"جيحادقا" شاقىرىپ جۇرگەندەر - تاكفيرشىلدەر
يسلامداعى كەرى اعىمدار، سولاردىڭ ىشىندە سالافيتتەر ارەكەتىنەن اقتوبە، اتىراۋ، باتىس قازاقستان جانە ماڭعىستاۋ، قاراعاندى وبلىستارىندا رەسپۋبليكانىڭ وزگە ايماقتارىنا قاراعاندا ءدىني جاعدايلاردىڭ شيەلەنىستى ءوربۋى انىق بايقالادى.
«تۋرا جولدى» ۇستانۋشى سالافيتتەردىڭ پىكىرىنشە، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاقتاردىڭ، ءداستۇرلى مۇسىلماندىق جولدى ۇستانىپ كەلگەن وزگەلەردىڭ دە ءدىني تۇسىنىك، ۇستانىمدارى دۇرىس ەمەس. ولار دىنگە جاڭالىق ەنگىزگەن «بيدعاتشىلار»، اللاعا سەرىك قوسقان «ششيرك» جاساۋشىلار. ءوز پىكىرلەرىن اراب ەلدەرىندەگى، اسىرەسە ساۋد ارابياسىنداعى «شەيح» ءدىني عالىمداردىڭ ايتقاندارىمەن دالەلدەۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ياعني، قازىرگى مۇسىلمان جاماعاتىنىڭ بۇرىنعى اتا-بابا ءدىني جولىمەن جۇرەم دەگەنى بەكەرشىلىك. ول اداسۋعا الىپ بارادى دەگەندى العا تارتادى.
وسى پىكىردەگى سالافيتتەر ءوز اراسىندا شارتتى تۇردە «مادحاليتتەر»، «سۋرۋريتتەر» دەپ بولىنگەن. سولاردىڭ قاتارىندا ءداستۇرلى حانافي ۇستانىمداعى دىندارلارعا اشىق قارسى شىعىپ، قازىرگى مەملەكەتتىك قۇرىلىم مەن زاڭدارىنا قارسى «جيحادقا» شاقىرىپ جۇرگەندەرى، ءارى سول جولدا قاندى وقيعالاردى قولدايتىندارى - «تاكفيرشىلدەر». ولار ءۇشىن اتەيست ادام تۇگىلى، كۇندەلىكتى بەس نامازىن قازا ەتپەيتىن قاراپايىم مۇسىلمانداردىڭ ءوزى «اداسۋشى» قاتارىنان تابىلۋى مۇمكىن. ولار قازىرگى قوعامدى تۇراقسىزداندىرۋعا، وزدەرىنىڭ «جابىق» ورتاسىن قۇرۋعا ۇمتىلىس جاساۋدا. تاكفيرشىلدەر ءۇشىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ەرەكشەلىكتەر، سالت-سانا، ءداستۇردىڭ ەش ءمانى جوق.
يسلامداعى كەرى اعىمدار، سولاردىڭ ىشىندە سالافيتتەر ارەكەتىنەن اقتوبە، اتىراۋ، باتىس قازاقستان جانە ماڭعىستاۋ، قاراعاندى وبلىستارىندا رەسپۋبليكانىڭ وزگە ايماقتارىنا قاراعاندا ءدىني جاعدايلاردىڭ شيەلەنىستى ءوربۋى انىق بايقالادى.
«تۋرا جولدى» ۇستانۋشى سالافيتتەردىڭ پىكىرىنشە، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاقتاردىڭ، ءداستۇرلى مۇسىلماندىق جولدى ۇستانىپ كەلگەن وزگەلەردىڭ دە ءدىني تۇسىنىك، ۇستانىمدارى دۇرىس ەمەس. ولار دىنگە جاڭالىق ەنگىزگەن «بيدعاتشىلار»، اللاعا سەرىك قوسقان «ششيرك» جاساۋشىلار. ءوز پىكىرلەرىن اراب ەلدەرىندەگى، اسىرەسە ساۋد ارابياسىنداعى «شەيح» ءدىني عالىمداردىڭ ايتقاندارىمەن دالەلدەۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ياعني، قازىرگى مۇسىلمان جاماعاتىنىڭ بۇرىنعى اتا-بابا ءدىني جولىمەن جۇرەم دەگەنى بەكەرشىلىك. ول اداسۋعا الىپ بارادى دەگەندى العا تارتادى.
وسى پىكىردەگى سالافيتتەر ءوز اراسىندا شارتتى تۇردە «مادحاليتتەر»، «سۋرۋريتتەر» دەپ بولىنگەن. سولاردىڭ قاتارىندا ءداستۇرلى حانافي ۇستانىمداعى دىندارلارعا اشىق قارسى شىعىپ، قازىرگى مەملەكەتتىك قۇرىلىم مەن زاڭدارىنا قارسى «جيحادقا» شاقىرىپ جۇرگەندەرى، ءارى سول جولدا قاندى وقيعالاردى قولدايتىندارى - «تاكفيرشىلدەر». ولار ءۇشىن اتەيست ادام تۇگىلى، كۇندەلىكتى بەس نامازىن قازا ەتپەيتىن قاراپايىم مۇسىلمانداردىڭ ءوزى «اداسۋشى» قاتارىنان تابىلۋى مۇمكىن. ولار قازىرگى قوعامدى تۇراقسىزداندىرۋعا، وزدەرىنىڭ «جابىق» ورتاسىن قۇرۋعا ۇمتىلىس جاساۋدا. تاكفيرشىلدەر ءۇشىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ەرەكشەلىكتەر، سالت-سانا، ءداستۇردىڭ ەش ءمانى جوق.
سالافيتتەر قاتارىنداعى مادحاليتتەر تاكفيرشىلدەرگە قاراعاندا بيلىككە باعىنۋ يدەياسىن قولداپ، مەملەكەتتىك جۇيەنى وزگەرتۋدى جاقتامايدى. ولاردىڭ باستى يدەولوگياسى ادامداردى تۋرا ءدىن جولىنان «اداسقان»، «جاڭالىق قوسۋشى» دەپ ايىپتاۋعا باعىتتالعان. سونداي-اق، ولار قازاقستان اۋماعىندا تاراعان سوپىلىق جولىنا توزىمسىزدىكپەن قارايدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن «سالافيزم»-ءنىڭ قانداي ءتۇرى بولماسىن قوعامعا جات ۇستانىم ەكەندىگىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتتىلىگى شامالى دەپ بىلەمىز. سالافيزم يدەولوگياسىن قولداۋشىلار ءوز قاتارىن كوبەيتۋ جولىندا ءارتۇرلى ادىستەردى، سونىڭ ىشىندە ينتەرنەت جۇيەسىن ەپتى پايدالانىپ، جىمىسقى ارەكەتتەرىن جالعاستىرۋىن توقتاتا قويماعان.
جالعان ۋاعىزدارىمەن ءدىندار جاماعاتتى اداستىرىپ، قىلمىستىق جولعا يتەرمەلەپ وتىرعان ءدىني ۇيىمنىڭ ءبىرى - «حيزب-ۋت-تاحرير». ونىڭ ارەكتتەرى قوعامداعى ەتنيكاارالىق (ەۆرەي ۇلتى مەن اقش ازاماتتارىنا قارسى) جانە كونفەسسياارالىق (حريستياندار مەن باسقا دىندەرگە قارسى) قاتىناستاردى بۇزۋعا باعىتتالىپ، قوعام تىنىشتىعىن بۇزۋدى كوزدەيدى. يسلام تالاپتارى ۇستەمدىك ەتەتىن حاليفات قۇرۋ يدەياسىن تىقپالاپ، نەگىزگى جۇمىستارىن حالىقتىڭ تۇرمىسى ناشار ورتاسىندا جۇرگىزۋگە تىرىسادى. سونداعى ماقساتى - ولارعا ماتەريالدى كومەك كورسەتە وتىرا، ءوز قاتارىن تولىقتىرۋ.
ءدىني ەكسترەميستىك ارەكەتتەردىڭ قازاقستان جەرىندە بوي كورسەتۋى ءارتۇرلى جاعدايلارمەن تۇسىندىرىلەدى. ماسەلەن، رەسەيلىك ساراپشى ا.ءسوبيانيننىڭ پايىمداۋىنشا، يسلام راديكاليزمىن تاراتۋ - مۇسىلمان ەمەس ەلدەردىڭ ارنايى قىزمەت ورىندارىنىڭ ماقساتتى ءىسى. ال، يسلام ەلدەرى ىشىندە راديكالدى يسلامدى اراب ەلدەرى مەن پاكيستان قولدايدى.
سونداي-اق قازاقستانداعى ءدىني احۋالدىڭ ءوربۋى ونىڭ ىشكى جاعدايىمەن عانا ەمەس، ورتالىق ازيا جانە الىس-جاقىن باسقا ەلدەردەگى ساياسي-الەۋمەتتىك احۋالمەن دە بايلانىستى دەگەن دە پىكىرلەر ايتىلادى. ءارينا، ءبىز بۇل پىكىرلەردى نەگىسسىز دەپ ايتا المايمىز. سول سەبەپتەن دە ءبىزدىڭ كەڭەستىك كەزەڭدە دە مۇسىلماندىق سەنىم اسەرىنەن الىس اجىراي قوماعان كورشى ورتا ازيا ەلدەرىندەگى قوعامدىق-ساياسي جاعدايدىڭ قالىپتى دامۋىنا الاڭداۋشىلىقپەن قارايتىنىمىز دا راس. قازىرگى ۋاقىتتا سول ەلدەردىڭ كەيبىرىندە يسلامدىق يدەيالارمەن بۇركەنگەن كۇشتەر مەملەكەتتىك بيلىككە وپپوزيتسيا قۇراپ ساياسي جولمەن بولسىن، قارۋلى جولدارمەن بولسىن، بيلىكتى قولدارىنا الۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرىپ وتىرعانى دا بەلگىلى.
يسلامدى زەرتتەپ جۇرگەن عالىم-ساراپشىلار قازاقستانداعى ءدىندار جاماعاتتىڭ اعىمدارعا ءبولىنۋ سەبەپتەرىن، الدىمەن، الەۋمەتتىك فاكتورلارمەن بايلانىستىرادى. ياعني ومىردەن ورنىن تاپپاعان، تۇرمىس-تىرشىلىگى ناشار ادامدار، كوپ جاعدايدا، كوڭىل جۇبانىشتارىن دىننەن تابۋعا تىرىسادى. وسى وڭتايلى جاعدايلاردى ءوز ماقساتتارىنا پايدالانۋعا ۇمتىلعان راديكالدى يدەولوگيانى تاراتۋشىلار «وتقا ماي قۇيا ءتۇسىپ»، ءوز ورنىن تاپپاي جۇرگەندەرگە قۇران سوزدەرىن وزدەرىنە قاجەتتى مازمۇندا ءتۇسىندىرىپ ميلارىن ۋلادى، وسىلايشا «تىعىرىقتان شىعار جولدى» كورسەتكەن بولادى.
ءدىني ەكسترەميزمنىڭ پايدا بولۋى مەن كورىنىستەرى بۇل كۇندەرى جان-جاقتى زەرتتەلىپ، وعان قارسى تۇرۋدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق تەتىكتەرى جاسالدى، ءارى ولار جىلدان-جىلعا جەتىلدىرىلۋدە. سونىڭ ناتيجەسىندە بىرقاتار كەرى اعىمدار قىزمەتى توقتاتىلىپ، ولاردىڭ جىمىسقى ارەكەتتەرى جالپى حالىق الدىندا اشكەرەلەندى. ەكسترەميستىك جانە لاڭكەستىك ارەكەتتەرى ءۇشىن قانشاما ازاماتتار، سولاردىڭ قاتارىندا جاستار باس بوستاندىقتارىنان ايرىلىپ، اباقتىعا جابىلدى.
دەسەك تە، ءدىني سالاداعى ماسەلەلەردى شەشۋدە 2011 جىلى قابىلدانعان «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭنىڭ پارمەندىلىگى ەرەكشە باعالاندى. سونىڭ نەگىزىندە قازاقستانداعى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتى زاڭدى تۇردە رەتتەلىپ، ءدىني توپتار مەن ۇيىمداردىڭ ءوز بەتىمەن ارەكەت ەتۋىنىڭ جولى كەسىلدى. وسى جۇمىستاردى ويداعىداي جۇزەگە اسىرا بىلگەن ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى بۇگىندە باسقا دا مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسە وتىرىپ ءدىني سالداعى وزەكتى دە وتكىر ماسەلەردى شەشۋ جولدارىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى الدىنا قويۋدا. سولاردىڭ قاتارىندا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتىپ، تۇرمىس-تىرشىلىگىن جەڭىلدەتۋ ماسەلەلەرىنە باسا كوڭىل بولىنگەن.
عالىم، ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قازىرگى ۋاقىتتا ورىن الىپ وتىرعان مازحابتى مويىنداماۋ، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى جوققا شىعارۋ، «حيجاب» ماسەلەلەرىنىڭ تۋىنداۋىن ءدىني ساۋاتسىزدىقتان ىزدەۋ قاجەت. سوندىقتان، وسى باعىتتاعى جۇمىستاردى حالىقتىڭ جالپى ءدىني ساۋاتىن اشۋ، ولارعا زايىرلى قوعام مەن ءدىننىڭ ارا قاتىناسىن ساۋاتتى تۇسىندىرە بىلۋدەن باستاعان ءجون دەيدى. وسى پىكىرلەردىڭ نەگىزسىز ەمەستىگىنە كوزىن جەتكىزگەن ءدىن ىستەر اگەنتتىگى كەڭ ءدىني اعارتۋ، اقپاراتتىق ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى قولعا الدى. ونداي جۇمىستار قوعامنىڭ بارلىق دەڭگەيىن قامتىپ، جوعارى جانە ورتا وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرى مەن وقۋشىلارى، قالا، اۋدان، اۋىل تۇرعىندارى اراسىندا، اسكەري بولىمشەلەردە، تۇزەتۋ ورىندارىندا وتكىزىلۋدە. ناسيحات توپتارىنا تەولوگ عالىم، ساراپشىلاردان، قوعامدىق پاندەر ماماندارى مەن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ بىلىكتى يمام، قىزمەتكەرلەرى تارتىلعان. اتاپ ءوتۋ كەرەك، وسى جۇرگىزگەن جۇمىستار ناتيجەسىندە حالىقتىڭ ءبىراز بولىگىنىڭ كەرى ءدىني اعىمدار مەن ءداستۇرلى حانافي ۇستانىمى جونىندە دۇرىس ۇعىم قالىپتاسىپ، ءبىلىم دەڭگەيلەرى ءوستى.
كوپشىلىكتى قامتيتىن شارالاردىڭ قاتارىندا ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى مەن وبلىس اكىمدىكتەرى بىرلەسىپ وتكىزىپ وتىرعان رەسپۋبليكالىق كونفەرەنتسيالار مەن سەمينارلار، «دوڭگەلەك ۇستەلدەر» دە اتاپ ءوتۋ ورىندى. ول شارالارعا وتاندىق عالىم، تەولوگتارمەن قاتار شەت ەلدەردەن بىلىكتى ماماندار شاقىرىلۋدا. ولار ەلىمىزدىڭ الىس اۋماقتارىنا دەيىن بارىپ، دارىستەر وقىپ، «يسلام دىنىندەگى مازحاب ۇستاۋدىڭ قاجەتتىگى مەن پايداسى»، «ءسالافيزمنىڭ زيانى مەن زارداپتارى»، «جيحاديزم مەن تاكفيرشىلدىك يدەولوگياسىنىڭ يسلاممەن سىيىمسىزدىعى»، «ماتۋريدي اقيداسىنىڭ حانافيلىك ءىلىمنىڭ جالعاسى» تاقىرىپتارىندا بىلىمدەرىمەن بولىسۋدە. ولار قازاقستاننىڭ ءدىن سالاسىنداعى ساياساتىنا ريزاشىلىقپەن قاراپ، وسى ەلدە قاي ءدىننىڭ بولماسىن تىرشىلىك ەتۋىنە قولايلى ەكەندىگىن جاسىرمايدى.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، راديكالدى يدەولوگيانىڭ تارالۋىن قۇقىقتىق نەمەسە كۇش كورسەتۋمەن عانا توقتاتۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ورىندى تۇسىنگەن قازاقستان جەرگىلىكتى ءدىني-رۋحاني بىردەن-ءبىر جولى ءداستۇرلى ءدىني ۇستانىمدى كەڭىنەن دامىتۋعا باسا كوڭىل بولۋدە. وسى رەتتە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى جۇمىسىنىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا، ءدىني قىزمەتكەرلەرى مەن يمامدارى قاتارىنىڭ بىلىكتى ماماندارمەن تولىقتىرىلۋىنا ءتيىستى قولداۋ كورسەتۋدە. مەشىت يمامدارىنىڭ بىلىمىنە ارنايى كوڭىل ءبولىنىپ، ءتيىستى دايىندىق كۋرستارىندا ءدىني پاندەرمەن قاتار مەملەكەتتىڭ قۇرىلىسى مەن زاڭدارىنا قاتىستى پاندەردەن دارىستەر وقىتىلۋدا.
وسىلايشا، ءدىني ەكسترەميزم ارەكەتتەرى مەن ءدىني اداسۋشىلىققا جول بەرمەۋدە تۇرعىندار اراسىندا ءدىني اعارتۋشىلىق تاربيەلەۋ جۇمىستارىنا باسا ءمان بەرىلۋدە. سونىمەن بىرگە اتقارىلىپ وتىرعان جۇمىستاردىڭ اسەرلى بولۋىندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ دا ماڭىزى مەن ءرولى ەسكەرىلۋدە. ولاردا قازىرگى كۇنى اتقارىلعان شارالاردى جارىققا شىعارىپ حابارلاۋمەن قاتار، ارنايى ءدىني ماسەلەلەر، ۇلتتىق قۇندىلىقتار توڭىرەگىندە باعدارلامالار، توك-شوۋلار ۇيىمداستىرىلۋدا. اقپاراتتىق زاماندا ومىردەگى كەلەڭسىزدىكتەر مەن ءدىني ەكسترەميزم يدەولوگيالارى، لاڭكەستىككە جول بەرمەۋ، ولاردىڭ الدىن الۋدا باق قۇرالدارىنىڭ ورنى مەن مۇمكىندىكتەرى زور ەكەندىگى ءمالىم. سوندىقتان ونىڭ جۇمىسى ودان ءارى بەلسەندىرە تۇسپەك.
جالپى راديكالدى ءدىني يدەولوگياعا قارسى تۇرا ءبىلۋ جان-جاقتى قاراستىرىلعان، كەشەندى ءىس-شارالاردى جۇرگىزۋدى تالاپ ەتەدى. وسى جانە ەلباسىنىڭ 2012 جىلعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىنداعى العا قويعان مىندەتتەرىن ەسكەرە كەلىپ، قازىرگى كۇنى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2013-2017 جىلدارعا ارنالعان ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى باعدارلاماسى» جاسالدى. ەندىگى رەتتە وندا قاراستىرىلعان ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولدارى مەن مۇمكىندىكتەرى قاراستىرىلۋدا.
قازىرگى كەزدە ءدىندى تەك جەكەلەگەن ادامدارعا عانا ەمەس، مەملەكەت ءۇشىن دە قاجەتتى دەپ تۇسىنە بىلگەن ءجون. ويتكەنى قوعامدا مۇشەلەرىنىڭ بويىندا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردىڭ قالىپتاسىپ دامۋىنداعى ءدىننىڭ الەۋەتى مەن تاربيەلىك ءرولى مەملەكەت ءۇشىن قاجەتتى، سوندىقتان ول ءدىندى ساياسي-قوعامدىق ومىردەن ىعىستىرىپ شىعارۋعا، قىسىم كورسەتۋگە ۇمتىلمايدى. ال مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى مەن ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ كۇشەيۋى ءدىننىڭ دە قالىپتى دامىپ، ءوز مىندەتتەرىن اتقارۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىنى راس، ءارى ول وسىعان مۇددەلى بولۋى كەرەك. وسىنداي ءوزارا كەلىسىم مەن جاراسىمدىققا قول جەتكىزگەندە ءبىز قازىرگى ءدىني اداسۋشىلىق پەن الاۋىزدىققا تويتارىس بەرە الارىمىز انىق.
مەكەجانوۆ بالتاباي ءۋاجىتۇلى، قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ يسلام ءدىني بىرلەستىكتەرمەن بايلانىستار جونىندەگى باسقارما باستىعى
Abai.kz
