادى.

وسى جىلى مۇقاعالي اراعا اي سالىپ بولسا كەرەك، الماتىداعى شەت تىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ نەمىس ءتىلى فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. ارا-تۇرا فيلولوگيا، فيلوسوفيا فاكۋلتەتتەرىنە قينالماي ءتۇسىپ، ۇلگىرىپ جۇرە بەرەدى. (مۇنى كەيبىر ەستەلىك جازبالاردا 1951 جىلى دەپ كورسەتەدى.) مەيلى قالاي بولسىن-بولماسىن، اقىننىڭ اۋىل مەن الماتى اراسىنداعى «سابىلىسى» ءبىر تالاي قازاقى وسەك-اياڭعا ارقاۋ بولعان سەكىلدى. بۇل بارىستى اقىننىڭ جارى لاشىن دا جاسىرماعان. ماسەلەن، لاشىن بىلاي دەپ جازادى: «قولمەن قويعان وسەكتەرگە مۇقاعالي ەرمەيتىن، ەلەمەيتىن. مەن ايەل ادام ەمەسپىن بە، تەز اشۋلانىپ، كۇيىپ-ءپىسىپ قالاتىنمىن. «مۇقاعالي مۇنى بالاسىمەن جەڭگەدەي الىپتى» دەگەندى ەستىگەندە، ءتىپتى جۇمىسقا بارماي، جاتىپ الدىم... وسەك دەگەنىڭىز ميكروبتار سەكىلدى تەز وربىگىش. اقيقاتىن كورە تۇرا كەي ادامدار وسىعان ماماندانىپ تا كەتەتىن سياقتى».

ءبىزدىڭ بۇعان قوسارىمىز: اقىن دا، اقىننىڭ جارى دا ءبىر-بىرىنە ادال بولۋمەن بىرگە، تۇرمىستىڭ توقشىلعى مەن جوقشىلىعىن ءبولىسىپ كوتەرگەن جۇبى اجىراماس جۇبايلار دا بولا بىلگەن. مۇقاعاليدىڭ كەيبىر تەنتەك مىنەزدەرىنە كەشىرىممەن قاراپ، ونى ءاربىر ساپارىنان سارعايا كۇتكەن، قازاقتىڭ قاراپايىم قىزى، بالالاردىڭ اق ەدىل اناسى لاشىن بولماعاندا، اقىن:

مەيلى عاسىر، ايلار ءوتسىن جىل ءوتسىن،

تەك ءومىرىم سەنىمەنەن ءبىر ءوتسىن.

سەن – بايلىعىم، سەن – باقىتىم، سەن – دوسىم،

سەن – تىرەگىم، سەن كەۋدەمدە جۇرەكسىڭ! – دەپ ولەڭمەن حات جولداماس ەدى.

ءسويتىپ، بىلىمگە سۋساعان بىرەگەي تالانت تيەسەلى وقۋىن جالعاستىرا ءجۇرىپ، راديودا ديكتور بولىپ تا جۇمىس ىستەدى. كۇمبىرلەگەن قوڭىراۋداي اۋەزدى ۇنىمەن ادەبي حابارلاردى ارلەپ وقىعاندا، تىڭدارمان قاۋىم راديوقابىلداعىشقا اربالىپ، قالت ەتپەي تىڭدادى ەكەن دەسەڭىزشى. سول ادال تىڭدارماندارىنىڭ ءبىرى، ارينە، اقىننىڭ جارى لاشىن بولعاندىعى جۇرتقا ايان.

50-جىلداردىڭ ورتاسى مەن 60-جىلداردىڭ باسىنا دەيىن جالعاسقان «الا شاپقىن» ىزدەنىس پەن ادەبيەتكە دەگەن اسىرە قۇنىعۋشىلىق اقىندى ءبىرتالاي جاڭا دوستارىمەن تابىستىرعانى كەيىن جازىلعان ەستەلىك جازبالاردان بەلگىلى. الايدا، بىرەۋلەر «كۇرىشتىڭ ارقاسىندا كۇرمەك سۋ ءىشىپتىنىڭ» كەبىن كيىپ، اقىننىڭ تولاعاي سەزىمدى اسەرىمەن تولقىعان شاعىنان گورى، شاراپ ءىشىپ شالقىعان شاعىن جازۋ ارقىلى ۇلى تۇلعانىڭ كەلبەتىنە كولەڭكە تۇسىرسە، ەندى بىرەۋلەر اقىنمەن جەرلەس، دامدەس بولعانىن بۇلداعانداي، «مەن دە ودان كەم ەمەس ەدىم» دەگەندەي ەمەۋرىن تانىتادى.

ايتالىق: «اقىنىڭ تاي-قۇلىنداي تەل وسكەن جەرلەسى، اقىن ەركىن ءىبىتانوۆتىڭ «مەن بىلەتىن مۇقاعالي» اتتى ەسسەسى تاقىرىپ اياسىن تولىق شارلاي الماعاندىعىمەن قويماي، سوڭىندا ءوزىنىڭ ايتىسكەرلىككە دە بەيىم ەكەنىن دالەلدەۋمەن شەكتەلەدى.

دەي تۇرعانمەن، جالپى ەستەلىك-جازبالاردىڭ تۇپكىلىكتى نيەتى دۇرىس. كەم دەگەندە اقىن جانىن تۇسىنسەك دەگەن ىنتا-ىقىلاستىڭ نىشانى بار. مەنىڭشە، مۇقاعاليدىڭ ونەرىنە تامسانىپ، ومىرىنە ەسىركەي قاراۋدىڭ ءجونى جوق. ول تۇرمىستا قينالىپ، توپ ورتادا جالعىزسىراپ، «قاتىباستاردان» قاجىعانىمەن، جارىق پەن جىلۋدى الاڭسىز قۇشىپ، جۇرەگىنىڭ تۇبىنە كىر جاسىرماي، شىن مانىندە ءومىر سۇرگەن باقىتتى ادام.

مۇقاعاليدىڭ اۋىل اياسىندا وتكەن ءومىر سوراپتارىن قايتادان تۇگەندەسەك، 1960 جىلى نارىنقولداعى اۋداندىق گازەتكە ارنايى شاقىرىلىپ، سوندا ءبولىم باستىعى بولعاندىعى بەلگىلى، اقىن «يليچ» پوەماسىن وسىندا ءجۇرىپ جازعان.

ال، قاراسازدا، شيبۇتتا ءجۇرىپ تە، ارا-تۇرا الماتىعا دا ات باسىن بۇرىپ، نەمەسە سوندا ايلاپ-جىلداپ وقىپ، ودان ويلاعانىن تاپپاسا، قورجىن تامداعى قوردالى كىتابىنا كومىلىپ، ۇنەمى جاڭارۋ، ءوسۋ، تولىسۋ بارىسىن باسىپ وتكەن. باستان-اق جالاڭ اتاققا بولا جانىن جالدايتىن جازعىشتاردان بويىن دا، ويىن دا اۋلاق ۇستاعان ءبىرتۋار اقىن، كۇنى-ءتۇنى شابىتتى جۇرسە دە شىعارمالارىن باسىلىمدارعا سيرەك جولداعان. الايدا، قاراپايىم تىلىمەن-اق قارابايىر حالىقتىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ، كوڭىلىن تاۋىپ كەلە جاتقان جاڭا ەسىمدى قاسىم امانجولوۆ، ءابدىلدا تاجىباەۆ سەكىلدى مايتالمان اعالارى ەرتە تانىعان.

1952 جىلى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك «كوركەم ادەبيەت» باسپاسىنان جارىق كورگەن «جاستىق جىرى» اتتى توپتاما جيناققا اقىننىڭ «ءىنىمنىڭ ويى»، «شەبەر» دەپ اتالاتىن ەكى ولەڭى كىرگەن. «قىراندى قىران الىستان تانيدى» دەگەندەي، سول كەزدىڭ جاس اقىندارىنىڭ ىشىنەن ۇلكەن توپتى ىرىكتەپ الىپ، ونىڭ ىشىنەن مۇقامەتقالي دەگەن ەسىممەن ماقاتاەەۆتىڭ ەكى ولەڭىنە ادەيى ورىن بەرۋى، قۇراستىرۋشى قاسىم امانجولوۆتىڭ كورەگەندىگىن راستايدى. ءا.تاجىباەۆتىڭ دا 1960 جىلى «قازاق ادەبيەتىنىڭ» ءبىر سانىنا اقىندى ارنايى تانىستىرىپ، ءبىر توپ ولەڭىن قوسا جاريالاۋى تالانتتى تانۋدىڭ، ولەڭدەرىن باعالاۋدىڭ العاشقى دالەلدەرى.

20-عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا، اقىن ارا-تۇرا بولسا دا جاقسى ولەڭدەرىن جاريالاپ وتىرعان. ماسەلەن، 1954 جىلى «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆا» جۋرنالىنىڭ 6-سانىندا اقىننىڭ «اكە تۋرالى ءسوز»، «ءبىزدىڭ جاقتىڭ ءىڭىرى»، «حات» دەپ اتالاتىن ءۇش ولەڭى جاريالانادى. سونداعى:

كۇندەگىدەن الدەقايدا جاي ءتىپتى،

ءدوڭ ارتىنان ارەڭ-ارەڭ اي شىقتى.

ۇياسىنا كەشەۋ قالعان توپ ۇيرەك،

جايىلىمنان جاڭا عانا قايتىپتى، – دەگەن.

«ءبىزدىڭ جاقتىڭ ءىڭىرى» قانداي عاجاپ، سوزبەن سىزىلعان سۋرەت ەمەس پە؟

ءسويتىپ، مۇقاعالي العاشىندا جاڭاعىنداي جاڭاشىل جىرلارىمەن جىر الەمىنە جىلى لەپ اكەلسە، 60-جىلدار تابالدىرىعىن «يليچ» سەكىلدى ءىرى پوەماسىمەن اتتاعان ءتارىزدى.

«سودان نە كەرەك، – دەيدى اقىنىڭ اناسى ناعيمان، – 1962 جىلدىڭ جاز ايىندا اياق استىنان بۇزىلدى.

– ال، ناقا، بۇيىرسا الماتىلىق بولاسىڭ، كوشەمىز! – دەدى ءاي-شاي جوق.

– سوندا قايدا بارامىز؟ ءۇيدى قايتەسىڭ، بالام-اۋ، – دەيمىن.

– قورىقپا، ناقا! ولەڭىم ولتىرمەيدى، اسىرايدى ءبارىمىزدى، – دەيدى ماڭدايى جارقىراپ».

اقىنىڭ اناسى وسىلاي دەيدى. مۇندا زارەدەي جالعاندىق، جاساندىلىق جوق. ءسويتىپ اقىن ءۇشىن شۋاعى دا ءبىرتالاي، ىزعارى دا جەتەرلىك، تۇسىنگەنگە زور، ىسىنگەنگە قور كورىنىپ وتكەن الماتىداعى الماعايىپ عۇمىردىڭ جاڭا كالەندارى پاراقتالا باستايدى.

اقىن جانە الماتى

«مۇقاعالي الماتىدا نەبارى ون بەس جىلداي ءومىر كەشىپتى. ال ون بەستىڭ ون جىلىن تازا شىعارماشىلىققا ارنادى»، – دەيدى بەلگىلى اقىن تۇمانباي مولداعاليەۆ.

مەنىڭشە، بۇل جورامالمەن تولىق كەلىسۋگە بولمايدى. ويتكەنى شىعارماشىلىقتا دەمالىس، مەيرام-مەرەكە دەگەن ۇعىمدار بولمايدى. ءتىپتى قالام الۋعا قاۋقارى جەتپەسە دە، ۇلكەن ميى توقتاۋسىز تولعانىستا بولادى. مۇنداي بەرىلۋدىڭ، قاجىر-قايراتتىڭ ۇلكەن ونەگەسى مۇقاعالي اقىندىعى ەكەنىن مويىنداعان ءجون.

ەندەشە، بارشا قىسقا عۇمىرىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن الماتىدا وتكىزگەن اقىن، ون بەس جىلدىڭ بەس جىلىن بەكەر وتكىزدى دەۋگە ەشقانداي نەگىز جوق. ۇنەمى وي سوڭىندا جۇرەتىن ادامنىڭ قاشان دا ۇستەل باسىنان تابىلۋى شارت ەمەس، ەندەشە، ون بەس جىلدى ون جىلعا دومالاقتاپ، بەس جىلىن بەكەرشىلىككە تەلۋ دەنە ەڭبەگىنە ۇيلەسسە دە، وي ەڭبەگىنە كەلىڭكىرەمەيدى.

اقىنىڭ الماتىندا وتكەن ءاربىر مينۋتى تۇڭعيىق وي مەن شيرىققان شابىتتىڭ، جالعاندىقپەن جاعالاسىپ، ادالدىقپەن اڭقىلداپ تابىسقان ساتتەردىڭ، قازاق جىرىنىڭ بولاشاعى جولىنداعى تىنىمسىز ىزدەنىستىڭ كۋاسى.

مۇنى ءبىز اقىننىڭ وزىنەن ارتىق بەينەلەپ ايتۋعا دارمەنىمىز جەتپەيدى.

مۇقاعالي شىنىندا قۇبىلىس ەدى. ونىڭ پوەزياسىنداعى قاراپايىم حالىق ءتىلى مەن نوسەردەي توپەلەگەن ءسوز مارجانى ءبىر-بىرىمەن شارپىسقاندا، اقىن وبرازى ادامنان گورى الدەبىر قۇدىرەتتى كۇشكە ۇقسايتىنى، سوندىقتان دا ونىڭ بولەك قۇبىلىس ەكەندىگى، كەيدە ءتىپتى پوەزيانىڭ ەندى ءبىر بالاماسى ماقاتاەۆ سەكىلدى.

بۇل اراسىن اقىننىڭ ءوزى دە ەرتە تانىپ، ادەمى ايتا بىلگەن. ماسەلەن:

پوەزيا!

مەنىمەن ەگىز بە ەدىڭ؟

مەن سەنى، سەزەسىڭ بە، نەگە ىزدەدىم؟

الاۋراتقان تاڭداردان سەنى ىزدەدىم،

قاراۋىتقان تاۋلاردان سەنى ىزدەدىم.

ماحابباتتان ىزدەدىم، ساعىنىشتان،

ارمانىمنان ىزدەدىم الىپ ۇشقان!

ساتتەرىمنەن ىزدەدىم جاڭىلىسقان،

سەنى ىزدەدىم، جادىراۋ، جابىعىستان، – دەمەي مە ءبىرتۋار اقىن.

«ءسويتىپ، اۋىلدان استاناعا كوشتىك تە كەتتىك، – دەيدى اقىننىڭ اناسى ناعيمان, – دايىن تۇرعان ءۇي قايدا. تاستاقتان شىنقول دەگەن قازاق شالدىڭ كىشكەنتاي ەكى اۋىز ءۇيىن جالعا الدى. راس، ول كەزدە پاتەر اقى ارزان، اقشا دا تاپشى. بالام راديودا، گازەت-جۋرنالداردا قىزمەت ىستەدى. اندا-ساندا ءماز بولىپ جاڭا شىققان ولەڭدەرىن كورسەتەدى. ارا-كىدىك بولسا دا قالاماقىسىن الىپ، مارە-سارە بولادى».

ناعيمان انانىڭ وسى ءسوزى-اق اقىننىڭ الماتىداعى كوشىرمەلەرىنەن ءبىرتالاي نارسەنى نۇسقاپ تۇرعانداي. الايدا، وقىرماننىڭ مۇنىمەن قاناعات قىلا قويۋى ەكىۇداي. مۇقاعاليدىڭ ونەرىنە ولەردەي عاشىق بىلايعى قاۋىم مۇقاعاليدى تانۋمەن بىرگە، ادام مۇقاعاليدى دا كورگىسى كەلەدى. تومەندە ءبىز وسىنداي سۇرانىستارعا جاۋاپ بەرۋگە قۇلشىندىق.

ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى لەۆ تولستوي: «ءوز ويىمەن ءومىر ءسۇرىپ، وزگەنىڭ ورنىنا ءوزىن قويا بىلگەن ادام – ەڭ جاقسى ادام. باسقالاردىڭ ويىمەن ءومىر ءسۇرىپ، دۇنيەدە ءوزىن عانا كورە بىلگەن ادام – ەڭ جامان ادام»، – دەگەن ەكەن. دانىشپاننىڭ دايەكتى سوزىنە مۇقاعالي مىنەزىمەن دە، مىنىمەن دە سىيىپ تۇر.

1960 جىلداردا قازاق ادەبيەتىنە دارىنى دا زەرەك، داۋىسى دا بولەك تالاي-تالاي تالانتتار كەلىپ قوسىلعانى انىق. سوعان قاس قىلعانداي، ادەبيەتتى ساياساتتىڭ قولعاناتى ەتەتىن سوۆەتتىك جۇيە جۇيكەنى جۇقارتىپ، «توقىراۋ توقپاقتارى» دا توبەدەن ءتونىپ تۇردى. بارلىق سالانى جايلاعان بيۋروكراتتىق پەن كەرەناۋلىق ادەبيەت شەبىنە دە شەڭبەر سىزىپ، شەكتەمە قويدى. سونىڭ سولاقاي قولشوقپارلارى «شاش ال دەسە، باس الارداي» قۇتىرىنىپ، شىنايى دارىنداردى «دارعا اسپاققا» ۇمتىلعانى بۇگىن دە اڭىز بولىپ ايتىلادى. سول رۋحاني قاقتىعىستاردىڭ قايناعان ورتاسىندا وت پەن سۋدان تايىنباي بارشا بولمىس بىتىمىمەن باسىنا تونگەن قارا بۇلتتى ناجاعايشا وسقىلاپ، سوسىن جىر نوسەرى بوپ توگىلىپ، قايماناعا قابىرعاسى سوگىلىپ، ەستىگە دە، ەسەرگە دە ەگىلىپ مۇقاعالي ءجۇردى.

1960 جىلى 18-ناۋرىزداعى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە مۇقاعاليدىڭ ءبىر توپ ولەڭى جارىق كوردى. وزىنەن دە وتتىلاۋ، ويلىلاۋ جاس جەتكىنشەككە ايگىلى اقىن ءابدىلدا تاجىباەۆ «ويىڭدى بايىتىپ، سەزىمىڭدى تىڭايتار جىرلار وقىعاندا قۋانباسقا بولا ما؟» دەپ اعالىق مەيىرىمىن توكتى. بۇعان بولا ءابدىلدا الاسارعان جوق، قايتا ەل نازارىنداعى بەدەلى بيكتەي ءتۇستى. وسى تانىستىرۋدان ەكى جىل كەيىن اقىننىڭ «پسسياناتا» دەگەن تۇڭعىش جىر جيناعى جارىق كوردى. وسىدان 1976 جىلعى تاڭدامالى جيناعىنا دەيىن مۇقاعالي 14 جىلدا 8 جيناق بەردى.

وكىنىشكە وراي 1969 جىلى قاراشادا اياق استىنان جوعالىپ كەتكەن، ءبىر كىتاپ بولاتىنداي شىعارمالارىن ەسەپكە الماعاندا، اقىن ءار ەكى جىل سايىن ءبىر جيناق بەرىپ وتىرعان. مۇنان تىس، «دانتەنىڭ قۇدىرەتتى» كومەدياسىنىڭ «تامۇق» دەگەن ءبىرىنشى ءبولىمىن قازاقشالاپ، كىتاپ ەتىپ شىعارعان. ارا-تۇرا ورىس تىلىندە سىني ماقالالار جازعان. «قوش، ماحاببات!» سياقتى پروزالىق جانرعا دا قالام تەربەگەن.

15 جىلدا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە، «جۇلدىز» جۋرنالىندا، «قازاق راديوسىندا» جۇمىس ىستەگەن. «پارتيالىق جارنانى تولەمەدىڭ» دەپ پارتيادان شىعارىلسا، قوناەۆقا تيەتىن «حاتشىعا» دەگەن ولەڭدى ادەيى باسۋعا جولدادىڭ» دەگەن سىلتاۋمەن جازاعا تارتىلعان. ءتىپتى جۇمىستان دا ايدالعان. تۇرالاعان تۇرمىس تاۋقىمەتتەرى مەن قوسا 11 جاسار قىزى مايگۇل كەزدەيسوق شىرعالاڭعا تاپ بولىپ، اقىن جانىنا جازىلماس اقاۋ تۇسىرگەن.

اقىن جانى تىم نازىك، الايدا، جىلاۋىق ەمەس، ونىڭ كوكىرەگىن سىزداتقان كۇرسىنىسىنىڭ وزىندە بولاشاققا دەگەن ۇلكەن سەنىم، اسقان ادالدىق، ايارلىققا قارسى ارپالىس، جارىق پەن جىلۋعا بولعان ىڭكارلىك جاسىرىنىپ جاتقان ەدى. ول كۇيكى تىرلىككە بولا جابىرقاپ، جاسىعان ەمەس. ەسەسىنە:

جىلاپ كەلىپ، كەلمەيدى جىلاپ كەتكىم،

ول عۇمىردى اۋىزعا ءبىر-اق تەپتىم.

جاماندىقتى جاقسارتىپ، جاقسىلىقتى،

ودان ارى كەلەدى شۋاقتى ەتكىم، – دەپ ءىرى تۇلعالارعا جاراساتىن ۇلكەن ولشەم ۇستانادى.

ال، اقىن جانى شامىرقانسا وزگەنى ەمەس، اۋەلى ءوزىن-ءوزى سۇراققا تارتىپ، «وزىنە-ءوزى كۇبىرلەپ» جان الەمىن مازالاعان الدەنەلەر تۋرالى تولعانىپ، سوسىن ولەڭمەن وڭاشا قالىپ، مەيىر-شاپاعاتتى ومىردەن ەمەس، ونەردەن ىزدەپ ورشەلەنەدى. كەي كەزدەرى كوڭىلى جاقىن جاقتاستارىنان «مەن اقىنمىن با؟» دەپ سۇراعان. «ارينە، اقىنسىڭ» دەگەن كوڭىل جىقپاس سوزدەرگە نانباعان. ءادىلىن ايتار الدەبىر دانىشپان ىزدەپ الماتىنى التى ايلانسا دا تاپپاعان. ءابدىلدانىڭ «الەي بولسىن!» دەگەنى تالانتتى تانۋدىڭ ونەگەسىنە اينالا قويمادى. سوندا دا اقىندى الىمسىنباۋ، مۇقاتۋ، سارى ىزىنە ءشوپ سالۋ سىندى پەندەشىلىكتەر ۇدەمەسە، باسەيمەدى. تىرلىگىندە تامشىداي قوشامەت تە كورمەگەن اقىنعا اقتىق اقيقات ءسوزى ونى و دۇنيەگە اتتاندىرىپ، 5 جىل وتكەن سوڭ ايتىلدى. اكادەميك، سىنشى مۇقامەتجان قاراتاەۆ «م.ماقاتاەۆتىڭ العاشقى قالامىنان-اق ونىڭ ايرىقشا تالانت ەكەنىن اڭعارۋعا بولاتىن ەدى، اڭعارماپپىز»، – دەدى اقىننىڭ 50 جىلدىعىندا. مىنە، بۇل ءسوز بارشا الماتىلىق زيالى قاۋىمنىڭ شىن كەسپىرىن ايپاراداي اشتى.

«مۇقاعالي» اتتى قارا كىتاپتاعى ەستەلىك جازبالاردىڭ دەنى ونىمەن «ىشتەس» ەمەس، ىستەس بولعانداردىڭ، تاعدىرلاس ەمەس، تاباقتاس بولعانداردىڭ نەمەسە تانىس-بىلىستەردىڭ ەجىكتەگەن ەستەلىگىنە تولى. كەزىندە، مۇقاعاليدى كەڭسەسىنە جولاتپاي ەسىكتەن قابىلداعان «قاتىباستاردىڭ» ەندى ايلانىپ كەلىپ ەڭىرەگەنىنە جول بولسىن.

قاي زاماندا دا كەمەڭگەرلەر بويىنداعى كەمشىلىكتەن جەمەڭگەرلەر جەم تاۋىپ جەگەنى راس. سەبەبى، جەمساۋى سالاقتاعان، قارنى قامپيعان قارابايىر نەمەنىڭ قولىندا قالايدا قوقاڭداعان توقپاق بار ەدى. ولار بيلىك بيشىگىن كەلسە-كەلمەس ۇيىرگەندە، ۇساقتارعا ەمەس، ۇلى تۇلعالارعا ءۇيىرۋدى ءبىر ءتۇرلى ماقتانىش كورەدى. الايدا، ۋاقىت ساباز ءبارى-ءبارىن ءوز ورنىنا قويا ءبىلدى. كەشە مۇقاعاليدىڭ ءوز باسىن مۇقاتقاندار بۇگىن مۇقاعالي اتىنداعى سىيلىقتىڭ ساداعاسى ەسەپتى. بۇعان تاڭدانۋعا بولمايدى. تاۋلار اسقاقتاعان سايىن توبەلەر كولەڭكەدە قالادى. ەندى بىرەۋلەر «ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان ارتىق» دەگەندى كولدەنەڭ قويىپ، ءالى ءتىرى جۇرگەندىگىن باقىت سانايتىن كورىنەدى. قالاي دەسەك تە ۇلى تۇلعالاردىڭ تاعىلىمىنا باس ءيىپ، تاعدىرىنا تاڭدانۋ – ەستىنىڭ دە، ەسەردىڭ دە سىباعالى ءىسى. مۇنىڭ ءبىرى – تانۋعا، تۇسىنۋگە قۇلشىنىس تا، ەندى ءبىرى – تاڭدانۋ، تابىنۋ. بەينە زەينوللا قابدولوۆ ايتقانداي: «تالانتتار تاۋسىلىپ، تابىنۋشىلار قالدىق». بۇل سوزدەن ەندىگىنىڭ ءبارى تۇگەل ىسكە تاتىمايتىن جارامسىز دەگەن ۇعىم تۋماسا كەرەك، قايتا مۇنى دارابوز دارىن، تارلان تالانتتارعا دەگەن ۇلكەن باعا، قۇرمەت دەپ تۇسىنسەك ماقۇل.

مۇقاعاليدىڭ ارۋاعىنا باس يگەن تانۋشىلار مەن تابىنۋشىلاردىڭ اراسىندا ءالىمباۆ سەكىلدى ۇلكەن اقىن دا، تىلەنديەۆ سەكىلدى كورنەكتى كومپوزيتور دا، ءاشىموۆا سەكىلدى انشىلەر دە، الديبەكوۆ سەكىلدى جۇيرىك جۋرناليستەر دە مول.

اقىن مۇزافار الىمباەۆ «مۇراتى مىقتى مۇقاعالي» اتتى ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازادى: «وڭاشادا سىرلاسىپ قالعاندا ەكەۋىمىزدىڭ ورىسشالاپ كەتەتىن كەزدەرىمىز از بولمايتىن... مۇقاعالي دىلمارلىگى – اناۋ ءبىر احاۋشىل توپقا اتىمەن ۇقسامايتىندىعىنا دالەل، جاتپاي-تۇرماي جاھاننىڭ شارتارابىنان شالقار ءبىلىم-عىلىم تەرگەندىگىنە كۋا. ەكىنشىدەن، ورىس ءتىلى لەكسيكاسىنا ەمىن-ەركىن ەندەپ كىرۋى دە ويلانا تولعانا وقىعانىن، وزگە ءتىلدىڭ تابيعي سارايىنىڭ تورىنەن ىركىلمەي ءىنجۋ ىزدەگەنىنىڭ كۋاسى».

كورنەكتى كومپوزيتور نۇرعيسا اتاباي ۇلى: «اقىن ءىنىم ەكەۋمىز ءبىزدىڭ ۇيدە تۇپ-تۋرا وتىز كۇن جۇمىس ىستەدىك. بۇگىندە ەل اراسىندا شىرقالىپ جۇرگەن مەنىڭ اندەرىمنىڭ كوبى سول وتىز كۇن ىشىندە مەنىڭ شاڭىراعىمدا دۇنيەگە كەلگەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەس، بالكىم»، – دەپ جازادى ەستەلىگىندە.

بۇل 1975 جىلدىڭ كۇز كەزى ەكەن. مۇقاعالي ەش جەردە جۇمىس ىستەمەي ۇيىندە شىعارما جازۋمەن اينالىسىپ جاتىپتى. نۇرعيسا مۇقاڭدى ءوزى ىزدەپ بارعان. سول بىرگە جۇمىس جاساۋدىڭ ناتيجەسىندە ايگىلى «سارجايلاۋ» ءانى باستاعان «دومبىرا-دوسىم»، «ەسىڭە مەنى العايسىڭ» قاتارلى ادەمى اندەر ومىرگە كەلىپتى. وسىنداعى «دومبىرا-دوسىم» دەگەن ءاننىڭ شىعۋ تاريحى ءوزى ءبىر قىزىقتى اڭگىمە. نۇراعاڭنىڭ جۇبايىنىڭ اتى داريعا ەكەن. بىردە تىستان شارشاپ ورالعان تىلەنديەۆ ايەلىنە «داريعا، دومبىرامدى بەرشى ماعان»، – دەيدى عوي. وسىنى بايقاپ قالعان اقىن قاعاز قالامىن الىپ، وزگە بولمەگە اسىعىس كىرىپ كەتەدى. سوسىن كوپ وتپەي:

داريعا-اي، دومبىرامدى بەرشى ماعان،

جانىما كەلشى جارىم، كەلشى بالام.

بەي ۋاق ىڭىردەگى كوڭىلىمە،

كۇي بولىپ، كۇڭىرەنىپ ەنشى دالام، – وسىعان ءان جاز، اعا، – دەپ ءوتىنىپ مۇقاعالي تۇرادى نۇرلانىپ.

تالانتتار تابىسقاندا، مىنە، وسىنداي شىنايى ونەر تۋىندىسى ءاپ-ساتتە-اق ومىرگە كەلەرى تابيعي قۇبىلىس.

مۇقاعاليدىڭ الماتىداعى كۇندەرىن كۇرسىنبەي، كۇڭىرەنبەي ەسكە الۋ مۇمكىن ەمەس. بىزدەرگە مۇقاعالي سياقتى ۇلى تۇلعا مەن ىستەس، دامدەس بولماق تۇگىل، جاي بەت كورىسۋدى دە جازباپتى. مۇنىڭ سەبەبى، مۇقاعالي ءتىرى كەزىندە-اق جۇرتتان بولەك قۇدىرەتكە اينالىپ كەتتى دەگەندىك ەمەس، ۋاقىت، تەرريتوريا جار بەرمەدى. اينالاسىن بالا مىنەزىمەن الاڭداتىپ، دانا مىنەزىمەن ارانداتىپ جۇرگەن اقىن كىمنىڭ قولىن قايتارىپ، كىمنىڭ كوڭىلىن سۋىتتى عوي دەيسىز، وندايلاردان بولعاندا كىم كورىنگەنگە كەلىپ جاتقان 60 جاسىڭدى وسى ۋاقىتقا دەيىن ورتالاپ تا قالادى ەكەن مارقۇم.

ءجا، اقىن ءۇشىن الماتىنىڭ ءجونى بولەك بولدى. اقىنىڭ ءىزى قالعان كوشەلەرگە اقىننىڭ ەسىمى بەرىلدى. «توگىپ تۇرعان نوسەرگە قاراماي-اق، ءبىر قىز كەتىپ بارادى جالاڭاياق» دەگەندەي، تىرشىلىك تولاستاعان جوق. كەشەگى مۇقاعاليدى مۇقاتقان اۋىزدار بۇگىن ماراپاتتاۋعا جاتىلعان. تارپاڭ تالانتتىڭ كوكىرەگىنەن كۇركىرەپ جەتكەن جىر تاسقىنى الگىندەي توعىشار توبىردىڭ ءوزىن دە، ءسوزىن دە كومىپ كەتتى. ولار ەسەڭگىرەپ قالدى. اقىندى ەسكە الامىن دەپ ەسىركەي سويلەيتىندەر بۇگىندە حالىق قاھارىنا جولىعىپ وتىر.

اقىن عالامدى كۇزەتسە، اقىندى حالىق كۇزەتەدى. سانالى كۇزەتۋدى قارابايىر قىزىقتاۋعا ايىرباستاۋعا بولمايدى. ءبىز مۇقاعالي جىرلارىن جاتتاپ الىپ، تامسانۋعا عانا ادەتتەنىپ قالدىق. ال، بۇكىلدەي حالىق تىلىمەن سويلەيتىن مۇقاعالي جىرلارىن قايتادان قازاقشالاۋ باسى ارتىق شارۋا. الايدا، ونىڭ تەرەڭ قاتپارلارىنا، ارىداعى استارىنا دەندەپ ەنۋ ەكىنىڭ ءبىرى بويلاي الاتىن جۇمىس ەمەس. ءبىزدىڭ دە تسيتاتتارعا سۇيەنىپ، سيپاي قامشىلاپ وتىرعانىمىز سونىڭ سالدارى.

بىراق ءبىر نارسە ايدان ايقىن، ول – مۇقاعالي پوەزياسى. تاراتىپ ايتساق، جانىڭا جاقىن، جاساندىلىقتان اۋلاق ءسوز مارجانى. ەسى دۇرىس پەندە بالاسىنا تۇگەل تۇسىنىكتى فيلوسوفيالىق تۇيىندەرمەن تۇڭعيىق تۇجىرىمدار، جەر مەن كوكتى تۇتاستىرعانداي شالقار شابىت دارياسى...

اقىن قاشان دا جالعىز، ولەڭىمەن وڭاشا قالۋدى جانى سۇيەدى. الايدا، الابۇرتقان كوڭىلى كوكجال تولقىنشا جارقاباقتى قابارداي شارق ۇرىپ دوس ىزدەيدى، سىرلاس، مۇڭداس تاپقىسى كەلەدى. جولى بولماعان جولشىباي سۋسىنىن قاندىرىپ، جاتقا دا، جاقىنعا دا سۋىرىلىپ سويلەپ جۇرە بەرەدى. اقىن جۇرەگىن قانشالاعان قاتىگەز ىزعارلار قارىسا دا وعان بولا ومىردەن سۋىنبايدى. كوڭىلىن قالدىرعان پەندەلەرگە وكپە ارتىپ، كەك ساقتامايدى. سوندىقتان دا اقىن جىرلارىندا الدەبىرەۋگە بولا شالا بۇلىنگەن شۋماقتار ۇشىراسپايدى. جالپى ادام بالاسىنا وكپەلەۋدەن گورى، ادامي مىنەزدەمەنىڭ مىندەرىن تەرگىشتەۋدەن گورى وي سالىپ، وياتۋعا، وڭدى جول مەن پيعىلداعى كەڭدىكتى ۇستانۋعا باستايدى. مۇنىڭ وزىندە اقىلگويسىگەن ۋاعىزبەن ەمەس، نانىمدى ۋاجىمەن ەرەكشەلەنەدى.

مۇقاعالي عۇمىرىنىڭ الماتىداعى ون بەس جىلى بەينەلەپ ايتقاندا، 15 مينۋتقا سوزىلعان بوكسەر باسەكەسى سەكىلدى بولدى. باسى-كوزىڭ دەمەي توپەشتەگەن جۇدىرىقتان ەسەڭگىرەپ بارىپ دەم العان اقىن، كەلەسى كەزەكتەرگە ۇلكەن سەنىممەن سەرپىلە كوتەرىلەدى. «ءادىل قازىلاردىڭ» اقيقاتتان الشاق سايقال سارابىندا، قارسىلاسىن جاقتاپ ءنومىردى قاتە ۇلەستىرگەن سۇرقيا سۋدياعا قاراماستان، اينالا قورشاعان حالىق دەگەن قۇدىرەتكە عانا ناندى. ءسويتىپ، ءال-قۋاتى سارقىلعانشا سايىسىپ، زورىعىپ جىعىلعانشا جۇدىرىعىن اشقان جوق.

العاشقى ەكپىنمەن-اق ەرەندىك تانىتقان اقىندى تۋعان حالقى حان كوتەرىپ اكەتتى. ول ەندى قاراسازدىڭ عانا اقىنى ەمەس، بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ ارقالى اقىنىنا اينالدى.

الماتىداعى الماعايىپ عۇمىر ءۇردىسى ۇزىلگەنىمەن، اقىننىڭ ونەردەگى ماڭگىلىك ءومىرى باستالدى. الماتىداعى وسەك-اياڭ جەر قۇشىپ، اقيقات اسقاقتادى. اتى شۋلى مۇقاعالي اڭىزعا اينالدى...

قادىردىڭ قالجىڭى مەن تۇمانبايدىڭ يباسى ۇلكەن قۇرمەتكە ورىن بەرىپ، ساكەننىڭ ء(جۇنىسوۆ) سالقىن شىرايى مەن قوعابايدىڭ (سارسەكەەۆ) قورمالسىعان الپەتى ويلىلىققا اۋىستى.

ال، مۇقاڭمەن ريۋمكالاس بولعانداردىڭ ءبىرتالايى الىگە ءتىرى ءجۇر. زورىققان اقىن تاعدىرىنا تورىققان كوڭىل-كۇيلەر قوسىلىپ، سارىنى بولەك ساعىنىش سازىنا اينالىپ بارادى.

اقىن جانە اراق

اقىن مەن اراقتى بايلانىستىرىپ سويلەۋ قۇلاققا ەرسىلەۋ ەستىلگەنمەن، بۇل اقيقات ەدى. بۇكىل «رۋبايلارىن» اراق پەن قىزدارعا ارناعان پارسىنىڭ 11-عاسىرداعى تۇلەگى ومار حايامدى ايتپاعاندا، تاڭ داۋىرىندەگى لي باي مەن ورىستىڭ سەرگەي ەسەنينىن  ەسكە الساق تا جەتىپ جاتىر. ارينە، اراق-شاراپتىڭ تاقىرىپقا تۇتقا بولار تۇستارى مەن ونىڭ تىكە اقىن ومىرىنە قاتىستى جاقتارى ەكى باسقا نارسە. الايدا، شىعارماشىلىق ىزدەنىس پەن شاراپ شابىتىنىڭ دا توعىسىپ كەتكەن تۇستارىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. اسىرەسە، مۇقاعالي ماقاتاەۆ ءومىرىنىڭ كەيبىر دەرەكتەرىنە اراقتىڭ دا از ارالاسپاعانى راس. جالاڭاش بولماسا دا، جاسىرىن ەمەۋىرىنمەن ءبىلدىرۋ ەستەلىك جازبالاردا كوپ ۇشىرايدى. ءاسىلى وسىنى بۇركەمەلەمەي اشىق ايتقان ورىندى.

حالىق قالاي دا ۇلى پەرزەنتتەرىن قۇمىرامەن ايىرباستامايتىنى شىندىق. كەرىسىنشە، بىلاي بولعاندا اقىندى الىپ-قاشپا سوزدەردەن اراشالاپ قالۋعا جول اشىلار ەدى. قىسقاسى، اراق ارالاساتىن تۇستاردا ەجىكتەۋدىڭ، ەگەر مۇقاعاليدىڭ قولىنداعى توست باسقا بىرەۋدىڭ قولىندا بولسا، ءدال وسىنداي دابىرا-داقپىرتپاس ەدى. نەگە؟ ويتكەنى ول ءيسى قازاققا اتى ءمالىم ماقاتاەۆ بولعاندىعىنان. مۇنداي جاۋاپتى ەكىنىڭ ءبىرى بەرە بىلەدى. مۇقاعالي دا ەڭ اۋەلى ادام، ازامات، سوسىن اقىن. ەندەشە، كىم كورىنگەن تۇتىناتىن اششى سۋدى نەلىكتەن اقىنعا قيماي قالدىق. ول دا ۇرتتاپ كورسە بولماس پا؟

مەنىڭشە، ماسەلە بوتەلكەدەگى سۋدا ەمەس، پەندە بويىنداعى بۋدا. نەمەسە زامانا بويىن مەڭدەپ العان ۋدا. الايدا، اراق-شاراپتىڭ دەنساۋلىققا زيانى تۋرالى عىلىمدا از سويلەنگەن جوق. ال، زيانىن بىلە تۇرىپ توننالاپ ءوندىرىپ جاتقان دا جانە سول ادامدار. وسى ارادان بارىپ ونى قالاي تۇتىنۋدىڭ قاعيدالارى تۋىندايدى. انە، سول الىپپەلىك قاعيدالاردى مۇقاعالي بىلمەدى دەگەنگە كىم نانا قويسىن؟! الەمنىڭ استى مەن ءۇستىن ميىندا ساپىرىپ، تاستان دا تامىر دامەتكەن اقىندىق ويلاۋ جۇيەسى مەن ارناسىنان اسىپ-تاسقان كيەلى شابىت «بوتەلكەگە بوي الدىرىپ قويدى»  دەگەنگە ەشكىمنىڭ اۋزى بارمايدى.

اقىن ءۇشىن قيالداۋدان ارتىق راحات جوق، ال، قيالدى «سىلدىراعان كەلىسىمگە» ءتۇسىرۋ قيامەت شارۋا. ەندەشە، اقىن وسى قينالىستاردان جەڭىلدەۋ ءۇشىن ريۋمكاعا قول سوزدى ما؟ جوق. ماسەلە باسقادا. دەسە دە، جاڭا شىعارمانى جۋ، جاڭا كىتاپتى تويلاۋ دەيتىن قازاقى جاڭا سالتتاردىڭ اسەرىن دە ويلاسقان دۇرىس. بۇدان دا ماڭىزدىسى، اقىندىق تابيعاتپەن بىردە دانا، بىردە بالا مىنەز-قۇلىق.

مۇقاعالي تۋرالى ەستەلىك جازبالاردىڭ كوبىندە اقىننىڭ اقكوڭىل، اشىق-جارقىن مىنەزىمەن قوسا ادام بالاسىن الالامايتىن جۇمساق جۇرەگى باسا ايتىلادى. كەيبىرەۋلەر ەستەلىك جازىپ وتىرىپ، ەسىركەپ سويلەيدى. مەيلى قالاي بولماسىن، مۇقاعالي سىندى بيىك شىڭنىڭ ەتەگىندە تۇرىپ، استامسۋ كۇپىرلىك.

«مۇقاعالي ىشەدى، ماس بوپ جۇرەدى، دالادا قونىپ قالادى» دەگەن سوزدەردىڭ بارىمەن دە كەلىسۋگە بولادى. بىراق ول «ولەڭنەن باسقامەن جۇمىسى جوق، كۇنى بويى كوشەدە جۇرەتىن ءدارۋىش ەدى» دەۋگە كەلمەيدى. ول راديودا ادەبي ەڭبەكتەردى ءوز مانەرىمەن وبرازعا بولەپ وقيتىن ديكتور دا، گازەت پەن جۋرنالدا ءبىر اۋىز ءسوزدى قالت جىبەرمەيتىن قاعىلەز رەداكتور دا، قازاق ادەبيەتىنىڭ اۋقىمىن قيىردان شولىپ، قيسىندى پىكىر ايتاتىن بايانداماشى دا، سەميادا بالالارعا جايلى، جۇبايىنا وتاعاسى دا بولا بىلگەن ادام.

جالپى، حالىق جۇرەگىنەن ورىن العان، ەل-جۇرتىنا ءيىمى، ارقالى اقىندى ەڭ اۋەلى ادام رەتىندە تۇسىنبەي تۇرىپ، ونىڭ اتىنا ايتىلعان داقپىرتتاردىڭ دا ءۇنى وشپەيتىنى شىندىق.

«ىشكەن اراق، جەگەن ەت، باۋىرىڭدى جالماپتى» دەگەن شيپاگەر ديگنوزى دا بىرىڭعاي جەل ءسوزدىڭ جەتەكشىسى بولا المايدى. اقىننىڭ اناسى بىلاي دەيدى: «مۇقاعاليىمنىڭ مايگۇل دەگەن قىزى جول اپاتىنان جازىم بولدى. مىنە، وسىدان باستاپ بالام سەڭدەي بۇزىلدى. قاتتى كۇيزەلدى. يىعى ءتۇسىپ، سىلىنىپ سالا بەردى. مىنەزىندە دە وزگەرىس پايدا بولعانداي بولدى. سويتسەم، نە كىتابىن شىعارا الماي، نە قامقور الاقاننىڭ شۋاعىنا بولەنە الماي قينالىپ جۇرگەن كەزى ەكەن عوي». «جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەگەندە»، وعان قىزىنىڭ ءولىمى قوسىلىپ، ءجۇنجىپ-اق كەتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ تولاسسىز جازا بەردى. نە جازعانىن قايدام...»

مۇنى ءبىز اقىننىڭ اناسى ناعيماننىڭ «ويلاعاندا وزەگىم ورتەنەدى» دەگەن ەسكە الۋ سوزىنەن كەلتىرىپ وتىرمىز. سول كەزدە مۇقاعاليدىڭ مايگۇل دەگەن 11 جاسار قىزىن كوشەدە قۇيعىتىپ كەلە جاتقان ءبىر ورىس موتوتسيكلمەن قاعىپ كەتەدى. بۇل ايانىشتى شىرعالاڭ كوپە-كورنەۋ مەكتەپتىڭ الىستىعىنان، ءارى اۋىلدان كەلگەن بالاعا قالا كوشەسىندە ءجۇرۋدىڭ قاعيدالارىنان مۇعالىمدەردىڭ قاداعالاپ وتىرماۋىنان تۋىنداعان. اقىن اياۋلى قىزىنىڭ قازاسىنا ءبىر ەمەس، ەكى ولەڭ ارناعانى وقىرمانعا ءمالىم.

بىزدە قازىر اراق-شاراپتى ءبىرشاما كوپ تۇتىنعان قالامگەرلەردىڭ سوڭعى ۇكىمى تىم قاراپايىم «اراق» دەگەن ازازىلمەن-اق شىعىپ جاتىر. وسىلاي ايتىلعان ات-ءۇستى، اسىعىس جورامالدىڭ ءوزىن مارقۇمنىڭ تۇرمىس داعدىسىمەن ولشەسەڭىز راس سەكىلدى. الايدا، ءبىز ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعىن ۇمىتىپ كەتكەندەيمىز. بۇل استە ىشپەك-جەمەكتىڭ ىشكى ورگانيزمگە اسەرى ەمەس، ادامنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان تاعدىر سىزىعىمەن بايلانىستى بولسا كەرەك. مۇنى يدەاليستىك كوزقاراس دەپ جاتىرقاۋدان ەشتەڭە شىقپايدى. ويتكەنى «كەڭ دۇنيە ءتوسىڭدى اش مەن كەلەمىن، الىنباعان اقىم بار سەندە مەنىڭ» دەپ دۇنيەنى ىقتىرا، بۇقتىرا كەلگەن اقىننىڭ جەر بەتىندە قانشا جۇرەرى و باستان-اق تىم ءدۇدامال ەدى. كوكىرەگى كۇي ساندىق، كوڭىلى دالاداي اقىنعا حالىق ۇعىمىنداعى ءتىل-كوزدىڭ دە تيگىزەر اسەرى از بولماعان شىعار. وعان اينالا الاكوز، قىزىلكوزدەردىڭ باتقان تىزەسى مەن اتقان وعىن قوسىڭىز، وعان جۇيكەنى جەگەن مۇڭلى پوەزيانى قوسىڭىز، وعان ...

اقىن شىنىندا ەرتە جان ءۇزدى، ول تورىعىپ ەمەس، زورىعىپ جىعىلدى. بولماسا وسىناۋ ءومىردى مۇقاعاليدان ارتىق شىنايى سۇيە بىلگەن كىم بار دەيسىز؟ ول ءومىردىڭ ءمانىن بارشا ۇلى تۇلعالار سەكىلدى ەڭبەكتەن ىزدەدى، دۇنيە-مۇلىك دەپ تىربانباي، ۇرپاعىنا، حالقىنا سوزدەن ساراي سالىپ بەرۋگە، رۋحاني بايلىق قالدىرۋعا قۇلشىندى. ول ءۇشىن تولعانبان، جىر جازباعان كۇندەر ولگەنمەن تەڭ.

سوق، سوق، جۇرەك!

سوق جۇرەك، قوزعال ميىم،

مي قوزعالماعاي ويدى دا قوزعاۋ قيىن.

جىرسىز ءومىر – مەن ءۇشىن ءومىر ەمەس،

جىرسىز ءومىر – مەن ءۇشىن توزعان بۇيىم، – دەۋىندە پوەزياعا دەگەن رياسىز ىنتا، شىنايى ماحاببات جاتىر.

– جىر مۇقاعالي ءومىرىنىڭ وزەگىنە اينالىپ كەتتى. ول قازاق ولەڭىنە بولەك سارىن اكەلدى. قازاق ءتىلىنىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىنە ءار قىرىنان اشىلدى. قاراپايىم سويلەۋ ءتىلىنىڭ ءوزى مۇقاعالي قالامىنا ىلىككەن ساتتە-اق جاڭارىپ، جاڭعىرىپ شىعا كەلدى. ءار ءسوزى ءبىر-بىرىمەن قاعىسقاندا، اسەم دىبىستار سىڭعىلاپ، جاڭاعى تابيعاتتان كەلگەن شەبەرلىك قايتادان تابيعاتپەن استاسىپ، ءسىڭىپ كەتە باردى.

– قازاق پوەزياسىنا وسىنداي توسىن اسەر جاساعان ارقالى اقىندى اراقپەن شاتىستىرۋ، «ول ىشپەگەن بولسا ارامىزدا ءتىرى ءجۇرۋشى ەدى» دەپ ەسىركەۋ – ارۋاق اتىنا جاسالعان كۇپىرلىك ەكەندىگىن قايتالاي ايتامىز.

اقىن «كەيىنگىلەر ىشكەن اراعىمدى دا تىلگە تيەك ەتەدى-اۋ، ونانشا انىق-قانىعىن ءوزىم-اق ايتىپ كەتەيىن» دەگەن كىسىشە، اراققا قاتىستى بىرنەشە ولەڭىن دە ارتىنا امانات قالدىرعان. ماسەلەن: «جاماننىڭ اقىلى»، «ماستىڭ مونولوگى»، «ال، دوستىم، ايىرىلايىق» قاتارلى ولەڭدەر. سونىڭ ءبىر جەرىندە:

شاراپ دەسە، شاتتانىپ، قۇراق ۇشىپ،

بولسا – وزىمنەن، بولماسا –  سۇراپ ءىشىپ.

ورالعاندا ۇيىمە، شەشەم تۇردى:

– جانە ماس بوپ كەلدى، دەپ، – مىنا كۇشىك، – دەيدى ەلىنەن ەشتەمەسىن جاسىرماعان اقيىق اقىن.

ءبىز پايدالانعان ەستەلىك-جازبالاردا مۇقاعاليدىڭ «جۇتقىشتىعىن» جۇقالاپ بولسا دا ايتقاندار از ەمەس. دەسە دە، ولار مۇنى جاسىرىپ، سىپايىلاپ جەتكىزەمىز دەپ وقىرمانىن كۇدىك-كۇمانعا قالدىرىپ، اقىندى  «اراققا قۇنىققاندار نەمەسە الكاگولدەر» قاتارىنا قالاي اپارعانىن وزدەرى دە سەزبەي قالعان.

مۇنىڭ تىسىندا، «مۇقاڭمەن پالەن جىلى جۇتىسقان شاقتارىمىز-اي، شىركىن!» دەپ شىن-وتىرىگى ارالاس تامساناتىندار دا مول سەكىلدى. ال، الىس جاتقان ءبىز ءۇشىن جەل ءسوزدىڭ ءوزى جاڭارىپ، جامالىپ، قۇلپىرىپ جەتەتىنى قورقىنىشتى. سوندىقتان وسەكتىڭ وتىنە قارسى قويۋعا تاتىر دەگەن ويمەن اقىن-دراماتۋرگ يران-عايىپتىڭ (يرانبەك ورازباەۆ) مۇقاعاليمەن الىسقان جىر-حاتتارىن تولىق كوشىرىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق.

«مۇقاڭ ەكەۋمىز بىرگە كوپ جۇردىك. ول كەز – اراق شابىت كوزى، سول سەبەپتى دە ومار حايام مەن سەرگەي ەسەنيندەر شاراپتى كوپ سىمىرگەن دەگەن ۇعىم ساناعا ءسىڭىپ تۇرعان. سوندىقتان دا مۇقاعالي دا، باسقامىز دا ءبىراز سىلتەۋدى ادەتكە اينالدىرعانىمىزدى نەسىنە جاسىرامىز؟ ءبىر جاعى بۇل – مۇقاڭنىڭ قاتتى اۋىرىپ جۇرگەن ۋاقىتى ەدى. 1972 جىلدىڭ سوڭىندا ەلگە قايتقان سوڭ اقىن اعاما شىن جاناشىرلىقپەن «اراقتى قويىڭىز» دەپ ولەڭمەن حات جازبايىمىن با؟ سويتسەم، ماعان مۇقاڭ «سولاي ءىنىم...» دەپ جىرمەن جاۋاپ قايتارىپتى. سودان مەن تاعى حات جازدىم...

«تۇسىنەمىن جانىمدى، تۇسىنەمىن...

(اقىن اعاعا حات)

جەتى اتاڭىنىڭ جەرىك اس قورەگى مە،

پايداسى جوق ومىرىڭە، ولەڭىڭە.

ابىرويدان الاڭسىز ادا قىلار،

وسى اراعى تۇسكىردىڭ كەرەگى نە؟!

 

ءالى كۇنگە الماعان اقىڭ بار ما،

ىشپە ەندى؟

ۋلانبا!

زاقىمدانبا!...

ابدەن ءاجۋا بولدىق-اۋ، ەي، اعايىن،

ولەڭى – ماس،

ءوزى ساۋ اقىندارعا!

 

ىشسەم عانا ناۋ-شابىت لاۋلايدى ەرەن،

ال، ىشپەسەم دەيمىسىڭ اۋرايدى ولەڭ!

شىنىمەن-اق «جارتىدان» جىعىلا ما،

پوەزيا كوگىندە تاۋداي دەنەڭ؟!

 

ءدايىم دۇلەي دارىننىڭ باعى اشىلسىن،

زەيىن قويعىن سوزىمە، اعاسى، شىن.

جونگە كونبەي جوڭكىلە بەرەسىڭ تەك،

ۇرىپ جىققان جيەندەي ناعاشىسىن...

 

تۇسىنەمىن، جانىڭدى تۇسىنەمىن،

بىلەم جانە تالاي ۋ ىشىلەرىن.

سەبەبى:

سالەم بەرەر شاڭىراعىڭا،

جەتەرلىك كەلىم-كەتىم كىسىلەرىڭ...

 

ءولىپ ىشپە، وتىنەم، سوتقاردايىن،

قىر ارقاما قىلىعىڭ باتقاندايىن!

...ءىنىڭدى دە جەتىسىپ ءجۇر دەمە، اعا،

كۇيدەمىن-قۇلاپ بارا جاتقاندايىن...

م.ماقاتاەۆتىڭ ولەڭمەن جازىلعان حاتقا جاۋابى:

ىنىشەك!

بىلەسىڭ بە؟

بىلەسىڭ بە؟

بۇل شاقتا كىم وسۋدە، كىم وشۋدە؟ . . .

سوپىسى بار ءومىردىڭ، سوتقارى بار،

سورى قايناپ، كۇندەردىڭ تۇگەسۋدە.

 

ءبىرى بىقسىپ جاتادى، ءبىرى جانىپ،

ءبىرى كۇلىپ جۇرەدى، ءبىرى نالىپ.

... ارمانسىزبەن الىسقان كۇنىم قۇرسىن،

ارماندىنىڭ ارتىندا ءتىرى قالىپ.

 

جاقسى ايتىپسىڭ جانىڭا بالاپ ...كەڭەس...

ارى ءبۇتىن اعاڭنىڭ،

اعات ەمەس.

... اعاڭ ءۇشىن بۇل ءومىر – رەستوران،

اعاڭ ءۇشىن بۇل ءومىر – اباقتى ەمەس.

شاراپتا ەمەس،

باسقاسىندا...

(بولادى عوي ونىمەن قوشتاسۋعا).

...شىدايسىڭ با مەنىمەن دوستاسۋعا؟

ەتەگىڭمەن سۋ كەشىپ، تاس تاسۋعا؟

 

شايحاناعا سونان سوڭ ۇرىن كەلىپ،

ىشىسەمىز، الدىمەن پۇلىن بەرىپ.

... سولاي ءىنىم!

ىشەدى اعاڭ كەيدە،

ىشپەي سونگەن ءىنىنىڭ سۇرىن كورىپ...

 

ىشىرتكىسىن وزدەرى بەرىپ الىپ،

«ىشكىش» دەي مە، شىنىمەن مەنى حالىق؟!

...ىشپە، ءىنىم، ىشەرسىڭ سودان كەيىن،

الدىمەنەن اعاڭدى كومىپ الىپ.

1973 جىل، 12 ناۋرىز.

يرانبەكتىڭ جاۋاپ حاتقا جاۋابى:

«سەن ولگەنمەن...»

سولاي، ءىنىم، دەيسىڭ عوي، سولاي، بالا،

جان ايعايىن ۇقپايسىڭ قالاي عانا؟!

سىڭارلانىپ سىڭسۋمەن ءوتسىن دەسەڭ،

ولەم دەسەڭ –

ءولىپ كەت، قارايلاما!

سەن جازاتىن جىرلاردى جالعاستىرىپ،

مەن ىشەيىن اراقتى، جاراي ما، اعا!

 

دورەكىلەۋ ەستىلەر ءدۇسىر ءۇنىم،

الديار، اعات كەتسە كەشىر ءىنىڭ...

اباقتىعا بارار جول باستالادى،

تۇتقاسىنان رەستوران ەسىگىنىڭ...

ەنەڭدى ەمگىر ەمەشەك ەپتى نەمە،

بەتتەن الىپ، باس سالىپ سوكتى دەمە؟!

ىشىرتكى ءىشىپ، ءيتيىپ جۇرگەنىمىز،

ءىش-قۇستادان ەكەنىن جۇرت بىلە مە؟!

 

...بىلگىسى دە كەلمەيدى!

بىلە دە الماس ...

ولەم دەمە؟!

وكىرتپە!  –

كۇنادان قاش؟!

جازاتايىم جىعىلىپ قالار بولساڭ.

جاتىڭ ەمەس، جاقىنىڭ كۇلەدى العاش...

دەگەندى قوي:

ءبىر مەزەت جانىپ...سونەم...

جاسىندايىن جويقىنسىڭ! –

انىق سەنەم!

كورىڭدە ەمەس، تورىڭدە توگىلەتىن،

ورەلى ولەڭ كۇتەدى حالىق سەنەن.

 

جىر سەمسەرىن اقىننىڭ توت باسا ما؟!

قىران-شابىت قىرىقتا توقتاسا ما؟!

تۇسىنبەسە جانىڭدى باعزى بىرەۋ،

«بيىتكە وكپەلەپ، تونىڭدى وتقا سالما!»

 

كوپ پىسىققا كوز تىگىپ قاراشى ۇرىن،

ۇيمەلەگەن قوقىسىققا قارا شىبىن.

سەن ولگەنمەن داريا ءومىر ورتايمايدى،

جاس توككەنى بولماسا جاناشىرىڭ.

 

سۇرىڭ قۇرسىن دەيسىڭ «اي-شايگە» كەلمەي،

مۇنارتاسىڭ مۇڭدانىپ جاي كەمەردەي.

باعىڭ جانسا قۇس قانات قۇلاگەرسىڭ،

جابىلارعا جۇرەتىن بايگە بەرمەي.

 

ۇلعايارسىڭ...

كىم بىلەر، كىشىرەرسىڭ!

كوڭىلىڭە كولەڭكە تۇسىرەرسىڭ.

ءام تاۋسىلسا سەن ولمەي مەن ولەرمىن،

بوز ايعىرداي بوداۋدا كىسىنەرسىڭ.

 

...جاستىعىمنىڭ بەيمارال شاعى ۇناماي،

مىنەزىڭدى، بەۋ، مۇقام، ساعىنام-اي!

مەندەي ءىنى تابىلار ىزدەگەنگە،

سەندەي اعا قازاققا تابىلار ما اي؟!

1973 جىل، 4 مامىر.

جوعارىداعى ولەڭمەن جازىلعان حاتتاردان-اق مۇقاعاليدىڭ تاعدىر تاۋقىمەتى مەن تالعام-تانىمىن ازدا بولسا اڭعارۋعا بولادى. ال، يرانبەكتەي اقىن جانىن شىنايى ءتۇسىنىپ، الاتاۋداي اعاسىن ايالاي بىلگەن ازاماتتار ول كەزدە تىم از بولعانى كىسىنى كۇيزەلتەدى. سوندىقتان دا اقىن جالعىزدىقتان ەمەس، تۇسىنبەۋشىلىكتەن قاجىدى. «كەزىپ كەتكىم كەلەدى كەڭ دالانى، كەربەستىسىن بىرەۋدىڭ ۇرلاپ الىپ» دەپ الاسۇرعان اقىن، «قازاقتىڭ جىگىتىنەن ءجىبى ءتۇزۋ دوس تابا الماعاندا» فاريزانى ىزدەدى، فاريزالار دا كومەيىنە تىعىلعان اششى شىندىقتى اشىپ ايتۋعا دارمەنى جەتپەي تۇرعاسىن اقىن شيرىقتى. اھ دەسە اۋزىنان اق جالىن اتىلىپ، كەيدە جالىنمەن قوسا اراقتىڭ ءيسى مۇڭك ەتە تۇسەتىن بولدى.

قىل قىسقاسى، مۇقاعالي ماقاتاەۆ اراق-شاراپتى داڭعازا، دىر-دۋ ءۇشىن تۇتىنعان جوق، ەڭ اۋەلى ناعىز ادامدى ىزدەدى، سوسىن سول ادامنىڭ بويىنان اقيقات دامەتتى. ءبارى دە بولماعاسىن، «ءومىر دەگەن ءوزىم ەكەم، مەن ەكەم» دەپ بارشا قۇبىلستى ميىندا عانا قورىتىپ، اششى سۋعا اششى شىندىقتى باسىتقى ەتىپ، ولەڭىمەن عانا وڭاشا قالعاندى ءجون كوردى.

سول جولدا جانىن دا تارك ەتتى. بۇل تۇرعىدا ول قازاق ولەڭى ءۇشىن ءولىمنىڭ وزىمەن بەتپە-بەت كەلگەن باتىر تۇلعا سول ەرەن باتىرلىق پەن اقيىق اقىندىق مۇقاعالي ەسىمىن اڭىزعا اينالدىرىپ جىبەردى.

اقىن جانە اڭىز

مەن 1996 جىلى تامىز ايىندا الماتىدا بولدىم. ونەر ادامدارىنىڭ بىرازىمەن ديدارلاسىپ تانىستىق. كوزى ءتىرى، كورنەكتى اقىن-جازۋشىلارمەن دامدەس بولىپ، كوڭىل كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، مەرەيگە مەرەي ۇستەپ ورالدىق. مۇقاعاليدىڭ تۇرعان ۇيىنە بارىپ، اقىن ارۋاعىنا ىشتەي تاعىزىم ەتتىك. تىرلىگىندە سىي كورمەگەن ەسىل ەر تۋرالى اڭگىمە-اڭىز بيىك مىنبەلەردەن گورى وت باسى مەن شاعىن باسقوسۋلاردا، كەڭسەلەردەن گورى كوشە بويلارىندا كوپ ايتىلادى ەكەن.

عافيز ەسىموۆ دەگەن وپەرا ءانشىسى ماعان مىناداي ءبىر قىزىقتى اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتقان ەدى:

– مۇقاڭمەن مەن دە دوس بوپ ءوتتىم، – دەيدى عافيز، – بىردە اباي اتىنداعى وپەرا-بالەت تەاترىنىڭ جانىمەن ەڭىستەپ كەلە جاتىر ەدىم، مۇقاڭنىڭ قوڭىر داۋىسى قۇلاعىما كەلدى. جاي ەمەس، ولەڭدەتىپ كەلە جاتىر. «ەي باۋىرىم تۇرا تۇر، انا تۇرعان تەاتر. ءسال سالتانات قۇرا تۇر، ءبىر ريۋمكا قۇيا تۇر» دەپ ءازىل-شىنى ارالاسقان وتتى جىرىمەن كەلىپ قولىمدى الدى. مىناداي الىپ اقىننىڭ ءوتىنىشىن قايتىپ جەرگە تاستارسىڭ. اسىعىس بولسام دا شارۋامنان كەشىپ، مۇقاڭمەن بىرگە كافەگە كىردىم. الگى ءبىر ريۋمكامىز ءبىر كۇنگە جالعاستى. كوپتەگەن سىرلار ايتىلىپ، جىرلار وقىلدى. ول كەزدە مۇقاڭنىڭ جانى دا، ءتانى دە اۋىرىپ جۇرگەن شاعى ەدى. مارقۇم الا كوڭىل دوستارىنان جۇرەگى شايلىعىپ، جالعىزدىقتان جابىعىپ جۇرگەن دە سىڭايلى...

– تاعى ءبىر قىزىعىن ايتىپ بەرەيىن، – دەيدى عافيز، – وسىنداعى قىزدار ينستيۋتىنىڭ الدىمەن ءبىر توبىمىز ءوتىپ بارا جاتتىق. شىجىعان ىستىق. قىزدار جاتاقحاناسىنىڭ تەرەزەسىنەن تومەن قاراي ىلىنگەن الەم-جالەم ءىش كيىمدەر كوزدىڭ جاۋىن الادى.

– مۇقا، قالامىڭىز قۋاتتى ەكەنىن بىلەمىز، تاپبەرمەڭىز قالاي ەكەن كورەلىكشى؟ – دەدى الدەبىرەۋ ماناعى ترۋسيلاردى (دامبال) نۇسقاپ، مۇقاعالي دا ىركىلگەن جوق:

ءاي، ترۋسيلار، ترۋسيلار،

كۇنگە قاراپ تۇرسىڭدار.

تۇندە نە ءىس بولعانىن،

ايتپايسىڭدار، قۋسىڭدار! – دەپ قاراپ تۇر. ءبىز شىن اقىننىڭ ءسوز تاپقىشتىعىنا تاعى دا تاڭ بولىستىق، انايىلىقتان اۋلاق، جەڭىل ءاجۋاسى دا جوق ەمەس وسىنداي ۇتقىر شۋماقتار مۇقاعاليدا كوپ-اق. قايسى ءبىرىن ايتايىن، قايران، مۇقاڭ حان ءتاڭىردىڭ مۇزبالاق قىرانى ەدى عوي، – دەپ عافاڭ الدىنداعى سىراعا قول سوزدى.

بۇل ورىن اباي اتىنداعى تەاتردان تۇسە بەرىستەگى سىراحانانىڭ الدى بولاتىن. الامىش-الامىش كۇندىگى بار دوڭگەلەك ۇستەلدەرگە اركىم كەلىپ جايعاسىپ، ءشولىن باسىپ اتتانىپ جاتىر.

ءبىر كەزدە شاشى بۋرىل تارتقان، كەلىستى قازاق جىگىتى بىزگە قوس قولىن الا جۇگىردى. عافيزدى تانيدى ەكەن. امان-سالەمنەن كەيىن بوگەلگەن جوق:

– مۇقاعاليدى ۇمىتپاعان ەكەنسىڭدەر عوي، ەندەشە، مەن سەندەرگە مۇقاڭنىڭ ەشكىم ەستىمەگەن ءبىر ولەڭىن وقىپ بەرەيىن. الايدا، اقىسى ءجۇز گرام ۆودكا، – دەدى. ءسويتتى دە سۋدىراتىپ جاتقا ايتا جونەلدى. راسىندا مۇقاعاليدىڭ ولەڭ ۇلگىسى. مەن جازىپ الايىن دەپ ەدىم، عافاڭ ونشالىق ىنتا تانىتپادى. سونىمەن جىگىتتى رازى قىلدىق تا جولعا سالدىق. سوڭىنان عافيزدىڭ ايتۋىنشا، ماناعى ازامات كەزىندە كوپ-كورىم كينو اكتەرى بولعان ەكەن، بىرنەشە ءفيلمنىڭ باس ءرولىن دا ويناعان دەيدى. جۋىقتان بەرى «جۇتقىش» دەگەن قالپاققا دا يە بولعان كورىنەدى.

ال، بەلگىلى ءانشى-كومپوزيتور ەسكەندىر حاسانعاليەۆ مۇقاعالي جىرلارىنا بىرنەشە تارتىمدى اندەر جازعان ەكەن. ول اندەردى دە ەسكەندىردىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ، شىنايى ونەر تۋىندىسىنا ودان سايىن باس ۇرعانىمىز بار.

– مۇقاعالي جىرلارى تۇنىپ تۇرعان ءان عوي، شىركىن، كەزىندە ەسكەرمەگەن ەكەنبىز، ارۋاق ءوزى كەشىرسىن، – دەپ ەسكەندىر دە كەش تە بولسا يمانىن ءۇيىرىپ وتىر.

ەڭ قىزىعى، مۇقاعالي دا الىگە دەيىن الىنباعان قۇنى بارداي اقىننىڭ ەسىمى اتالسا تىجىرىنىپ، قاراداي قىزعانىشى قوزىپ، ءتىرى جۇرگەنىن بۇلداعىسى كەلەتىن پەندەلەر دە جوق ەمەس ەكەن. ولار ءتىپتى جاي ادامدار ەمەس، اقىن-جازۋشى، زيالى قاۋىم اراسىنان اراكىدىك بوي كورسەتىپ قالعانىنا دا كۋا بولدىق.

مەن بۇلاردى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ ەندى وسىعان توقتالايىن.

كوزى تىرىسىندە-اق تاۋداي تۇرقىمەن، تەنتەك قۇلقىمەن، اسىرەسە، قاراپايىم دا قاۋقارلى جىرلارىمەن تۋعان حالقىنا ۇناي باستاعان مۇقاعالي كوزى جۇمىلعان سوڭ دا سانداعان اڭىز-اڭگىمەلەرگە ارقاۋ بوپ جۇرە بەردى.

اڭىزعا اينالعان ادام تۋرالى بىرەۋ الاي، بىرەۋ بىلاي دەگەنمەن، اڭگىمەنىڭ تەتىگى اقىننىڭ اسقاق وبرازىن جاساۋدا ەكەنى راس. ويتكەنى اقىن تۋرالى الىپ-قاشپا داقپىرتتار ار مەن اقيقات ەلەگىمەن ەكشەلگەندە ءتۇسىپ قالىپ، ەسەسىنە كىرشىكسىز، ادال اقىن ورتامىزعا ورالدى. تۇرمىستا تۇرالاعان، جالعىزدىقتان جابىققان، كوڭىل-كۇيى استان-كەستەڭ. اقىن تاعدىرى ونىڭ وتتى دا ومىرشەڭ جىرلارىمەن شارپىسقاندا كوز ۇيالتار كۇشتى شۇعىلاعا اينالىپ، ءبىزدى (تابىنۋشىلاردى) الدەبىر عايىپتىڭ كۇشىمەن جەردەن لىپ كوتەرىپ، كەڭىستىككە قاراي الىپ ۇشاتىنى بار.

ەندەشە، وسىناۋ قۇدىرەتتى جىردىڭ اۆتورى مۇقاعالي بولسا، ونىڭ اڭىزعا اينالماسىنا ءادىسى دە جوق ەدى.

جاڭاعى عافيز تولعاعان اڭگىمەلەر دە وسىنىڭ دالەلى. ال، وسىنداي ۇزدىك-ۇزدىك سىرلاردى مۇقاعالي جىرلارىمەن ۇشتاستىرىپ ويلاساڭىز، اقىننىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرى ءبىر عانا پوەما سەكىلدى ەلەستەيدى. اقىن ءوزى دە سول پوەمانى جاتپاي-تۇرماي جىرلاۋمەن ءوتتى.

ءبىر جولى تاڭ سارىدە كوشە بويلاپ كەتىپ بارا جاتقان ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتى كورىپ قالادى. وسى وقيعا تۋرالى رامازان توقتاروۆتىڭ ەسسەسىندە مىناداي ديالوگتار بار:

– مەنىڭ قۇلاعىما مۇقاڭنىڭ جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى ەستىلىپ بارا جاتقان سەكىلدى بولدى.

– سول تۋرالى جازبادىڭ با، دايىن تۇرعان ولەڭ عوي؟

– بولادى، بىراق جاساندى شىعا ما دەپ قورىقتىم.

– نەگە؟

– بىلمەيمىن، ولەڭ – مەنىڭ قاسىرەتىم. ول – مەنىكى، ىشتەن بۇلقىنىپ ءوزى تۋادى.

– ءبارى ءبىر وعان وزەكتى ءبىر نارسەنى ارقاۋ ەتۋىڭ كەرەك قوي.

– جوق... تاڭ اتپاي توسەگىمنەن اتىپ تۇرەگەپ، جازۋ ۇستەلىمە جۇگىرەمىن. ءدال سول ساتكە شەيىن نە تۋارىن، وللاحي، ءوزىم دە بىلمەيمىن. كەشە نەگە رەنجىدىم؟ ايتپەسە، كىمدى رەنجىتتىم؟ ونە بويىمدى تولقىتىپ، ءبىر سۇمدىق ءدىرىل بيلەپ تۇرعانى نەسى؟ سوسىن بارىپ كوزىمە ناقتى وبەكتى ەلەستەۋگە اينالادى. مەن سوعان قاراپ ارىزدانامىن. بويىما كەشە كۇنىمەن جيناعان ءال-اۋقات، شابىت سول ارادا بەيمالىم ۇيقاس بولىپ توگىلەدى. بۇگىن تاڭدا دۇنيەگە قۇدىرەت ولەڭ كەلگەنىمەن ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق. «قالىپقا ءتۇس، جۇرتتىڭ ءبارى قۇساپ ءجۇر» دەيدى. «قالىپقا تۇسكەن اقىن –  تابىتتا جاتقان ولىك».

مىنە، وسىدان-اق «اقىندا كيە بولادى» دەيتىن حالىق نانىمىنا يلانباسقا شاراڭ جوق. مۇمكىن، ول كيە كىم كورىنگەنگە داري بەرمەيتىن دە شىعار.

جالپى اقىن تاعدىرىنا ورتاقتاسىپ، ونى تۇسىنۋگە تىرىسقاندار تىم از بولعان. سول ازدىڭ ءوزى دە ۋاقىت الدىندا السىزدىك ەتكەنى بەلگىلى. سودان بارىپ اقىن مەڭىرەۋ دۇنيەنى ءۇنسىز كۇيدە ەلەستەتەدى:

ءبارى دە ءۇنسىز،

ءۇنسىز اسپان، ءۇنسىز جەر.

ءۇنسىز ورمان، ءۇنسىز تاۋلار، ءۇنسىز كول.

مەن دە ءۇنسىزبىن، دارمەنىم جوق كۇرسىنەر.

ءۇنىسىز كەۋدە...

ءۇنسىز جۇرەك دۇرسىلدەر.

ءبارى دە ءۇنسىز...

بارىندە ءبىر سۇراق بار.

ءۇنسىز اۋىل.

ءۇنسىز جانىپ تۇر وتتار.

ءۇنسىز زيرات ۇيىقتاپ ءۇنسىز قىراتتا،

ءۇنسىز اعىپ بارا جاتىر بۇلاقتار.

نەگە ءۇنسىز؟!

نە كورىنگەن بۇل ماڭعا؟

ءۇنسىز كوردە ءۇنسىز تىرلىك تىنعان با؟

... ءبىر ماشينا ءۇنسىز اڭىز ۇستىمەن،

ءۇنسىز زۋلاپ بارا جاتىر قىرمانعا...

وسىنداي ۇنسىزدىكتى سەزىنۋ ءۇشىن ۇلكەن جۇرەك پەن ەلدەن ەرەك سەزىمتالدىق، وعان قوسا اسقان اقىندىق شابىت كەرەك.

قىم-قۋىت قيال مەن يدەيالار سوڭىندا جۇرەتىن ادام ءۇشىن ءومىردىڭ كۇلبەتتەنگەن كۇيبەڭى تيىن عۇرلى كورىنبەيدى. ول قاشان دا رۋحاني ازىقپەن الدەنىپ، كۇيىنىش، ءسۇيىنىشىن كوركەم شىندىقپەن ۇشتاستىرۋعا ۇمتىلادى. سوندىقتان دا بىلايعى تىربانعان پىسىقتار مەن توڭمويىن توعىشارلار اقىنعا ادەيى ەسىركەي ءتىل قاتىپ، ونىڭ تۇرالاعان تۇرمىسىن بەتىنە باسىپ، سول ارقىلى اسقاقتاپ بارا جاتقان اقىن ابىرويىن الاسارتپاق بولادى. ال، اقىن تىم اق كوڭىل، «ادامدى جاقسى كورمەي تۇسىنبەيسىڭ، جەك كورۋشىلىكتىڭ ءوزى تۇسىنبەۋشىلىكتەن تۋادى» دەيدى. مۇنداي «تاس اتقانعا اس اتقان» دارقاندىق تەك مۇقاعالي سەكىلدى تابيعاتتىڭ ءتول ۇرپاعىنا عانا جاراساتىن قۇلىق.

اكىم سايلانادى، جارالمايدى. ال، اقىن سايلانبايدى، جارالادى. بۇل جونىندە اقىننىڭ «قايتەسىڭ، سورىما اقىن بولىپ جارالدىم، بولماسا يىعىما شىبىن قوندىرماس ەدىم»  دەگەن ىشكى بۇلقىنىسى جاراتىلىستان قۋاتتى ەشتەمەنىڭ جوقتىعىن ەسكەرتكەندەي.

1996 جىلى اقىن بىرەر كوڭىلدەسىمەن بىرگە شونجى دەگەن جەرگە سەيىلدەي بارادى. وندا دا اقىن زور قۇرمەتكە بولەنەدى. كەزەكتى ءبىر وتباسىندا شاي ءىشىپ وتىرعاندا، ەسىكتەن ءبىر نارسە جالپ ەتىپ كىرىپ، مالداس قۇرىپ وتىرعان مۇقاعاليدىڭ تۋرا الدىنا كەلىپ قۇلايدى.

– وي، مىناۋ ۇكى عوي؟ ۇكى! ۇكى! – دەپ شۋلاسادى وتىرعاندار. قازاقتىڭ «ۇكى كورگەندەي بولدى» دەگەن ءسوزى وسىندايدان شىقسا كەرەك.

– اداسىپ كىرگەن-اۋ! – دەيدى ءۇي يەسى.

– ول اداسقان جوق، ادەيى ىزدەپ كىردى، –  دەيدى مۇقاعالي، – قاراڭدارشى، كىسىدەن قورىقپايدى، ءسابي عوي بۇل دا.

ۇكى – قاسيەتتى قۇس. ونىڭ قاناتىن شوشىماس ءۇشىن جاس بالانىڭ بەسىگىنە بايلاپ، نە ارۋاعى اسسىن دەپ اقىننىڭ بوركىنە تاعادى. اتاقتى ۇكىلى ىبىرايدىڭ ەسىمى وسىعان ايقىن مىسال. سوندا كۇندىز ۇشقان ۇكى قايدان كەلدى ەكەن؟ الدە مۇقاعالي سىندى سيرەك تۇلعانىڭ تىلسىم تۇستارىن دىتتەگەلى ءجۇر مە ەكەن؟ قالاي دەسەك تە، ونەردىڭ ءوز ادامى بولادى، ول الدەبىر قوعامدىق جۇيەنىڭ قولقاناتى بولا المايدى. قارىن مەن دارىننىڭ ايىرماسى جەر مەن كوكتەي. كەشەگى ءتىسىن شۇقي تۇرىپ بۇيىرا سويلەۋگە جاتىلعاندار اقىندى قولقانات قىلۋعا ۇرىنىپ تا كوردى. ار مەن اقيقاتتان سومدالعان تالانتتى تۇلعا وعان ماقۇل بولا قويمادى. ولار ۇستەلىن قۇشاقتاپ ۇيقىلى-وياۋ وتىرعاندا، اقىن ءوز وتىنا ءوزى ورتەنىپ، تىنىمسىز ىزدەنىس جولىندا ءجۇردى. ولار جاساندى جينالىستاردا وتىرىك كوپىرىپ تۇرعاندا، اقىن اقيقاتتىڭ اۋىلىن ىزدەپ تەنتىرەدى. ولار قولپاش-قوشامەتكە ماس بولىپ، جەمىس شىرىنىن ءىشىپ وتىرعاندا، اقىن اششى سۋمەن زارىعىن باستى.

جاڭاعى اقىن ولەڭىن جاتقا سوققان اكتەر جىگىت، نەمەسە ونىمەن دامدەس، تىلەكتەس بولعان ءانشى اعالار مۇقاعالي تۋرالى اڭگىمەنى ونىمەن دوعارماسى شىن. ءسويتىپ، بىردەن-بىرگە قۇبىلىپ جەتكەن قيسىنى قىزىقتى-حيكاياتتار بىلايعى جالپاق الەمگە اڭىز بولىپ تاراماسىنا كىم كەپىل؟!

حالقىنا ۇناعان، حالقى باسىنا كوتەرگەن اقىندى ەشكىم دە مۇقاتا المايدى. بۇل تۇستا اكىم دە ءبىر، اقىن دا ءبىر. بىراق وتىرعان تاقتارى باسقاشا، ءبىرى سايقال ساياساتتىڭ دەمەۋىمەن سۇمپايىلىقتىڭ سان ءتۇرىن ىسكە قوسىپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە قۇيرىعى تاق يىسكەسە، ءبىرى حالقىنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ، كيەلى جىرلارىمەن بارشا جۇرەككە جول تاۋىپ بارىپ ءوز بيىگىنە قونىپ وتىر. اكىمنىڭ ەندىگى ارمانى تاقتان قۇلاماۋ بولسا، اقىندا ارمان جوق، ويتكەنى ول حالىق جۇرەگىنەن ماڭگىلىك ورىن العان ەدى.

«جازىلار ەستەلىكتەر مەن تۋرالى» دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانىنداي، مۇقاعالي تۋرالى از جازىلعان جوق. حاتقا تۇسكەنىنەن تىس اۋىزەكى ايتىلىپ جۇرگەن اڭگىمەلەر قانشاما؟!

ۇلى تۇلعانى اڭىزعا اينالدىرعان حالىق ونىڭ اقيقاتىن دا ايتا بىلەرى ءسوزسىز. ايتىپ تا كەلەدى. ويتكەنى اڭىزدىڭ استارىندا اقيقات جاتىر.

اقىن جانە اقيقات

مۇقاعاليدىڭ «جۇرتتىڭ ءبارى شىندىقتان قورقادى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى الدەبىر دانانىڭ «ەشكىم دە ءوزى تۋرالى تولىق شىندىقتى مويىنداعىسى كەلمەيدى» دەگەن قاناتتى تۇجىرىممەن تامىرلاس كەلەدى. وسى تۇجىرىمداردى تاراتىپ بايىمداۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى شىندىقتى شيىرلاپ بارىپ، سونان سوڭ اقيقاتىن ايتقان ماقۇل.

شىندىق پەن اقيقات ەگىز ۇعىم. شىندىق قاقپايعا ۇشىراعان جەردە اقيقاتتان اۋىز اشۋ مۇمكىن ەمەس. «ءبىر اۋىز وتىرىگى جوق، شىنشىل ادام» دەگەندى كوپ ايتامىز. سول ادامدى ونەگە تۇتۋعا قۇلشىنامىز. الايدا، سونىڭ ءوزى شىندىقتىڭ شىرايىن پايدالانىپ، وتىرىگىن بۇركەمەلەپ جۇرگەنىن بىلە بەرمەيمىز.

ويتكەنى مىنا جالعاندا ادامنان وتكەن قۋ اياق، قۇبىلمالى ماقۇلىق جوق. ادام بالاسى ەبىن تاپسا قۇدايدى دا قۇرىقتاعىسى كەلەدى. ءبىر يىقتا سايتانى، ءبىر يىقتا پەرىشتەسى بار پەندە بالاسى كوبىندە كوپ سايتانعا قۇلاق اساتىنى وكىنىشتى. بىراق جان باعام دەگەن كىسىگە شىندىقتىڭ كەرەگى دە شامالى. ال، وتىرىك تارازىنىڭ تاسىنا اينالىپ كەتسە سورىڭنىڭ قايناعانى سوندا. شۇكىر، شىندىق ىزدەپ شارق ۇرعان ازاماتتاردىڭ اسقاق داۋىسى قاشان دا وتىرىكتىڭ زارە-قۇتىن قاشىرىپ كەلەدى. عىلىم مەن عۇراپيلىقتىڭ تەكە تىرەسى بولسىن، ونەر ادامدارىن ەلەكتەن وتكىزۋدە بولسىن، شىندىققا جۇگىنىپ، اقيقاتقا الاقان جايماي ءىس تىنبايدى. سول اقيقاتتار كوبىندە بيىك مىنبەلەردەن ەمەس، قاراپايىم حالىق جاعىنان ايتىلادى. حالىقتىڭ ءوزى جەكە ادامداردان قۇرالاتىنىن ەسكەرسەك، ءبىر ادام ءبىر اۋىزدان شىن سويلەسە، الىپ اقيقاتتى تاققا شىعارۋعا بولۋشى ەدى. ونداي بولدى دا. نە ءبىر ءدۇبىرى جەر جارعان وڭدى وقيعالار دا ءبىر ادام باستاعانىمەن كوپ ادام قوستاماسا، ءبارىبىر جەڭىلىسپەن تىنار ەدى. حالىقتىڭ قولداۋىنا بولەنبەگەن اكىم قاشان دا دارمەنسىز. سول سياقتى حالىقتىڭ جۇرەگىنە جول تاپپاعان اقىن دا بەيشارا. وسىنىڭ بارىنە ءبىر عانا ولشەم – اقيقات. دەي تۇرعانمەن، اقيقاتتىڭ اۋىلى تىم الىستا. اينالا قورشاعان ورتا، تابيعات پەن جاراتىلىستى نۋ ورمانعا بالاساق، ونىڭ اراسىن ادامزات اتتى قوس اياقتى ماقۇلىق كەزىپ ءجۇر. ولار وتىرىكتى شەكتەن تىس پايدالانىپ، شىندىقتى وقشاۋلاندىرىپ الدى. سودان بارىپ شىنىن ايتقان اقىننان «قۇبىجىق» كورگەندەي قاشاتىن بولدى. ونى ءوز توپتارىنا قوسقىسى كەلمەي، «مىناۋ بىردەمەنى بۇلدىرەدى» دەپ مۇقاتۋعا دەيىن باردى. قولىندا بيلىگى بارلار ارعىماقتى ارباعا جەككىسى كەلىپ، بيشىگىن ءۇيىرىپ باقتى. الگى سۋايتتار ساحناعا ارت-ارتىنان كوتەرىلىپ، ونەر تۋرالى، ولەڭ تۋرالى بىلەرمەنسىپ سويلەپ جاتتى. ەندىگى كەزەكتە سايلانعان «جۇلدەگەرلەر» سىيلىق تورىنە قاراي بەتتەي باستادى... اقىن توزە المادى، تىسقا شىعىپ، كوشە شامدارىنا تەسىلە قاراپ ۇزاق تۇردى دا، ساۋلەگە سۋارعان قوس جانارىن بىلايعى بۇرما كوشەلەردىڭ قاراڭعى قالتارىستارىنا قاداعان كۇيى «اقيقات – اقيرەتتە ەكەن عوي» دەپ ءتۇيدى. ءسويتتى دە «موتسارت جانازاسىن» كۇبىرلەپ وقي باستادى.

بىزدەر – جەتىمدەرمىز، جەتىمدەرمىز!

...

مەن قىلت ەتكەندى اسىرەلەپ شالقىما جازىپ وتىرعان جوقپىن. ەندەشە، ءسوزىمىز نانىمدى بولۋ ءۇشىن قوعاباي سارسەكەەۆتىڭ «الىپتەمەلەر» اتتى ەستەلىك جازبالارىنان ۇزىك-ۇزىك مىسالدار كەلتىرەيىك:

– 1974 جىلدىڭ مامىر ايى-تىن، – دەيدى سارسەكەەۆ، –  «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 40 جىلدىق تويى بولدى، جازۋشىلار وداعىنىڭ زالىندا. جۇرتتىڭ سىلتىدەي تىنىپ قالعان ءبىر ءساتى ەدى. مىنبەگە رەسپۋبليكا جوعارى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى نيازبەكوۆ كوتەرىلە بەرگەن... كەنەت زالدىڭ ەسىگى توسىننان ايقارا جۇلقي اشىلدى. مۇقاعالي ماقاتاەۆ. ەڭسەلى، ەڭگەزەردەي قالپى... توسىلىپ تۇر. نە ىلگەرى، نە كەيىن اتتامايدى.

نيازبەكوۆ ءسوزىن ەندى باستاي بەرگەندە مۇقاعالي ماقاتاەۆ:

– پاح، پاح! – دەدى وزىنە ءتان زور داۋىسپەن پرەزيديۋمدى قولىمەن نۇسقاي، – وڭشەڭ شىرىكتەردىڭ قاتار-قاتار ءتىزىلۋىن! وسى ءسوزدى ايتۋى مۇڭ ەكەن، تورۋىلداپ جۇرگەن الدەقانداي جىگىتتەر ساۋ ەتە قالىپ، اقىندى تىسقا قاراي سۇيرەي جونەلدى. مەن دە بۇلاردىڭ سوڭىنان جۇگىرە شىقتىم...

– بار، ايدا، بارىڭدار! – دەپ ءبىزدى سىرتقا شىعارىپ جىبەردى.

– قىزتالاق! وڭكەي جاعىمپازدار! – دەدى مۇقاڭ، – ءجا، ءوزىڭ ءبىر جينالىسشىل بولماساڭ نەتتى؟! ءبىز كەتكەن سوڭ ول زالدا نە ءمان قالدى عوي دەيسىڭ، ءتايىرى، ودان دا ءجۇر، جوعارى ورلەپ قايتايىق!

– مۇقا-اۋ، مەنى قازىر ىزدەپ قالادى عوي، مەن شىنىندا بۇگىنگى تويدىڭ جاۋاپتى ادامى ەدىم. ۇيات بولار، مەن ۇزامايىن.

– پاح، پاح! قولىندا قالامى بار ادامعا بۇل جاراسپايتىن قىلىق! ودان دا مەنى تىڭدا!

بىزدەر – جەتىمدەرمىز، جەتىمدەرمىز،

اقپاننىڭ اياز قاردىڭ وتىندەمىز،

مىنا ساراڭ ومىردەن ساۋعا سۇراپ،

تىرشىلىكتىڭ مازاسىن كەتىرگەمىز، – دەپ تاقپاقتاي جونەلدى.

– ال، ەندى سەن، جاۋاپتى بالا، جينالىسىڭا بار، – دەپ ول ىلگەرى جۇرە بەردى دە، كەنەت جالت بۇرىلدى. ماعان قاراي قولىن شوشايتىپ، – ءاي، بالا، – دەدى.

ءبىر ادام ولسە، ءبىر جۇلدىز قوسا سونەدى،

ءبىر كەزدە بىرەۋ، وسىلاي ماعان دەپ ەدى.

ەسىمدە ءالى بىرەۋدىڭ بىلاي دەگەنى:

ءبىر ادام تۋسا، ءبىر جۇلدىز بىرگە كەلەدى.

سەنبەسەڭ سەنبە، وسىعان ايتەۋ مەن سەنەم،

قۇلازىپ قالام، ءبىر جۇلدىز اعىپ سونسە مەن.

نەسى بار ونىڭ-ايىپ پا ادام تاعدىرىن،

بۇكىل عالامنىڭ بيىكتىگىمەن ولشەگەن؟ –  دەپ اقىن قاراڭعىعا سۇڭگىپ، ۇزاي بەردى...

مىنە، وسى اڭگىمەنىڭ وزىندە شىندىق پەن وتىرىكتىڭ، ايارلىق پەن اقيقاتتىڭ بىتىسپەس تارتىسى جاتىر.

مۇنداي مەرەيلى تويلار مەن باس قوسۋلاردا مۇقاعاليعا قاراعاندا بەلگىلى اقىن توقاش بەردياروۆتىڭ جولى بولعان. ول ەسىكتەن قاعىلماي-اق ساحناعا كوتەرىلىپ ايتارىن ايتىپ سالعان. بۇعان نانباساڭىز، تاعى دا سول قوعابايدىڭ «توقاش» اتتى شاعىن ەستەلىك جازباسىنان مىسال كەلتىرەيىك:

«...جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ ءادي ءشارىپوۆ كەلگەن كەز. جينالىس بولادى دەپ حابارلادى، جينالدىق. جينالىس تاقىرىبى –  «ۆەتنامداعى سوعىسقا قارسىلىعىمىزدى ءبىلدىرىپ، انىعىن ايىپتاۋ» ەكەن.

ءىس-ءمىس جوق مىنبەگە كوتەرىلگەن توقاڭ، زالعا قاراپ تۇرىپ السىن.

– ەندى قاشان، بىردەمە دەسەڭشى، – دەگەن زالدان ۇندەر ەستىلدى. توقاڭ «ساسپا» دەگەندەي قولىن كوتەردى. سودان الدەن ۋاقىتتا:

– سوعىس بولسا ەكەن! – دەگەنى.

ءادي ءشارىپوۆ جاڭىلىس ەستىدىم بە دەگەندەي «اۋ، مىناۋ نە دەيدى»، دەپ ورنىنان تۇردى. زالدان داۋىستار ەستىلدى:

– ءاي، توقاش، قوي، ءتۇس مىنبەدەن.

ءسال ۇنسىزدىكتەن سوڭ:

– مەن سوعىس بولسا ەكەن دەپ تۇرمىن! – دەدى توقاش ءسوزىن نىعارلاي.

– نەگە، نەگە؟ – دەدى ادەكەڭ ەجىكتەي، كوزى الايىپ. الدەن ۋاقىتتا توقاش:

– وسى زالدا اتاتىن ادامدارىم بار ەدى! – دەدى دە مىنبەدەن ءتۇسىپ، جاي باسىپ، جينالىستان شىعىپ جۇرە بەردى.

مىنە، ايگىلى مۇقاعالي مەن بەلگىلى توقاشتىڭ وسىنداي دا كەشىرمەلەرى بولعان.

ونىڭ ۇستىنە مۇقاڭ مەن توقاڭ جاقىن ارالاسىپ وتكەن اقىندار. ولار ءوزارا نەلەردى ءسوز ەتتى، قانداي جۇيەگە جىعىلىپ، قانداي كيەگە باس ۇردى، بۇل جاعى قازىرگە جۇمباق. دەگەنمەن ونەردەگى مايداندارى ءبىر بولعانعا ۇقسايدى.

سوندا مۇقاعاليدىڭ «شىرىكتەرى» مەن توقاشتىڭ «اتاتىن ادامدارى» كىمدەر؟!

ول جالپىلىق سيپات الماسا كەرەك. نەگىزى ونەرگە وتىرىك كەلىپ، ولەرمەندىكپەن تاسى ورگە دومالاپ، ەندىگى جەردە ارام نيەتى قابىنداپ، تالانتتى تۇلعالارعا تىزەسىن باتىرا باستاعان توعىشار توبىرلار بولسا كەرەك.

ولاردىڭ سىبىرلاعانىندا شىندىق، ايقايلاعانىندا اقيقات بار بولىپ تۇرعان داۋىردە وتىرىكتىڭ ءورتى ەڭ اۋەلى ونەر ادامدارىنىڭ وزەگىن ورتەيتىنى بار. سول جالاقتاعان ءورتتىڭ ورتاسىندا جانكەشتى عۇمىر كەشكەن مۇقاعالي مۇڭىن ەشكىم دە تۇسىنبەيدى، تۇسىنگىسى كەلمەدى، ال، تۇسىنگەندەردىڭ ءوزى اقىنعا اراشا تۇسە المادى.

وسىندايدا مىنا ءبىر قازاقى قالجىڭ ەسكە ورالادى. بىرەۋ:

– اقيقات يىلەدى، سىنبايدى، – دەسە كەرەك. سوندا ەكىنشىسى:

– ءيىلىپ تۇرىپ السا قايتەمىز؟ – دەگەن ەكەن.

سول سياقتى، مۇقاعالي ءوزى جانىنداي سۇيگەن ومىردەن جارىتىپ مەيىرىم كورە المادى. ءبىر يىلگەنى 45 جىلعا سوزىلعان اقيقات اقىندى ادەيى اڭساۋدىڭ، سارىلعان ساعىنىشتىڭ، تۇرالاعان تۇرمىستىڭ سارپالداڭىنا ايداپ سالىپ، سوڭىندا ماقاتاەۆتاي ۇلى تۇلعانى قولادان قۇيىپ شىققان ءتارىزدى.

اقىن بولىپ تۋىلىپ، اقيقاتىن ايتپاۋ ولىممەن بارا-بار. «ايتىپ وتكەن اقىندا ارمان بار ما، جۇرەگىنىڭ تۇبىنە كىر جاسىرماي» دەگەن مۇقاعالي ومىردە دە، ونەردە دە اشىعىن ايتىپ، اقتارىلىپ وتكەن اقىن، ول قاشان دا وزىندەگى ءمىندى جاسىرىپ-جابۋعا ۇرىنباعان. ونى ول كولدەنەڭ كوزدەن بۇرىنىراق بىلگەن. بارشا ادام بالاسىن سۇيە بىلگەن ول اقىنداردىڭ قاتارىن بەرەكە-بىرلىككە شاقىرۋدى ۇمىتپاعان. اقىن اتتى تابيعات تۇلەگىن شەڭبەردەن شىعىپ شەپ بۇزۋعا ناسيحاتتاعان.

اقىندى اقىن وياتپاسا بولمايدى،

اقىندى اقىن تاياقتاسا، سول قايعى.

اقىندى اقىن سۇيەمەسە بولمايدى،

اقىندى اقىن كۇيەلەسە، سول قايعى, – دەپ اقىندىق اردى تازا ساقتاۋعا ۇندەگەن.

جالپى اقيقات دەگەن ۇعىم ادىلدىكتىڭ، پاكتىكتىڭ، شىندىقتىڭ بىرەگەي جيىنتىعى.

«ەشكىم دە ءوزى تۋرالى ايتىلعان تولىق شىندىقتى مويىنداعىسى كەلمەيدى» دەگەن دانا تۇجىرىمدى ەندى ءبىر دانا تەرىسكە شىعارىپ جاتسا، وعان تاڭدانۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل تويتارىستى مۇقاعالي عانا ايتا ءبىلدى. ول وزگەنى ناندىرۋ ءۇشىن ءوزىن بورشالاۋدىڭ كەرەكتىگىن كىم-كىمنەن دە تەرەڭ ۇعىندى. شىندىقتى ايتىپ، شىم باتىپ جوعالعان عۇمىردىڭ ءبىر ءساتىنىڭ ءوزى وتىرىكپەن جان ساقتاعان ۇزاق عۇمىردان الدەقايدا قىمباتقا تۇسەتىنىن اقىن جاقسى ءبىلدى. ءوزى دە سونداي عۇمىردىڭ ونەگەسى بولا ءبىلدى. بۇل ءسوزىمىزدى تياناقتاۋ ءۇشىن تاعى دا اقىن لەبىزىنە جۇگىنگەن ابزال.

اقىننىڭ زايىبى لاشىن ءازىمجانوۆا «ومىرلىك سىرلاسىم» اتتى ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازادى:

«ءبىر كۇنى، جاز ايىنىڭ ءبىر كەشىندە مۇقاعالي ۇيگە كەلدى دە شەشىنىپ، جۋىنىپ جاتىپ قالدى...ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ بولمەگە كىرسەم، وياۋ جاتىر ەكەن.

– ەي، لاشىن، بەرى كەل، قولىڭا قاعاز، قالام ال! ءسويت تە جاز! ەرتەڭ كەش بولادى، – دەپ اسىقتىردى.

– ال، نە جاز دەيسىڭ، مەن دايىنمىن، – دەدىم.

– ...كەشەگى وتكەن ەر مۇقاعاليدىڭ اقىماقتىعىن ءبىر پوەز تارتىپ جۇرە المايتىن. دارقاندىعى سونشا، قالتاسىنا ەكى سوم تۇسسە، اراق ساتىپ السام با ەكەن، ات ساتىپ السام با ەكەن دەپ بۇكىل الماتىنى ءسۇزىپ شىعاتىن، قالتاسىنداعى ەكى-اق سوم ەكەنىندە جۇمىسى بولمايتىن، بەيباقتىڭ ارامدىعى جوق، اقىماقتىعى سونداي، ءوزى ءىشىپ جۇرگەن اراقتىڭ دا باعاسىن بىلمەي دۇنيەدەن ءوتتى. الگى ءبىزدىڭ ۇيدەگى بالالاردىڭ اكەسى، زامانىندا ارمانىنا جەتپەگەن كىسى ەدى. ءاي، ءبىر ەسەك، حايۋان ەدى. حايۋاندىعى سونداي، ءوزىن-ءوزى سىيلاماي ءوتتى. ونىڭ اۋىرمايتىن جەرى جوق، ون ءتۇرلى اۋرۋى بولۋشى ەدى، بايقۇستىڭ، – دەپ ءسوزىن اياقتادى دا، – وسىنى ءبىر جەرگە تىعىپ قوي، – دەدى. مەن بۇل قاعازدى ءوزىنىڭ جازۋ ۇستەلىنىڭ تارتپاسىنا سالىپ قويىپ توسەككە قاراسام، سول ەكى ورتادا ۇيىقتاپ كەتىپتى. وسى قاعازدى 1973 جىلى 28 ساۋىردە جازدىرعان ەكەن مارقۇم. ءوستىپ ءجۇرىپ دۇنيەدەن كەتەدى دەپ كىم ويلاعان. سول كەزدە ويىندا ءبىر كۇدىكتىڭ بولعانى انىق».

اقىن وسىلايشا ءوزىن-ءوزى جەردەن الىپ، جەرگە سالعاندا نەدەن ۇتىپ وتىر؟ ول شىندىقتان ۇتتى، اقيقاتىن ايتا ءبىلدى. جارىق دۇنيەنىڭ ءوزى قىلعانىن وزىنە قايتارىپ بەردى. وعان بولا اقىن بەدەلى الاسارعان جوق. ونىڭ ەسەسىنە «ءوزى تۋرالى تولىق شىندىقتى» قالاي مويىنداۋدىڭ ونەگەسىنە اينالىپ كەتتى. سودان بارىپ اقىن تۋرالى دابىرا-داقپىرتتى ويدىرىپ شىعارۋعا ۇرىنعان پىسىقتار مەن قىزىلكوزدەردىڭ كومەيىنە قۇم قۇيىلدى. وتىرىك ساياساتتىڭ جاندايشابى بولۋعا جاراعانىمەن، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ونەرگە وكتەمدىك ەتە المايدى. ولمەس ولەڭدى دارابوز دارىندار عانا جازا الادى. ال، دارىن يەسىنىڭ جەكە باسى قالىپتاسقان قوعامدىق جۇيەمەن يدەولوگيانىڭ شىرماۋىندا بولعانىمەن، ءبارىبىر قۇرىق سالدىرماستاي تارپاڭدىق تانىتارى حاق.

دەموكراتيانىڭ دەمى ءبىلىنىپ، شىندىق شۋاعى توگىلىپ تۇرعان زامان بولسا، مۇقاعالي دا و دۇنيەگە ونشالىق اسىقپاس ەدى عوي. وكىنىشكە وراي، ونداي ءومىر بۇدان بۇرىن دا بولماعانى سەكىلدى، بۇدان كەيىن دە بولماق ەمەس. تەك ساپ التىنداي ونەر تۋىندىسى عانا ءوزىنىڭ شىن تۇعىرىنا كوتەرىلە الادى. ول ەڭ اۋەلى بوساعادان كىرىپ تورگە وزادى. بۇل – زاڭدىلىق. جاراتىلىستىڭ جارعىسىنان تىسقارى نارسەنىڭ ءبارى جاتتاندى، جاساندى بولماق. سول سياقتى، مىنبەگە كوتەرىلگەننىڭ ءبارى بىردەن حالىقتىڭ قالاۋىمەن شىقپايدى. ويتكەنى وتىرىككە دە كۇن كەرەك. ول دا دەگەنىن ىستەپ باعادى. ال، اقيقات ەڭ سوڭعى ەلەك سياقتى. ونىڭ ەلەگىنەن تۇسىپ قالعان نارسەگە ەندىگارى جىلپوستىق جاردەم قىلا المايدى. وسىنىڭ بارىنە اينالىپ كەلىپ حالىق تورەلىك جاسايدى.

بۇل تۇرعىدا ساياسات تا، ونەر دە حالىق كوڭىلىنەن شىعۋعا، جۇرتقا جاعۋعا قۇلشىنادى. بىراق تاسىلدەرى ۇقسامايدى.

مۇقاعاليدىڭ مۇڭى دا، اڭساعان اقيقاتى دا وسى ارادا توعىسادى. قالاي دەسەك تە، اقيقات اقىن جاقتا قالدى. ويتكەنى مۇقاليداي قۇلاقكەستى قۇلىنا اقيقات-انانىڭ جاقتاس بولماۋعا شاراسى جوق ەدى. توق ەتەرىن ايتساق: اقىن مەن اقيقات ماڭگىلىككە قاۋىشتى. مۇقاعالي تالانتى مويىندالدى. بۇل الدە ءبىر ۇكىمەتتىڭ ەمەس، جالپى قاراپايىم حالىقتىڭ شەشىمى.

بالاپان راباتوۆ،

بەيجيڭ ورتالىق راديوسىنىڭ ديكتورى

اۆتور تۋرالى انىقتاما:

بالاپان ءارىپجانۇلى راباتوۆ – قىتايدىڭ بەيجىڭ قالاسىندا تۇراتىن قازاق قالامگەرى. سونداعى ورتالىق  راديونىڭ ديكتورى. سونىمەن قوسا ادەبي سازدى حابارلار قىزمەتىنىڭ ديرەكتورى. اقىن، اۋدارماشى، پروزاشى، كامپوزيتور-ءانشى، بىلايشا ايتقاندا، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى، ءورت مىنەزدى، ءمارت جۇرەكتى ازامات. ناسيحاتى بولىپ جاتسا، ءوز ورتاسىنىڭ اڭىزى بولۋعا لايىق تۇلعا. ونى م. ماقاتاەۆ جايىندا جازعان ەسسە-رەكۆيەمىنەن دا، ولەڭدەرىنەن دە بايقاۋعا بولادى.  اسىرەسە، ەل مەن جەر دەپ سوققان جۇرەگى «اققۋدىڭ قاناتىنا جازىلعان جىرداي» ەلگە دەگەن ساعىنىشى قانداي دەسەڭىزشى. ماقاتاەۆ تۋرالى ەسسە-رەكۆيەمى دا وسىنداي ساعىنىشتان تۋعانداي اسەر بەرەدى. الماتى مەن ءحانتاڭىرىنىڭ اراسىندا اسپان تاۋدا قالىقتاعان اقىن قيالى كادۋەلگى ۇيرەنشىكتى ويلارعا قامالىپ قالمايدى. ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى اتتاپ ءوتىپ، ەركىن وي، ۇشقىر سەزىمدەرمەن استاسىپ جاتادى. راباتوۆ تۋرالى جازۋشى، ستسەناريست جۇسىپبەك قورعاسبەكۇلى «بالاپان راباتوۆ ماقالانى دا ولەڭ قۇساتىپ جازادى ەكەن» دەسە، جازۋشى، ەسستەت، سىنشى تۇرسىنجان شاپاي «راباتوۆتىڭ مۇقاعالي تۋرالى ەسسە-رەكۆيەمى ءبىراز ەرتەرەكتە جازىلعانىنا قاراماستان قازىرگى ءبىزدىڭ جاس، جاڭا وقىرماندارعا جاقىن كوركەم دۇنيە سەكىلدى وقىلادى ەكەن» دەيدى. كەشەگى حح عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا وسىدان وتىز جىلداي بۇرىن بالاپان راباتوۆتىڭ ۇلى مۇقاڭ (م. ماقاتاەۆ) تۋرالى نە جازعانىن بىرگە وقىڭىز، مارتەبەلى وقىرمان.

سەرجان سارسەنبايۇلى، ادەبيەت سىنشىسى

Abai.kz