ادام تابيعي ەۆوليۋتسيا زاڭدىلىعىمەن جەتىلەدى. ەندەشە نە سەبەپتەن ادامزات قوعامى ۇنەمى جوعارى ورلەپ، وركەندەپ، جەتىلۋدىڭ ورنىنا كەيدە قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى؟ ونىڭ سەبەبى – ادامداردىڭ وزدەرىنە بەرىلگەن تابيعي ەرىكتى دۇرىس پايدالانا بىلمەي، ءتان قۇمارىنا بەرىلىپ كەتۋىندە. جان ءوزىنىڭ تابيعي بولمىسىن دۇرىس پايدالانباعاندىقتان ءومىردى دۇرىس ءتۇسىنىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرە المايدى. بۇكىل قوعام ناداندىق شىرماۋىنا ءتۇسىپ قالادى.

ءومىردى دۇرىس ءتۇسىنۋدى ۇيرەتۋ بالا تاربيەسىنەن باستالادى. بالا تاربيەسىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، ونى دۇرىس جولعا قويۋدىڭ قوعام ومىرىندە ۇلكەن ماڭىزى بار. اباي ءوزىنىڭ جيىرما بەسىنشى، وتىز جەتىنشى، وتىز سەگىزىنشى سوزدەرىندە بالا تاربيەسىنىڭ قانداي بولۋ كەرەكتىگىن تولىق جازىپ كەتكەن. بالانىڭ دۇرىس تاربيە الىپ، جاقسى ادام بولىپ جەتىلۋىنە تەك قانا اتا-انا عانا ەمەس، بۇكىل قوعام مىندەتتى. بۇل تۋرالى اباي وتىز جەتىنشى سوزىندە «ادام بالاسىن زامان وسىرەدى، كىمدە-كىم جامان بولسا، ونىڭ زامانداسىنىڭ ءبارى ۆينوۆات» دەيدى. سوندىقتان بۇگىنگى ەلىمىزدەگى جاعدايعا ءبىر ادام ەمەس، بۇكىل قوعام كىنالى. ەندەشە بۇل ماسەلەنى دە بۇكىل قوعام بولىپ شەشۋىمىز كەرەك.

بالا تاربيەسىنىڭ وزىندىك زاڭدىلىعى بارى بەلگىلى. «بالانى جاستان» دەيدى قازاق. تاربيەنىڭ مىندەتى – بالانىڭ مىنەز-قۇلقىن دۇرىس قالىپتاستىرىپ، زامانعا ساي ازامات ەتىپ شىعارۋ. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا، وكىنىشكە وراي، كەرىسىنشە، تاربيە بالانىڭ تابيعي جەتىلۋ زاڭدىلىقتارىن بۇزىپ، دۇرىس جەتىلۋىنە بوگەت جاسايدى. رۋحاني ناداندىقتىڭ اسەرىنەن بالا تاربيەسى ونىڭ كەلەشەگى ءۇشىن كەرەك مىنەز-قۇلقىن قالىپتاستىرۋ ەمەس، كۇندەلىكتى ءتان قاجەتتىلىكتەرىمەن قامتاماسىز ەتۋدەن اسپايدى. وسىلاي بالا تۋعان كۇنىنەن باستاپ، سوڭعى تىنىسىنا دەيىن قورلىق كورەدى دەۋگە بولادى. دالەل كەلتىرەيىك.

بەس جاسقا دەيىنگى العاشقى كەزەڭدە بالاعا ەرىك بەرۋدىڭ ورنىنا اتا-اناسى ونىڭ بارلىق ءىس-ارەكەتىنە شەك قويادى. ويلارى – ەگەر بالا تىنىش وتىرسا بالاعا دا جاقسى، وزدەرىنە دە جاقسى. ءومىر قىزىعىنا ۇمتىلعان اتا-انا بالانى ويىنشىققا اينالدىرىپ جىبەرەدى. ونى ەرمەك ەتەدى. نەمەسە، وزدەرىنە تىنىشتىق ءۇشىن بالاعا «تىنىش وتىر»، «انانى ىستەۋگە بولمايدى»، «مىنانى ىستەۋگە بولمايدى» دەگەن تەجەۋلەرمەن بالانىڭ ەركىن شەكتەپ، بىلۋگە دەگەن ىنتاسىن جويادى. بالانىڭ كەلەشەگىن ويلاماعاندىقتان، ونىڭ ادامي بولمىسىنىڭ قالىپتاسۋى ۇمىتىلادى. وزدەرى سەزىم قاناعاتى دەڭگەيىندە. وسىلاي شەك قويىلىپ، بالانىڭ جىگەر-قايراتىن بايلاپ، ەركىندىك بەرمەيدى. نە بولماسا، كەرىسىنشە، بالانى ەركەلەتىپ، ءوز بەتىمەن جىبەرەدى. وسىلاي ول جاقسى مەن جاماندى ايىرا بىلمەيتىن، باسقانىڭ اقىل-كەڭەسىن باعالامايتىن، ەركە جانە «بەيباستاق» بولىپ وسەدى.

ەركەلىكتىڭ اسەرىنەن، نە بولماسا اتا-اناسىنىڭ شەكتەۋىمەن كورىپ، ەستىپ، يىسكەپ، قولىنا ۇستاپ تابيعاتپەن تانىسا الماعان بالا وسىلاي بەس جاستان كەيىنگى، كەلەسى – اقىل قالىپتاستىرۋ – كەزەڭگە وتەدى. بۇل كەزدە بالا ءومىردى اقىلىمەن قابىلداي باستايدى. سىرتقى كورىنىستەردى ەركىن قابىلداپ ۇيرەنبەگەن سەزىمدەرى قورشاعان ورتاعا سەلقوس بولىپ، بالا جىگەرسىز-ىنجىق، بەيقام بولىپ، اقىلى دۇرىس قالىپتاسپايدى. سىرتتان تۇسكەن حابار تولىق بولماسا، اقىل دا تولىق جەتىلمەيدى. جەتىلمەگەن اقىلدى سەزىمدەر وڭاي جەڭىپ، بالانىڭ اقىل-ەسىن بيلەپ كەتەدى. وسىلاي اقىل سەزىمدەردى باسقارا الماي، كەرىسىنشە، اقىلىن سەزىمدەرى باسقارىپ كەتەدى.

اتا-اناسى بالانىڭ سەزىمدەرىن تەجەپ اقىلدىڭ وسۋىنە كومەكتەسۋى كەرەك. بىراق ءىس جۇزىندە ولار بالانىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، ونىڭ شەكسىز تىلەگىن ورىندايدى. وسىلاي الىس-بەرىس زاڭدىلىعى بۇزىلادى. تەك قانا الىپ ۇيرەنگەن بالانىڭ پسيحيكاسى وزگەرە باستايدى. الىس-بەرىس تەپە-تەڭدىگى بۇزىلعاندىقتان، ءناپسى كۇش الىپ، جاقسى مەن جاماندى ايىرا المايتىن بولادى. الىس ادامنىڭ زاتتىق بولمىسىن، ال بەرىس رۋحاني بولمىسىن قالىپتاستىرادى. ەكەۋى تەڭ بولۋى كەرەك. بۇل تەڭدىك بۇزىلعاندا پسيحيكا بۇزىلادى. سەزىمدەر كۇش الىپ، اقىل سەزىمدەرگە يە بولا الماي قالادى.

كوپ بالالى ۇيدە ءوزارا كومەك، قامقورلىق بارىسىندا بالا وزىنەن باسقا دا جاندار بارىن سەزىنىپ، ونىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، بەرۋگە بويى ۇيرەنەدى. ال ءبىر-ەكى بالا عانا بار وتباسىندا ولار تەك قانا اتا-اناسىنان الۋعا ۇمىلىپ، بەرۋگە ىنتاسى بولمايدى. ەگويزم وسەدى. وسىلاي بالا جۇگەنسىز ەركە، ىسكە ولاق، مىنەزى سولاق، ىسكە سالاق، ءوزى سەلقوس، ناپسىسىنە يە بولا المايتىن شىدامسىز، اشۋلانشاق، اقىلى تومەن بولىپ قالىپتاسادى.

ەسكەرتەتىن جاعداي، بۇگىنگى كۇندەردەگى تۋىستىڭ اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىك تە الىس-بەرىستىڭ بۇزىلۋىنان. اباي قارا سوزىندە دۇرىس قارىم-قاتىناس بولۋ ءۇشىن ءبولىسۋ مالمەن ەمەس، اقىلمەن بولۋ كەرەك ەكەنىن ايتادى. مال – ادامداردى ايىراتىن زاتتىق دەڭگەي، ال اقىل – كەرىسىنشە، رۋحاني دەڭگەيدەن شىعاتىن ادامداردى بىرىكتىرەتىن سالتقا جاتادى.

ون بەس جاستان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىنگى ءۇشىنشى كەزەڭدە ەس قالىپتاسۋى كەرەك ەدى. بۇل كەزەڭدە بالا ءومىردى ەسى ارقىلى قابىلدايدى. ول ءوزىن سەزىنىپ، قوعامنىڭ مۇشەسى رەتىندە ارەكەت ەتەدى. ەستى نىعايتۋ ءۇشىن ءبىلىم جانە ونى جادقا بەكىتۋ كەرەك. بالا سەزىم مەن اقىل-ەستى ەكى ماقساتقا قولدانادى. ءبىرىنشىسى – ءبىلىم الۋ ءۇشىن، ال ەكىنشىسى – ءلاززات الۋ ءۇشىن. ءتان قۇمارىنا بەرىلگەن بالا ءبىلىم الۋدىڭ ورنىنا ناپسىگە بەرىلەدى. ءتان قۇمارىنا جۇمسالعان اقىل ءبىلىم الا المايدى، ءومىردى دۇرىس تۇسىنبەيدى. ءبىلىمسىز ەس وسپەيدى. بالاسىنىڭ جاعدايىن تۇسىنبەگەن اتا-اناسى وعان ءتۇرلى اقىل ايتىپ، بالانىڭ ەسىن قالىپتاستىرعاننىڭ ورنىنا ونىڭ «ەسىن شىعارادى». بالا بۇل شەكسىز اقىلدان ابدەن جالىعىپ، ءبىرازدان سوڭ مۇلدە قابىلدامايتىن بولادى. وسىلاي اباي سوزىمەن ايتقاندا، «باسىندا مي جوق، وزىندە وي جوق، كۇلكىشىل كەردەڭ ناداننىڭ» بولىپ وسەدى.

اقىلدى تىڭدامايتىن سەلقوس، نە بولماسا قىڭىرلىق وسىلاي پايدا بولادى. ءبىلىمسىز سەزىمدەر اقىلدى بيلەيدى، ال جالعان ەگو تەك قانا ءتان قۇمارىن ىزدەيدى. ءتان قۇمارى بيلەگەن بالا مەن-مەندىگى ءوسىپ، اكە-شەشەسىنىڭ ايتقاندارىنا قۇلاق اسپايدى، قارسىلىق كورسەتەدى. وسىلاي ايگىلى اكە مەن بالانىڭ اراسىنداعى قارسىلىق، كەلىسپەۋشىلىك تۋادى. بۇل كەزەڭدە اكە بالانىڭ تاربيەشىسى ەمەس، دوسى بولۋى كەرەك. اكە-شەشەسىنىڭ قولداۋىنان ايىرىلعان بالا الداعى ومىردە جالعىز قالادى. بۇل بۇگىنگى كۇندەر كورىنىسى.

سوندىقتان ەستىڭ قالىپتاسۋى كەزەڭىندە بالاعا شەك قويۋعا بولمايدى. شەك قويىلسا ەگوسى قارسىلاسىپ، كەرى ناتيجە بەرەدى. ەس قالىپتاسپايدى. بۇرىن كۇش الىپ كەتكەن سەزىمدەر اقىلعا كونبەي، شەكسىز قاناعات ىزدەيدى. ەگەر قاناعاتتانا الماسا بالانىڭ وعان دەگەن ىنتاسى كۇشەيە تۇسەدى. قازاقتىڭ «يت قورىعان جەرگە ءوش» دەگەن ماقالى تەگىن ايتىلماعان. شەك قويىلعان سەزىمدەر كۇشەيەدى. بۇل فيزيولوگيالىق قۇبىلىسپەن بايلانىستى. تەك كۇشتى اقىلدىڭ قۋاتىمەن عانا سەزىمدەردى جەڭىپ، اۋىزدىقتاۋعا بولادى. كەيبىر ءدىني اعىمداردىڭ ناشاقورلىق، ماسكۇنەمدىك، ناپسىقۇمارلىق ءتارىزدى ەمدەۋگە كەلمەيتىن اۋرۋلاردى وڭاي جەڭەتىنى وسى سەبەپتەن. ءدىني جولعا تۇسكەن ادامنىڭ اقىل-ەسى رۋحاني كۇشپەن وڭاي جەتىلىپ، ءوزىنىڭ سەزىمدەرىنە يە بولا باستايدى. ياعني، ىشكى سەزىمدەر سىرتقى سەزىمدەردى جەڭەدى. ال كەزىندە ونداي كومەك الماعان بالالاردىڭ سەزىمدەرى كۇشەيىپ فيزيولوگيالىق وزگەرىسكە تۇسىرەدى. وسىلاي ادام ەركىنەن ايىرىلىپ، ءتۇرلى پسيحيكالىق اۋرۋلارعا شالدىعۋى مۇمكىن. قازىرگى زامانداعى ساديست، پەدوفيل، گوموسەكسۋاليزم ءتارىزدى بۇرىن ەستىپ-كورمەگەن قۇبىلىستاردىڭ پايدا بولىپ، جىل سايىن كوبەيۋىن وسىلاي تۇسىندىرۋگە بولادى. تەجەۋشى كۇش بولماعاندىقتان، ولاردىڭ سەزىمدەرى اسا اسقىنىپ، اقىل-ەستىڭ شاماسى كەلمەگەندىكتەن، اۋرۋعا اينالىپ كەتكەن. بالا تاربيەسى كەزەڭدەرىن دۇرىس تۇسىنبەي، ونىڭ ادامي قاسيەتتەرىنىڭ ەۆوليۋتسيالىق قالىپتاسۋىنا بوگەت بولۋدىڭ ناتيجەسى، مىنە، وسىنداي. ارينە، بۇلار شەكتەن شىققان قۇبىلىستار. ال كۇندەلىكتى ومىردە تاربيەنىڭ دۇرىس بولماۋى ادامدى تەك قانا سەزىم دەڭگەيىندە قالدىرىپ، رۋحاني جاڭعىرۋعا بوگەت بولادى.

ەستى قالىپتاستىرۋ دۇنيەتانىمدى قالىپتاستىرۋمەن بىردەي. دۇنيەتانىم كۇشپەن وزگەرمەيدى. ول ءۇشىن ءبىلىم مەن ادامنىڭ ەركى بىرىگۋى كەرەك. بالاعا ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن وعان دوستىق قاتىناس ارقىلى قالاۋ-نيەتىن وياتۋ كەرەك.

ادامنىڭ ەسى وسكەن سايىن ول بۇل دۇنيەنىڭ ءمان-ءمانىسىن، بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن ءتۇسىنىپ، ولاردىڭ تۇپكى سەبەبىنە ۇڭىلە الادى. ول بۇكىل بولمىستىڭ تۇپكى ءمانىن ءتۇسىنىپ، ءتىپتى شەكسىز الەمدەگى ءوزىنىڭ الاتىن ورنى مەن مىندەتىن ءتۇسىنۋ دەڭگەيىنە جەتۋى مۇمكىن. وسىلاي ول جالعان ەگودان ارىلىپ، ناعىز ەگوعا يە بولادى.

وسىلاي، ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىن تولىق تانىعان ادامعا ۇيلەسىمدى ومىرگە جول اشىلادى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ-عالىم

Abai.kz