«ءار كۇن – بۇل سىيلىق، سوندىقتان ءومىردى قۋانىشپەن جالعاستىرۋ كەرەك»

(لي كۋان يۋ، سينگاپۋردىڭ ەكس-پرەمەر-ءمينيسترى)

 

 

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ بەلگىلى مەملەكەتتەر مەن ايماقتارعا قاتىستى بەلسەندى جانە ۇزاق مەرزىمدى سىرتقى ساياسي ستراتەگيانى قالىپتاستىرۋ جولىنا ءتۇستى. قازاقستان ءۇشىن ەكونوميكالىق ءوسۋ مەن كوپپوليارلىق الەمنىڭ ءبىر تىرەگىنە اينالۋعا بارلىق مۇمكىندىكتەرى بار وڭتۇستىك-ازيا ەلدەرى وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

بىرىنشىدەن، كومىرسۋتەكتەردى الەمدىك نارىققا تاسىمالداۋ جولدارىنىڭ ديۆەرسيفيكاتسيا پروبلەماسى اياسىندا وڭتۇستىك-شىعىس ازيا قازاقستان ءۇشىن وتە ماڭىزدى ورىن الادى.

ەكىنشىدەن، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى قازاقستاندىق ەكونوميكانىڭ، اسىرەسە وتىن-ەنەرگەتيكالىق سەكتورىنىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدى ينۆەستورلارى بولىپ تابىلادى.

«ءار كۇن – بۇل سىيلىق، سوندىقتان ءومىردى قۋانىشپەن جالعاستىرۋ كەرەك»

(لي كۋان يۋ، سينگاپۋردىڭ ەكس-پرەمەر-ءمينيسترى)

 

 

قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ بەلگىلى مەملەكەتتەر مەن ايماقتارعا قاتىستى بەلسەندى جانە ۇزاق مەرزىمدى سىرتقى ساياسي ستراتەگيانى قالىپتاستىرۋ جولىنا ءتۇستى. قازاقستان ءۇشىن ەكونوميكالىق ءوسۋ مەن كوپپوليارلىق الەمنىڭ ءبىر تىرەگىنە اينالۋعا بارلىق مۇمكىندىكتەرى بار وڭتۇستىك-ازيا ەلدەرى وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

بىرىنشىدەن، كومىرسۋتەكتەردى الەمدىك نارىققا تاسىمالداۋ جولدارىنىڭ ديۆەرسيفيكاتسيا پروبلەماسى اياسىندا وڭتۇستىك-شىعىس ازيا قازاقستان ءۇشىن وتە ماڭىزدى ورىن الادى.

ەكىنشىدەن، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى قازاقستاندىق ەكونوميكانىڭ، اسىرەسە وتىن-ەنەرگەتيكالىق سەكتورىنىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدى ينۆەستورلارى بولىپ تابىلادى.

ۇشىنشىدەن، قازاقستاننىڭ ازيا قۇرلىعىندا ءوز قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋ ستراتەگياسىنىڭ ورىندالۋى بارىسىنداوڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى اسا ماڭىزدى ورىنعا يە. وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى قازاقستاننىڭ ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس (اوسشك) شەگىندەگى جىگەرىن بەلسەندى تۇردە قولدادى. بۇل الەمدىك گەوساياساتتىڭ ماڭىزدى فاكتورى رەتىندە قازاقستاننىڭ بەدەلىن نىعايتا ءتۇستى.

تورتىنشىدەن، باسەكەگە قابىلەتتى 50 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا كىرۋ ماقساتىندا وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسى قازاقستان ءۇشىن وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

اتالمىش كونتەكستەگى قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن ساباق بولىپ تابىلاتىن، تاريحي تۇرعىدا قىسقا ۋاقىت ىشىندە اۋقىمدى ەۆوليۋتسيا جاساپ، الەمدىك قاۋىمداستىقتا ماڭىزدى ورىنعا يە بولعان، سونداي-اق ساياسي تۇراقتىلىعىن ساقتاپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن جوعالتپاعان، «ازيالىق جولبارىستاردىڭ»[1] ءبىرى، لي كۋان يۋ باسشىلىعىمەن «ءۇشىنشى» الەمنەن «ءبىرىنشى» الەمگە زور سەرپىلىس جاساعان - سينگاپۋر رەسپۋبليكاسى.

 

سينگاپۋر: تاريحي جانە گەوگرافيالىق شولۋ 

سينگاپۋر - ەكۆاتوردان 137 كم سولتۇستىكتە، مالايزيانىڭ جوحور وبلىسىنىڭ وڭتۇستىگىندە، يندونەزيانىڭ رياۋ ارالىنىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان. وزىندىك تاريحى بار قالا-مەملەكەت قىتايلىقتار تابان تەپكەنمەن، مالايلىقتاردىڭ تاريحي وتانى بولىپ تابىلادى. ۇزىندىعى - 42 كم، كولدەنەڭ العاندا – 29 كم بولاتىن ارال مالاككا تۇبەگىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە، ەكى مۇحيت تورابىندا ء(ۇندى جانە تىنىق) ءتيىمدى گەوگرافيالىق ورىنعا يە.

نەگىزىنەن مەملەكەت وسى ۇلكەن ارالدان جانە ونى قورشاپ تۇرعان 59 ۇساق ارالداردان (20 ارالدا ادامدار ءومىر سۇرەدى) قۇرالادى. گەوگرافيالىق تەرريتورياسى يندونەزيادان يمپورتتالاتىن قۇمدى ۇيىندىلەر ەسەبىنەن بىرتىندەپ ۇلعايۋدا. ەگەر تاۋەلسىزدىك العان مەزەتتە اۋماعى 581,5 كم² بولسا، بۇگىنگى تاڭدا 715,8 كم² اۋماقتى(174-ورىن) قۇرايدى. حالىق سانى تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى 4 ەسە ارتىپ، قازىرگى كەزدە 5 312 400 ادام مەكەندەيدى (الەمدە 114-ورىندا).

بۇگىنگى تاڭدا حالىقتىڭ 76,2%-ىن قىتايلىقتار قۇرايدى، 13,8% - مالايلىقتار، 8,3% - ۇندىلىكتەر، 1,7% - باسقالارى. ولاردىڭ 32%-ى ءبۋدديزمدى، 22% داوسيزم، 15% يسلام، 15% حريستيان ءدىنىن جانە 4% ءيندۋيزمدى ۇستانادى. كورسەتىلگەن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر سينگاپۋردىڭ ەتنوساياساتى قازاقستانعا ۇقساس ەكەنىندىگىن اڭعارتادى.

1945 جىلى جاپونيا كاپيتۋلياتسياسىنان كەيىن اعىلشىنداردىڭ اكىمشىلىك بيلىگى قالپىنا كەلتىرىلدى. بىراق اتلانتيكالىق حارتيا[2] بويىنشا، انگليا ءوزىنىڭ بارلىق وتارلارىنا ەركىندىك بەرۋگە مىندەتتى بولدى، سول ەلدەردىڭ قاتارىنا مالايە دە كىردى. 1959 جىلى بريتاندىق ۇكىمەتپەن جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە سينگاپۋر بريتان دوستاستىعى[3] قۇرامىندا ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا قول جەتكىزدى.

1963 جىلعى رەفەرەندۋم ناتيجەسىندە سينگاپۋر مالايا، ساباح جانە ساراۆاك ەلدەرىمەن قاتار مالاي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا كىردى. وكىنىشكە وراي، ساياسي جانە الەۋمەتتىك جۇيەلەردەگى ايىرماشىلىق ناسىلدىك نەگىزدەگى 1964 جىلعى شىلدەدەگى قاندى قاقتىعىستارعا اكەپ سوقتى، اقىرىندا وداق تاراپ كەتتى.

ناتيجەسىندە 1965 جىلى 9 تامىز كۇنى سينگاپۋر تاۋەلسىز مەملەكەت اتاعىنا يە بولىپ، وسى كەزدەن باستاپ، قازىرگى ۋاقىتتا دۇنيەجۇزىنە ءمالىم «سينگاپۋرلىق عاجاپ» اتتى پروتسەسس ءوز باستاۋىن الدى.

1959-1990 ج.ج. لي كۋان يۋ بيلىگى كەزىندە رەسۋرستاردان ايىرىلعان سينگاپۋر، كوپتەگەن ىشكى پروبلەمالاردى شەشىپ، ءۇشىنشى الەم ەلدەرى قاتارىنان جوعارى دامىعان ەلدەر قاتارىنا زور سەرپىلىس جاسادى. بۇگىندە سينگاپۋردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرىنە ساياسي تۇراقتىلىق پەن ەكسپورتقا باعىتتالعان الەۋەتتى ەكونوميكا جاتادى.

 

سينگاپۋرلىق ساياسي جۇيە ەرەكشەلىكتەرى

ساياسي قۇرىلىم بويىنشا سينگاپۋر پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا بولىپ تابىلادى، دەمەك مەملەكەت باسشىسى پرەزيدەنت. بريتاندىق وداق قۇرامىنا مۇشە بولىپ كىرەدى. مەملەكەتتە 1963جىلعى كونستيتۋتسيا (1965ج. جانە 1991ج. ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەرمەن) قولدانىستا. 1991ج. كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەرگە سايكەس مەملەكەت باسشىسى جاپپاي داۋىس بەرۋ ارقىلى (1991ج. دەيىن پرەزيدەنت پارلامەنتپەن تاعايىندالاتىن) 6 جىلدىق  مەرزىمگە سايلانادى. قازىرگى پرەزيدەنت توني تان كەن يام (جەتىنشى) 2011 جىلى سايلانعان بولاتىن.

اتقارۋشى بيلىك ۇكىمەتكە تيەسىلى. پرەزيدەنت پرەمەر-مينيستر لاۋازىمىنا جالپى پارلامەنتتىك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن پارتيا ليدەرىن تاعايىندايدى. ۇكىمەت مۇشەلەرى پرەمەر-مينيستر ۇسىنىسىمەن پرەزيدەنت تاراپىنان بەلگىلەنەدى. مينيسترلەر كابينەتى پارلامەنتكە ەسەپ بەرەدى. مەملەكەت تاريحىنداعى 3-ءىنشى پرەمەر-مينيستر لي سيان لۋن وسى لاۋازىمدى 2004 جىلدىڭ تامىزىنان اتقارىپ كەلەدى.

زاڭ شىعارۋشى بيلىك ورگانى ءبىرپالاتالى, جالپى تىكەلەي داۋىس بەرۋمەن 5 جىلعا سايلاناتىن پارلامەنت ارقىلى جۇزەگە اسادى. پارلامەنت ۆەستمينسترلىك مودەلدىڭ[4] ەرەجەلەرى مەن زاڭدارىن ۇستانادى. پارلامەنت 94 دەپۋتاتتان قۇرالادى – 84-ءى سايلانۋشى دەپۋتات (3 دەپۋتات وپپوزيتسيادان) جانە 9 دەپۋتاتتى پارلامەنتتىك سايلاۋ كوميتەتى ۇسىنىسىمەن پرەزيدەنت تاعايىندايدى.

سوت بيلىگىن جوعارعى سوت جۇزەگە اسىرادى. ول باستى جانە اپپەلياتسيالىق سوتتاردان (سوڭعى ينستانتسيا سوتى) تۇرادى. جوعارعى سوتتىڭ 13 سۋدياسى بار جانە جوعارعى سۋديا پرەزيدەنت تاراپىنان بەلگىلەنەدى. سينگاپۋردا انگلو-ساكسوندىق (بريتاندىق) قۇقىقتىق جۇيە جۇزەگە اسىرىلۋدا.

سينگاپۋرداعى ىشكى ساياسي جاعداي تۇراقتى جانە بولجامدى بولىپ تابىلادى. ىشكى ساياسي ارەناداعى مەملەكەت تاريحىندا سايلاۋدا ءبىر رەت تە جەڭىلىس تاپپاعان حالىقتىق قيمىل پارتياسى (1954 ج. 21 قاراشادا قۇرىلعان) باسىم رولگە يە جالعىز پارتيا. حالىق بيلەۋشى پارتيا مەن ۇكىمەتتى تۇگەلدەي قولداي وتىرىپ، مەملەكەتتىڭ گۇلدەنۋى مەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق اۋقاتتىلىعىن وسى بيلىك كۇشتەرىمەن بايلانىستىرادى. جالپى «حقپ زامانى» بۇگىنگى تاڭدا جالعاسۋدا دەپ انىق ايتۋعا بولادى.

2006 ج. 6 مامىردا وتكەن جالپى پارلامەنتتىك سايلاۋدىڭ ناتيجەلەرى بيلىكتەگى پارتياعا قارسى بىردە-ءبىر ساياسي قارسىلاستىڭ جوق ەكەنىن ءىس جۇزىندە دالەلدەپ شىقتى. حقپ كانديداتتارى 47 دەپۋتاتتىق ورىننىڭ 45-ءىن يەمدەندى. قالعان ەكى مانداتتى وپپوزيتسيالىق كۇشتىڭ وكىلدەرى جەڭىپ الدى (جۇمىسشىلار پارتياسى جانە سينگاپۋرلىق دەموكراتيالىق اليانس). دەمەك، 94 ورنى بار پارلامەنتتە 82 ماندات حقپ وكىلدەرىنە، 2 – جۇمىسشىلار پارتياسىنا، 1 – سدا مۇشەسىنە بەرىلەدى. ەش پارتياعا جاتپايتىن قالعان 9 دەپۋتاتتى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى سايلايدى.

2004 ج. تامىزىنان سينگاپۋر پرەمەر-ءمينيسترى لي سيان لۋن (لي كۋا ءيۋدىڭ بالاسى).  

 

لي كۋان يۋ - «سينگاپۋرلىق عاجاپتىڭ» اۆتورى

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعان سوڭ، مەملەكەت مالايزيا فەدەراتسياسىنا شىعارىلعاننان كەيىن سينگاپۋردىڭ جاعدايى كۇرت ناشارلاپ كەتتى. مەملەكەتتىڭ ءوز رەسۋرستارى بولماي، ءتىپتى سۋ مەن جەردى كورشى ەلدەردەن يمپورتتاۋعا تۋرا كەلدى.

ەل باسىنا كۇن تۋعان وسىناۋ كەزەڭدە ساياسي ارەنادا تەك سينگاپۋردىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق بارلىق وڭتۇستىك-شىعىس ازيا تاعدىرىندا ماڭىزدى ءرول اتقارعان تۇلعا پايدا بولادى. ول - كەلەشەك مەملەكەتتىڭ ليكۋرگى، لي كۋان يۋ. توماس راففلزدان كەيىن سينگاپۋردىڭ ەكىنشى اكەسى اتانعان لي كۋان يۋ ءتۇپ-تامىرى قىتايلىق مادەنيەتتەن باستاۋ الاتىن وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ماسكۇنەمدىككە سالىنىپ، قۇمار ويىنداردان بوساماعان لي حۋنلەننىڭ چينكۋن دەگەن ۇلىندا 1923 جىلعى 16 قىركۇيەكتە ءبىرىنشى بالا دۇنيەگە كەلەدى. اتاسى ءوزىنىڭ بارلىق ءۇمىتىن «جارىق ساۋلەسىنە» ارتادى («كۋان» - ساۋلە، «يۋ» – جارىق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى). وسىعان وراي، لي كۋان يۋ ءوز ەستەلىكتەرىندە بىلاي دەپ جازادى.

«...اتام ماعان بالا كەزىمنەن اعىلشىن ءتىلى مەن ەۋروپالىق ءومىر سالتى – ەڭ باستى تابىس كەپىلى دەپ ايتاتىن، ال مەن ونىڭ سوزىنە ارقاشان قۇلاق اساتىنمىن...».

«راففلز ينستيتۋتىن» ءبىتىرىپ، كەمبريدجعا تۇسكەن جاس جىگىت سوعىستىڭ باستالۋىمەن وقۋىن تاستاپ، ەلىنە قايتا ورالادى. سينگاپۋر ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسىپ، سوعىس كەزىندە جەرگىلىكتى گازەتتەردىڭ بىرىندە رەداكتور بولىپ جۇمىس ىستەيدى. الايدا جولىنان تايمايتىن جاس پاتريوت، سوعىستان كەيىن كەمبريدجعا تۇسەدى. انگليادا لي تەك ەكى زاتقا قۇمار بولادى. ءبىرىنشىسى – گولف، ال ەكىنشىسى – سوتسياليستىك يدەيالار. العاشقىسى ەليتاعا قاتىستى ۇمتىلىسىن كورسەتسە، ەكىنشىسى حالىققا دەگەن جاناشىرلىعىن بايقاتادى.

60-جىلدارى الەمدىك وتارشىل جۇيەسى قيراپ، سونىڭ ناتيجەسىندە سينگاپۋر تاۋەلسىزدىك الدى. ۇلى دەرجاۆالار وتارلارىن تاستاي سالىپ، وزدەرىنە تيەسىلى اكتيۆتەرىن الىپ قاشۋعا جونەلگەندە، وڭتۇستىك-شىعىس ازيادا حاوس ورنادى .

اقش ۆەتنامدا سوعىسىپ جاتسا، ءۇندىستان مەن پاكىستان ءوزارا قاقتىعىستارىن شەشۋگە تىرىستى. شارل دە گولل فرانتسيانى ناتو-دان الىپ شىقسا، قىتايدا «مادەني رەۆوليۋتسيا» باستالعان بولاتىن. سايكەسىنشە، ءوزىنىڭ كىشكەنتاي ارالىندا «مەملەكەت» قۇرۋعا بەل بۋعان «اقىماقتا» (باسىندا لي كۋان وسىنداي لاقاپ اتقا يە بولعان) ەشكىمنىڭ شارۋاسى بولماعان-دى. كەيىن ستراتەگ قولدانعان ءادىستىڭ تيىمدىلىگىنە دۇنيەجۇزىنىڭ كوزى جەتتى. ناتيجەسىندە قايسار مىنەزدى لي ءوز حالقىن 3 ماقساتتى قاتار ورىنداۋعا شاقىرادى:

- ءادىل دە مىقتى جانە مۋلتيمادەنيەتتى مەملەكەت قۇرۋ;

- قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن شەشۋ;

- جاڭا تيپتەگى قۋاتتى ەكونوميكا قالىپتاستىرۋ.

كورسەتىلگەن ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن لي كۋان يۋ ليكۋرگ پرينتسيپتەرى مەن كونفۋتسي يدەياسىن ۇستانا وتىرىپ، ءوز كومانداسىن جيناي باستادى.

 

لي كۋان يۋ جۇرگىزگەن ساياساتى كەلەسى قاعيدالار ارقىلى جۇزەگە استى (قىسقا فورمادا):

- قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىندە انگليانىڭ اسكەري-تەڭىز بازاسىن سينگاپۋردان شىعارعىسى كەلمەدى، ويتكەنى ول ەل قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى ەدى.

- «سينگاپۋر قاراجاتتى قايدان الدى؟» دەگەن سۇراق ءجيى تۋىندايدى. انگليا اسكەري-تەڭىز بازاسىن قالىپتا ۇستاۋ ءۇشىن، 55 ملن.فۋنت قاراجات بەرەدى. كەيىن انگليا دا 50 ملن.فۋنت قاراجاتتى سينگاپۋرعا كومەك رەتىندە ۇسىنادى (25% - كومەك رەتىندە، 75% - جەڭىلدىكتى قارىز). تاعى 50 ملن. دولل. قاراجاتتى جاپونيادان كومپەنساتسيا تۇرىندە قايتارىپ الادى. مىنەكي، وسىلايشا مەملەكەتتىڭ قارجى جانە تەحنيكالىق بازاسى نىعايا تۇسەدى.

- اسكەري قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىندە لي كۋان يۋ يزرايلدەن كومەك سۇرادى. سۋەتس داعدارىسىنان كەيىن يزرايلگە وداقتاستار كەرەك بولىپ، كەلىسسوزدەر جۇزەگە استى. يزرايلدىكتەر سينگاپۋرلىقتاردى اسكەري ءىس-ارەكەتتەرگە ۇيرەتتى. سينگاپۋر وسىلايشا اسكەري بازاسىن نىعايتىپ، 1971 جىلى اعىلشىنداردىڭ اسكەري-تەڭىز بازالارىن قايتارىپ الۋىنا دايىن بولدى.

- «عۇلامالاردىڭ جىلىستاۋ» («ۋتەچكا موزگوۆ») قۇبىلىسىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن سينگاپۋر ۇكىمەتى وقۋىن ءالى بىتىرمەگەن ستۋدەنتتەرگە جۇمىس ورنىن ۇسىنىپ وتىردى. ناتيجەسىندە، ەل ەكونوميكاسىنىڭ گۇلدەنۋىنە كەپىل بولاتىن ينتەللەكتۋالدىق رەسۋرس مەملەكەتتىڭ وزىندە وتە كوپ بولدى.

- مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ستراتەگياسىنىڭ قالىپتاسۋىندا باتىس قاعيدالارىن  «ءۇشىنشى الەم» ەلدەرىنە ەنگىزۋدى ءوز  الدىنا باستى مىندەت رەتىندە قويعان البەرت ۆينسەميۋس ماڭىزدى ءرول اتقاردى. سينگاپۋر بيۋروكراتيالىق ۋاقىت كەتىرۋ قۇبىلىسىن بولدىرماۋ ءۇشىن، شەتەل ينۆەستورلارىنا قاتىستى «بىرىڭعاي تەرەزە» قاعيداسىن قولداندى. وسىعان سايكەس ءاربىر ينۆەستورمەن بارلىق سۇراقتار بويىنشا كوپتەگەن ۇيىمدار ەمەس، تەك ءبىر عانا اگەنت جۇمىس جاسايدى. ياعني، شەنەۋىكتەر پارا الۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلىپ قىسقا مەرزىمدە ءتيىمدى (ەففەكتيۆتى) جۇمىس اتقارىلادى.  

- ول مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق گۇلدەنۋى ماسەلەسىن شەشۋدە بىرقاتار پروبلەمالارعا تاپ بولدى. تۋىنداعان ماسەلەنىڭ شەشىمىن ىزدەۋ ءۇشىن سينگاپۋردىڭ پرەمەر-ءمينيسترى اقش-تىڭ «اۋليەلەردىڭ اۋليەسى» - گارۆاردقا بارادى. ونىڭ ەڭ باستى ماقساتى – اقش-تاعى ترانسۇلتتىق كومپانيالاردى قىزىقتىرۋ ەدى. سوندىقتان 1968 جىلى نيۋ-يورك قالاسىندا لي كۋان يۋ ءسوز سويلەگەندە، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىندەگى باستى پروبلەمالاردى ساراپتاي كەلە، اقش-تىڭ وسى ايماقتاعى جارقىن بولاشاعىن كورسەتتى. ياعني، ماسەلەنىڭ باسقاشا شەشىلگەن جاعدايىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن قالىپتاسقان ۆاكۋمدى كسرو ەلدەرى مەن قىتاي تولتىرادى دەگەن قارسى پىكىر ۇسىندى. بۇل جەردەن لي كۋان يۋ «امەريكالىق پسيحولوگيانى» ءوز مۇددەسىندە ءتيىمدى پايدالانعانىن بايقاۋعا بولادى. ناتيجەسىندە بىرقاتار امەريكاندىق كومپانيالار سينگاپۋرعا بەت بۇردى. بۇل جەردە ەل پرەزيدەنتى ولاردى جىلى جۇزبەن قارسى الىپ، 10 جىلعا سالىق تولەۋدەن بوساتتى. اقىرىندا سينگاپۋر تاريحىنداعى العاشقى شەتەل كومانياسى «تەكساس ينسترۋمەنتس» ءوزىنىڭ فيليالىن اشتى. ءسويتىپ وڭتۇستىك-شىعىس ازيا تاريحىنداعى ايگىلى «بيزنەس-قاجىلىلىق» ءوز باستاۋىن الا جونەلدى.

- قالىپتاسقان تاريحي ساباقتاستىق ناتيجەسىندە سينگاپۋر ءوزىنىڭ قارجىلىق قورىنىڭ 90%-ىن باتىستا ۇستاپ وتىردى. ءدال سول سەبەپتى بارشا الەمگە قاۋىپ توندىرگەن الەمدىك داعدارىستى بۇل «ازيالىق جولبارىس» وتە وڭاي ەڭسەرە ءبىلدى.

- يدەولوگيالىق تۇرعىدان لي كۋان يۋ كونفۋتسي مەن ليكۋرگ يدەيالارىن ءوزارا ۇشتاستىرىپ، وزىندىك فورمۋلا جاسادى.

قازىرگى تاڭدا سينگاپۋر جەتىلدىرىلگەن ەكونوميكالىق قۇرىلىمعا يە جانە الەمدىك نارىقتاعى كەز كەلگەن وزگەرىسكە دايىن. مىسالى، قىتاي مەن ءۇندىستان سينگاپۋرعا قاراي وتىرىپ، كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيالارمەن اينالىسا باستادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سينگاپۋردىڭ وسىنداي دارەجەگە جەتۋى عاجاپ ەمەس، بۇل  لي كۋان يۋ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى.

 

قازىرگى كەزدەگى سينگاپۋردىڭ ىشكى ساياساتى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنداعى ەرەكشەلىكتەرى

سينگاپۋردىڭ بۇگىنگى تاڭداعى پرەمەر-ءمينيسترى لي سيان لۋن ۇكىمەت الدىنا 5 باسىم باعىت قويدى:

- شەتەل مەملەكەتتەرىمەن ورناعان دوستىق قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋ جانە مەملەكەت مۇددەلەرىن شەتەلدە قورعاۋ;

- ەكونوميكانىڭ الداعى ءوسۋىن قامتاماسىز ەتۋ;

- پروگرەسسيۆتى جاڭا ۇرپاقتىڭ قالىپتاسۋى;

- ءبىلىم بەرۋدىڭ ساپاسىن جوعارىلاتۋ.

- بالا تۋ كورسەتكىشتەرىن ارتتىرۋ;

سونداي-اق، قىزمەتتىڭ باسقا دا باعىتتارى ايقىندالدى:

- الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋ;

- پوليتەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ;

- سينگاپۋردىڭ الەمدىك ورتالىق مەملەكەت دەڭگەيىنە كوتەرىلۋى;

- قىزمەت كورسەتۋ اياسىنداعى جۇمىستىڭ ودان ءارى جاقسارۋى;

- قوعامنىڭ كونسوليداتسياسى.

سينگاپۋر ۇكىمەتى مەملەكەتتە ءتيىمدى ءارى اشىق نارىقتىق ەكونوميكالىق جۇيە ورناتتى. ەكونوميكا جاعدايىنا كەلسەك، ەۋروپا، ازيا ەلدەرىمەن جانە اۆستراليامەن تەڭىز جولدارى ارقىلى جان-جاقتى قارىم-قاتىناس ورناتۋى بويىنشا سينگاپۋر الەمدەگى ەڭ ءىرى ساۋدا ورتالىعىنا اينالىپ وتىر. مىسالى، مۇندا كورشى ەلدەردە وندىرىلەتىن سان الۋان تاۋارلار – مالايزيادان كاۋچۋك پەن قالايى، تايلاندتان كۇرىش جەتكىزىلەدى. ايماقتاعى باسقا ەلدەرگە قاراعاندا مۇندا ەلەكتروندىق تەحنيكالاردى قۇراستىرۋ، راديو جانە ەلەكتروتەحنيكا ونەركاسىبى وتە جاقسى دامىعان. ماسەلەن جومارت مولداحمەتۇلى[5]: «ەلدە جوعارى ءبىلىمدى جانە وتە بىلىكتى جەرگىلىكتى مامانداردىڭ كوپ بولۋىنا قاراماستان، ۇلتتىق كاسىپكەرلەر جوقتىڭ قاسى سينگاپۋردىڭ ءالسىز جاعىنا جاتادى» دەپ ءتۇيىن جاساعان بولاتىن.

ەل ۇكىمەتى ءادىل جانە جەمقورلىق دەڭگەيى تومەن الەۋەتكە يە. دۇنيەجۇزىندەگى Transparency International اتتى جەمقورلىققا قارسى عالامدىق كواليتسيانىڭ رەيتينگتەرى بويىنشا سينگاپۋر الەم بويىنشا ءاردايىم ءبىرىنشى وندىقتا، ال ازيانىڭ جەمقورلىق فاكتىسى تىركەلمەگەن ەلدەرىنىڭ اراسىندا ءبىرىنشى ورىندى يەمدەنەدى. جەمقورلىق فاكتىلەرى مەملەكەتتىك قىزمەتتە ءجيى كەزدەسەتىندىكتەن، سينگاپۋردىڭ مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسى وتە ءتيىمدى فورمۋلا نەگىزىندە قۇرىلعانىن بايقاۋعا بولادى.

 

مەملەكەتتىك قىزمەتتى  ۇيىمداستىرۋ ۇستانىمدارى:

- مەريتوكراتيا (ادامي رەسۋرستاردى دۇرىس قولدانۋ);

- بيلىكتەگى مولدىرلىك جانە جەمقورلىققا قارسى ءپاندى ۇستانۋ;

- شەنەۋلىكتەردىڭ قوعام مۇقتاجدىقتارىن قاناعاتتاندىرۋعا تىرىسۋى;

- پراگماتيزم (تاجىريبە جۇزىندە جاقسى ناتيجە بەرۋ);

- مەملەكەتتىك قىزمەت بەيتاراپ، ساياساتقا ارالاسپايدى;

- رەفورمالاۋ قابىلەتى;

- جاڭا كادرلاردى دايىنداۋ;

سينگاپۋر وڭتۇستىك-شىعىس ازيانىڭ ەكونوميكالىق قاتىناستاعى دامىعان ەلدەرىنىڭ قاتارىندا، سونداي-اق حالىقارالىق ساۋدا مەن قارجىنىڭ، جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ جاسالۋ ورتالىعى جانە كوممۋنيكاتسيا مەن كولىك تورابىنىڭ دامۋى بويىنشا الدىڭعى شەپتە.

قالا-مەملەكەتتە عىلىمي سالا، كومپيۋتەرلەر مەن ولاردىڭ قۇرامداس بولىكتەرىن   جاساۋ، بيوتەحنولوگيا مەن لازەرلىك وپتيكا سالالارى باسىمدىق قاسيەتكە يە. بۇگىنگى تاڭدا ەكسپورتتالاتىن اسكەري ءوندىرىستىڭ تاۋارلارى (راديواپپاراتۋرا، قارۋ-جاراق، تەڭىز كاتەرلەرى) ءوز دامۋ شەگىنە جەتتى. كەمە جوندەۋ، كەمە جاساۋ قىزمەتتەرى سينگاپۋردا ەداۋىر دامىعان. جارتىلاي وتكىزگىشتەر مەن تەلەكوممۋنيكاتسيالىق قۇرىلعىلارعا دەگەن سۇرانىستىڭ كوبەيۋى ەلەكترونيكا ءوندىرىسىن دامىتتى. ەۋروپا جانە اقش نارىقتارىنا ۇلكەن كولەمدە ەكسپورتتاۋ ءوندىرىستىڭ كوبەيۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولىپ، حيميالىق ءوندىرىستىڭ ءوسۋى كورىنىس تاپتى.

سينگاپۋر ەلەكترونيكا مەن بيوتەحنولوگيانى، حيميالىق ءوندىرىستىڭ ونىمدەرىن، الكوگولدى سۋسىنداردى، تەمەكى بۇيىمدارىن، مۇناي وندىرىسىنە قاجەتتى قۇرىلعىلاردى، رەزەڭكەنى ەكسپورتتاي وتىرىپ، تەڭىز كەمەلەرىن جوڭدەۋ قىزمەتتەرىن كورسەتەدى. كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردىڭ دامىعان سەكتورى مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە سالىق تۇرىندە 70% تابىس بەرىپ وتىرادى.

ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ سىرتقى قاتەرلەرگە قارسى تۇرۋ قابىلەتتىلىگىن انىقتايتىن، مەملەكەتتىڭ وندىرىستىك الەۋەتىن قالىپتاستىراتىن 4 سەكتور بار. ولار:

1) بيومەديتسينا (بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتە 20 بيومەديتسينالىق ورتالىقتار بار);

2) ەلەكترونيكا;

3) مۇناي وڭدەۋ ءوندىرىسى;

4) كولىكتىك قىزمەت كورسەتۋ سفەراسى.

ۇكىمەتتىڭ قارجى-ۆاليۋتالىق ساياساتى ءداستۇرلى تۇردە ىسكەرلىك كليماتتى جاقسارتىپ، ناتيجەسىندە ينفلياتسيانىڭ الدىن الىپ، مەملەكەتكە شەتەل ينۆەستيتسيالارىن تارتتى. ءوندىرىس پەن جەكە مەنشىك قۇقىعىندا سالىنعان سينگاپۋرلىق ينۆەستيتسيالىق جوبالار ازيادا (قىتاي، گونگونگ، مالايزيا، يندونەزيا، ءۇندىستان، جاپونيا) ورنالاسقان بولسا، ال ەۋروپادا سينگاپۋرلىق ينۆەستيتسيالار ەلەكترونيكا، تەلەكوممۋنيكاتسيا، ينجەنەريا سياقتى سالالاردا ءوز ورىندارىن يەمدەنگەن. سينگاپۋردىڭ الەمدىك يمپورتتاعى ۇلەسى 2%. دەمەك، بۇل سينگاپۋر كاسىپكەرلەرى مەن بيزنەسمەندەرىنىڭ ەۋروپادا ورىن العان باسكەلەستىككە قاتىسقىلارى كەلمەيتىندىگىنىڭ ايقىن كورىنىسى.

اسا ماڭىزدى رەفورمالاردى جۇرگىزە وتىرىپ، ۇكىمەت باسشىسى مەن قارجى ءمينيسترى «تەماسك حولدينگ» حولدينگتىك كومپانياسىن اشتى. قازاقستانداعى «سامرۇق-قازىنا» ءال-اۋقات قورى تۋرا وسىنداي پرينتسيپ بويىنشا جۇمىس جاسايدى.

بۇل جەردە نازار اۋداراتىن وتە ماڭىزدى ءجايت بار. مەملەكەتتىك شەنەۋلىكتەر مەملەكەتتىك كومپانيالاردى باسقارادى. ياعني، ولار ەكى جاقتى جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز مويىندارىنا الادى. بىرىنشىدەن، كومپانيالاردىڭ ەكونوميكالىق جانە قارجى قىزمەتتەرىنىڭ تيىمدىلىگى، ەكىنشىدەن - مينيسترلىكتىڭ مانداتىنا سايكەس قىزمەت. دەمەك، ءبىلىم مەن عىلىم ءمينيسترى كىتاپ شىعارۋ كومپانياسىنىڭ باسشىسى ن/ە ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلادى. بۇل فورمۋلا الەمدە وتە سيرەك قولدانادى.  

سينگاپۋردا الەمدىك كومپانيالاردىڭ 3,5 مىڭى ورنالاسقان، 102 ترانس ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ جەرگىلىكتى وكىلدىكتەرى بار. مالايزيا، اقش، گونگونگ، جاپونيا، قىتاي ەلدەرى سينگاپۋرمەن ساۋدا جاسايتىن ەلدەر قاتارىندا. جىل سايىنعى سينگاپۋرلىق ۆاليۋتالىق بيرجا وپەراتسيالارىنىڭ كولەمى تەك لوندون، نيۋ-يورك جانە توكيودان از بولىپ كەلەدى. بانكتەر كولەمى بويىنشا سينگاپۋر لوندون مەن نيۋ-يوركتان كەيىن ءۇشىنشى ورىندا (جالپى 120 بانك). باسەكەلەستىككە قابىلەتتىلىگى بويىنشا 2004 جىلى سينگاپۋر ەكىنشى ورىنعا شىققان (اقش-تان سوڭ).

پرەمەر-مينيستر لي سيان لۋن ايتۋى بويىنشا «وسى جولدان تايماي، ەكونوميكاداعى تۇراقتى ءوسىمدى قامتاماسىز ەتىپ تۇرۋ ءۇشىن جانە باسكەلەستىككە قابىلەتتى بولۋ ءۇشىن، سينگاپۋر سىرتقى جاعدايلارعا تەز بەيىمدەلە ءبىلۋى قاجەت».

 

عالامدانۋ زامانىنداعى سينگاپۋردىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى نەگىزگى باسىمدىلىقتارى

باسقا ەلدەردە سياقتى سينگاپۋر مەملەكەتىنىڭ دە سىرتقى ساياساتىنىڭ باستى ماقساتى - مەملەكەتتىڭ تۇراقتى دامۋى ءۇشىن ەلدى ءتيىمدى سىرتقى جاعدايلارمەن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل ماسەلەنىڭ جۇزەگە اسۋىنا مەملەكەتتىڭ كىشىگىرىم اۋماعى، قىتايلىقتار، دەربەس ءارى جەكە شيكىزات جانە ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردىڭ بولماۋى، جەرگىلىكتى ەكونوميكانىڭ الەمدىك ەكونوميكاعا جوعارى دەڭگەيدەگى تاۋەلدىلىگى، اتر-دا ساقتالىپ تۇرعان جانجالدىق الەۋەت، جەرگىلىكتى تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ بەلسەندىلىك تانىتۋى (اكتيۆيزاتسياسى), ۆيرۋستىق اۋرۋلاردىڭ ەپيدەمياسى سياقتى فاكتورلار تىكەلەي اسەر ەتىپ وتىر.

سينگاپۋر ەلىنىڭ سىرتقى ساياسي-ستراتەگيالىق ۇستانىمدارىنا - بىرىزدىلىك، كوپباعىتتىلىق، ادىستەردىڭ امبەباپتىلىعى، پراكتيكالىق تۇرعىدا ارەكەت ەتۋ اۋماعىنىڭ كەڭەيۋى، ۇلتتىق مۇددەنىڭ قورعالۋى، جاعدايلاردىڭ ديناميكالىق مونيتورينگى جاتادى.

سينگاپۋردىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ باسىم باعىتتارى:

- ASEAN (وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىنىڭ اسسوتسياتسياسى) مۇشە ەلدەرىمەن، اسىرەسە، مالايزيا، يندونەزيامەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋ;

- اتر-دىڭ باستى «ويىنشىلارىمەن» (اقش، قحر، جاپونيا، ءۇندىستان، ەو) جاقىن قاتىناستا بولۋ;

- اۋماقتىق جانە اۋماقارالىق فورۋمداردا ۇلتتىق مۇدەنى جۇزەگە اسىرۋ (اسەان، اتەس، ازيا-ەۋروپا ءسامميتى، بريتان وداعى، شىعىسازياتتىق جانە لاتىنامەريكالىق فورۋمدار);

- بۇۇ مەن دسۇ شەگىندە جۇمىستى دامىتۋ;

- ەركىن ساۋدا جونىندەگى ەكىجاقتى جانە كوپجاقتى كەلىسىمدەردىڭ ءىس-ارەكەت اۋماعىن كەڭەيتۋ;

- جاڭا مەحانيزمدەردىڭ ىسكە قوسىلۋى: «ازيا – تاياۋ شىعىس ديالوگى» جانە شىعىسازياتتىق سامميت.

جوعارىدا كورسەتىلگەن باسىمدىقتار سينگاپۋردى الەمدىك ەكونوميكالىق نارىقتىڭ بەلسەندى مۇشەسىنە جانە ەركىن ساۋدانىڭ باستى الاڭىنا اينالدىرۋعا باعىتتالعان.

سونىمەن قاتار، قازىرگى تاڭدا سينگاپۋردىڭ سىرتقى ساياسي باعىتىنىڭ باستى ماقساتتارىنا مىنالار جاتادى:

- ەكونوميكالىق دامۋى جوعارى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەت ابىرويىن ساقتاۋ;

- اتر ىشىندەگى تەڭگەرمەلى تەپە-تەڭدىك جۇيەسىن ساقتاۋ، جەرگىلىكتى دامۋدىڭ «كەپىلدەرىمەن» قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋ;

- ۇلتتىق جانە ايماقتىق قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىققا اسەر ەتەتىن قاۋىپ-قاتەرلەرگە بەلگىلى ءبىر قالىپقا ساي جاۋاپ دايىنداۋ;

- جەرگىلىكتى كومپانيالاردىڭ ازيا مەن الەمنىڭ باسقا بولىكتەرىندە بولۋ دەڭگەيىن كەڭەيتۋ;

- جەرگىلىكتى ينتەگراتسيالىق پروتسەسستەردىڭ دامۋ ءۇردىسىن (ستسەناريلەرىن) قالىپتاستىرۋ;

- قارۋسىزدانۋ پروبلەماسى، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، بەيبىتشىلىكتى جۇزەگە اسىرۋ، جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىنىڭ جويىلۋى.

سينگاپۋر ءۇشىن باستى «ويىن الاڭى» اسەان بولىپ تابىلادى. اسسوتسياتسيا مۇشەلەرىنىڭ ورتاق ءجىو $737 ملرد.(2005 ج.), سىرتقى ساۋدا كولەمى $720 ملرد.(2005 ج.).

لي سيان لۋننىڭ ايتۋى بويىنشا، عالامدانۋ زامانىندا 2020 جىلى «اسەان قوعامىن» قۇرۋ ءۇشىن وشا ەلدەرىمەن تىعىز بايلانىس ورناتۋ قاجەت.

سينگاپۋر الەمدىك ساياساتتىڭ كوكەيتەستى سۇراقتارىن شەشۋگە دە قاتىسادى. ماسەلەن، مەملەكەت بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەسىنىڭ مونوپولياسىن جويىپ، باس اسسامبلەيانىڭ ءرولىن كوتەرۋگە شاقىرعانى بولاتىن.

تايۆاندىق سۇراقتا سينگاپۋر «بىرەگەيلى قىتاي» ۇستانىمىن ۇستانادى. افگانيستان ەكونوميكاcىن قالپىنا كەلتىرۋدە بەلسەندى ءرول اتقارادى.

 

قازاقستاندىق-سينگاپۋرلىق قارىم-قاتىناستار: قازىرگى جاعداي، پروبلەمالار مەن پەرسپەكتيۆالار

 قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن سينگاپۋر رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار 1993 جىلعى 30 ناۋرىزدا ورناتىلدى. قر-نىڭ سينگاپۋرداعى ديپلوماتيالىق ميسسياسى 2003 ج. قاراشادا اشىلدى. 2006 جىلعى 11 جەلتوقساندا قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بۇيرىعىنا سايكەس ديپلوماتيالىق ميسسيا سينگاپۋر رەسپۋبليكاسىنداعى قر-نىڭ ەلشىلىگى بولىپ قايتا ۇيىمداستىرىلعان. رەزيدەنتسياسى سينگاپۋردا ورنالاسقان، سونداي-اق سيگاپۋر رەسپۋبليكاسىنىڭ دا قر-عى ەلشىلىگى بار.

1991 جىلى جازدا سينگاپۋردىڭ مينيستر-كۋراتورى لي كۋان يۋ الماتى قالاسىنا بەيرەسمي ءىس-ساپارىمەن كەلدى.

1996 جىلى 29-31 مامىردا جانە 2003 جىلعى 6-10 قاراشا قر پرەزيدەنتى سينگاپۋر رەسپۋليكاسىنا رەسمي ءىس-ساپارلارمەن باردى.

ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستىڭ دامۋىندا پارلامەنتارالىق قارىم-قاتىناستار ماڭىزدى ءرول اتقاردى. 2006 جىلى قازاقستاندىق پارلامەنتتىك دەلەگاتسيا «سينگاپۋر رەسپۋبليكاسى – ورتالىق ازيا» اتتى پارلامەنتارالىق توپتىڭ مۇشەلەرىمەن كەزدەسۋ وتكىزدى.

بۇگىندە سر ۇكىمەتى قازاقستانىڭ دسۇ-عا كىرۋىن قولداپ وتىر. حالىقارالىق كوپجاقتى قۇرىلىمدار شەگىندە ەكى مەملەكەت اراسىندا جەمىستى قارىم-قاتىناستار ورناتىلعان. ەكى مەملەكەت تە عالامدىق جانە ايماقتىق ساياساتتىڭ وزەكتى  پروبلەمالارى توڭىرەگىندە ورتاق پوزيتسيا ۇستانۋدا.

قازاقستاندىق-سينگاپۋرلىق ەكىجاقتى قاتىناستار مىقتى كەلىسىمدىك-قۇقىقتىق بازا نەگىزىندە قۇرىلعان. بۇگىندە ەكى جاق ۇكىمەتتەرى اراسىندا اۋا ارقىلى اقپارات بەرۋ جونىندە كەلىسىم، ساۋدا جانە يندۋستريا مينيسترلىكتەرى اراسىنداعى كەلىسىم - ەكى مەملەكەت اراسىنداعى ساياسي قارىم-قاتىناستاردا وڭتايلى كورىنىس تابۋدا.  2009 جىلدىڭ ستاتيستيكاسى بويىنشا ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى 53,4 ملن. $ قۇرادى. قازاقستان مەن سينگاپۋر اراسىنداعى ەكىجاقتى قاتىناستار قارقىندى دامىپ، جاقسى پەرسپەكتيۆلارعا ۇمىتتەندىرىپ وتىر. وبەكتيۆتى تۇرعىداعى ساراپتاما كورسەتكەندەي، قازاقستان مەن سينگاپۋر ءوزارا تولىققاندى ەكونوميكاعا يە بولا وتىرىپ، تىعىز ساياسي جانە ەكونوميكالىق سۇحبات الاڭىنا نەگىزدەلەدى.

 

سينگاپۋر تاجىريبەسىنىڭ قازاقستان ءۇشىن ساباقتارى

 ورتالىق ازياداعى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتەر ءۇشىن سينگاپۋر تاجىريبەسى اسا ماڭىزدى ورىن الادى. بۇل تاجىريبەنىڭ تەرەڭ زەرتتەلىپ، ونىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرىنىڭ  ەنگىزىلۋى قر-نىڭ مودەرنيزاتسيالىق پروتسەسستەرىنىڭ مازمۇنى مەن قارقىنىنا اسەر ەتەتىنى ايقىن. دەمەك، ەگەمەن سينگاپۋردىڭ تاريحي دامۋ ساباقتارىنان قازاقستان وزىنە قاتىستى قاعيدالارىن مەڭگەرۋى ءتيىس. سولاردىڭ باستى باعىتتارىنا توقتالىپ، قورىتىندىلايتىن بولساق:  

1) سينگاپۋر بيلىگى مەملەكەتكە سەنىم ارتا وتىرىپ، ونىڭ ۇكىمەتى مەن بيزنەسىنە قاتىستى «سەنىم پوزيتسياسىن» ۇستانادى. ارينە، بۇل ۇستانىم قاتال جۇمىس ناتيجەلەرىنە نەگىزدەلەدى.

2) سينگاپۋرلىق بيلىك مەملەكەتتىڭ تابيعي قولايلىلىعىن، ياعني ىڭعايلى گەوگرافيالىىق ورنالاسۋىن وتە ءتيىمدى قولدانادى. قازاقستاننىڭ دا گەوگرافيالىق ورنالاسۋى وتە ءتيىمدى. وكىنىشكە وراي، گەوساياساتتىڭ بۇل ەلەمەنتى بۇگىنگى تاڭدا ەلەنبەي وتىر.

3) سينگاپۋر تۇك مەن شەتەل كاپيتالىن مەملەكەت ەكونوميكاسىنا تارتۋدان سەسكەنگەن جوق. بۇل ماسەلەنى قازاقستاندىق باسشىلار دا زەيىن سالىپ قاراستىرىپ، «ازيالىق جولبارىس» تاراپىنان قولدانىلعان ءادىس-تاسىلدەر قازاقستاننىڭ يندۋستريالدىق ساياساتىندا قولدانىلۋى مۇمكىن دەپ ايتادى.

4) «ءۇشىنشى الەم» ايماعىنداعى قازىرگى باسەكەلەستىك كۇرەستىڭ قارقىنىن ەسەپكە الا وتىرىپ، سينگاپۋر «ءبىرىنشى الەم» ءوازيسىن  قالىپتاستىرۋعا باعىت الدى. اقىرىندا باستاماشىلىق ارەكەت تانىتقان كاسىپكەرلەر، ينجەنەرلەر مەن مەنەدجەرلەر ءۇشىن ەل «نەگىزگى لاگەرگە» اينالدى.

5) سينگاپۋر قوعامنىڭ اقپاراتتاندىرىلۋى مەن وقىتىلۋ پروتسەسسىن توقتاۋسىز مەحانيزمگە اينالدىردى، ناتيجەسىندە ءبىلىم مەن جاڭا تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن «جاڭا ەكونوميكاسى» قالىپتاستى.

6) سينگاپۋرلىق باسشىلار مەملەكەتتە ساياسي تۇراقتىلىق ورناتىپ، مودەرنيزاتسيالىق پروتسەسستەر ءۇشىن قۋاتتى نەگىز قۇرىپ قويدى.

7) سينگاپۋر ءوزىنىڭ سىرتقى ساياسي باعىتتارىن سانالى جانە پراگماتيكالىق تۇردە انىقتاپ، عالامدىق پروتسەسستەرگە «ءبىرىنشى الەمنىڭ» دامىعان مەملەكەتى رەتىندە جاۋاپ بەرۋگە جاعداي تۋعىزدى.

جوعارىدا كورسەتىلگەن «سينگاپۋر عاجايىبى» فورمۋلاسىنىڭ ەلەمەنتتەرىن قازاقستان ءوزىنىڭ ۇلتتىق، ەتنومادەني قۇندىلىقتارىن ەسەپكە الا وتىرىپ، مەملەكەت قۇرىلىمىنا ەنگىزۋى قاجەت. بۇل جەردە ەڭ باستى تۇسىنەتىن ماسەلە، ءبىر ەلدىڭ تاجىريبەسىن ەكىنشى ەلگە ەنگىزە سالۋعا بولمايدى. ويتكەنى ءاربىر مەملەكەتتىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى بولادى، قازاقستان دا ءوز ەرەكشەلىكتەرى بارشىلىق.  

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان سينگاپۋرمەن بايلانىستاردىڭ دامۋى مەن تەرەڭدەتىلۋىن قالايدى. تەحنوپاركتەر مەن اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ پاركتەرىن قالىپتاستىرۋدا سينگاپۋر وتە ءتيىمدى مەملەكەت بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار، سينگاپۋر قازاقستانعا اەروكوسموستىق جانە تەلەكوممۋنيكاتسيالىق سفەرادا ءوز كومەگىن كورسەتە الادى. قازاقستاندىق كومپانيالاردىڭ سىرتقى نارىقتا ءوز قىزمەتىن كەڭەيتۋى ءۇشىن سينگاپۋر يدەالدى «حاب» بولىپ سانالادى. بۇگىندە كولىك جاساۋ سفەراسىنداعى ەكىجاقتىق قاتىناستىڭ الەۋەتى، ياعني پوتەنتسيالى تولىق قولدانىلمايدى، مەملەكەتىمىزدىڭ قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك سفەراسىندا دا جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتۋعا مۇمكىندىگى بار.

قورىتا ايتقاندا، «ازيالىق جولبارىستاردىڭ» تاجىريبەسى، سونىڭ ىشىندەگى «سينگاپۋر عاجايىبى» فورمۋلاسىن قازاقستان وزىنە قاتىستى وتە ۇتىمدى قولدانىپ، «قازاقستان عاجايىبى» اتتى تاريحي فەنومەندى الەمگە پاش ەتۋگە بارلىق مۇمكىندىكتەرى مەن جاعدايلارى بار.

Abai.kz

قولدانىلعان ادەبيەتتەر:

 

1. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر. - http://www.singstat.gov.sg/statistics/browse_by_theme/national_accounts.html
2. وچەرك ازياتسكوگو لۆا. – http://www.nomad.su
3. لي كۋان يۋ، يز «ترەتەگو ميرا» ۆ «پەرۆىي». سينگاپۋرسكايا يستوريا: 1965-2000;
4. سينگاپۋرسكايا ستراتەگيا بوربى س كوررۋپتسيەي// http://crime.vl/ru/docs/book/g3/3/htm. وت 10.10.2001 گ.
5. اينۋر تۋريسبەك، «چتو موجەت پوچەرپنۋت گوسۋدارستۆەننايا سلۋجبا كازاحستانا يز وپىتا سينگاپۋرا؟». – يۋريست №6, 2006;
6. كرەپنۋت كازاحستانسكو-سينگاپۋرسكيە سۆيازي. – http://www.vch.ru
7. پالتوۆ س. نەزاۆيسيمومۋ سينگاپۋرۋ – 40 لەت // ازيا ي افريكا سەگودنيا. – 2005. - №8;
8. مالەتين ن. لي كۋان يۋ. يز «ترەتەگو ميرا» - ۆ پەرۆىي // ازيا ي افريكا سەگودنيا. – 2006. - №5.
9. سۋلتانوۆ ب.ك. ستانوۆلەنيە ۆنەشنەي پوليتيكي كازاحستانا: يستوريا، دوستيجەنيا ي ۆزگلياد ۆ بۋدۋششەە/ پود رەد. م.س. اشيمباەۆا. – الماتى: يمەپ پري فوندە پەرۆوگو پرەزيدەنتا رك، 2005;
10. 10.  جومارت مولداحمەتۇلى، «سىرى وزگەشە سينگاپۋر» // ايقىن. – 2010. - №141;
11. 11.  ۆيكتور روگالەۆ، «كازاحستان ي سينگاپۋر. كۋرس ودين – پروتسۆەتانيە ي بلاگوسوستويانيە» // ميراس. – 2011, №3;
12. 12.  الەكساندر چۋدودەەۆ، «ۆەليكولەپنايا ۆوسمەركا» // نوۆوە ۆرەميا. – 1993, №47;
13. 13.  نۋرلان ەرمەكباەۆ، «سينگاپۋر ۆ سيستەمە سوۆرەمەننىح مەجدۋنارودنىح وتنوشەني» // Analytic. – 2007,  №2;