قوستانايدا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەزىمىزدە الاش كوسەمى – ءاليحان بوكەيحان  ايتتى دەگەن ءبىر اڭگىمەگە قۇلاق تۇرگەنىمىز بار ەدى. سول اڭگىمەدەن العان اسەرىمىزدى جانە تۇيگەن تاعىلىمىمىزدى قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ نازارىنا ۇسىنعىمىز كەلەدى. بۇل ءسوز – كەڭەستىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىننەن ءجابىر كورگەن ۇرپاقتىڭ وتباسىلىق تاريحىندا اتادان بالاعا اۋىسىپ جەتكەن ءسوز. بۇل ءسوز  -ءاليحان بوكەيحاننىڭ حح عاسىر باسىندا قاجىلىق ساپارعا بارا جاتقان جەرلەسى تولەباي دەگەن كىسىگە ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزى. الاش كوسەمىنىڭ ءسوزىن بىزگە جەتكىزگەن – تولەباي قاجىنىڭ نەمەرەسى رايحان شارىپقىزى. 

قوستانايدا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەزىمىزدە الاش كوسەمى – ءاليحان بوكەيحان  ايتتى دەگەن ءبىر اڭگىمەگە قۇلاق تۇرگەنىمىز بار ەدى. سول اڭگىمەدەن العان اسەرىمىزدى جانە تۇيگەن تاعىلىمىمىزدى قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ نازارىنا ۇسىنعىمىز كەلەدى. بۇل ءسوز – كەڭەستىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىننەن ءجابىر كورگەن ۇرپاقتىڭ وتباسىلىق تاريحىندا اتادان بالاعا اۋىسىپ جەتكەن ءسوز. بۇل ءسوز  -ءاليحان بوكەيحاننىڭ حح عاسىر باسىندا قاجىلىق ساپارعا بارا جاتقان جەرلەسى تولەباي دەگەن كىسىگە ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزى. الاش كوسەمىنىڭ ءسوزىن بىزگە جەتكىزگەن – تولەباي قاجىنىڭ نەمەرەسى رايحان شارىپقىزى. 

رايحان شارىپقىزى – قوستاناي قالاسىنىڭ تۇرعىنى، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر. اتا-بابالارىنىڭ مەكەنى - قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى ءوڭىرى. رايحان شارىپقىزىنىڭ اتاسى تولەباي - قارقارالى وڭىرىندە تۋىپ-وسكەن كىسى. ول حح عاسىردىڭ باس كەزىندە قاجىلىق ساپارمەن مەككەگە بارىپ، قاجى اتانادى. قاجىلىقتان ورالعاننان كەيىن دۇنيەگە كەلگەن قىز بالاسىنا مەككە ساپارىنىڭ قۇرمەتىنە ماكەن دەپ ات قويادى. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا قۋعىنعا ۇشىراپ، قوستاناي وبلىسىنداعى قازىرگى قامىستى اۋدانىنىڭ بەستوبە دەگەن جەردىڭ ماڭىنا ۋاقىتشا ورنالاسقان كونتسلاگەرگە وتباسىمەن جەر اۋدارىلادى. وسى جەردە تولەباي قاجى قايتىس بولادى. تولەبايدان ءشارىپ تۋادى، ال شارىپتەن قالعان ءتورت بالانىڭ ءبىرى – رايحان. قاجى تولەبايدىڭ ۇرپاقتارى بۇل كۇندە قوستاناي وبلىسىندا ءبىر قاۋىم بولىپ ءتۇرلى سالادا تىرشىلىك ەتۋدە.

رايحان شارىپقىزىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ونىڭ ارعى اتاسى تولەباي مەككەگە قاجىلىققا بارا جاتقان ساپارىندا قارا تەڭىز جاعالاۋىندا ءا.بوكەيحانمەن كەزدەسەدى. بۇل كەزدەسۋدى ول بالالارىنا ۇلكەن ماقتانىشپەن ايتىپ وتىرادى ەكەن. الگى كەزدەسۋدە ءا.بوكەيحان تولەبايعا: «قاجىلىققا ساپار شەگىپ وزگە ەلدىڭ قايىرشىلارىن تويىندىرعانشا، ءوز ەلىڭدەگى قايىرشىلارعا جاردەم بەرگەنىڭ دۇرىس ەدى عوي»،- دەيدى.

قاجىلىق – مۇسىلماندىقتىڭ بەس پارىزىنىڭ ءبىرى. ءحىح-حح عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق دالاسىنان قاجىلىق ساپارعا بارۋعا كەز-كەلگەن كىسىنىڭ شاماسى كەلە بەرمەيتىن. وعان، ادەتتە، باي-قۋاتتى كىسىلەر باراتىن. تولەباي وسى قاتارداعى كىسى بولادى. بۇل جەردە ءا.بوكەيحان مۇسىلماندىق پارىزعا قارسى بولعان دەگەن وي تۋماۋى كەرەك. تولەباي  قاراقارالىق جەرلەسى بولعاندىقتان جانە ونى قازاق قوعامىنىڭ قامى تۇتاس مازالاعاندىقتان وسىنداي بازىنا ايتقان دەپ تانۋىمىز كەرەك. حالقىڭ كەدەي، ال ءوزىڭ باي بولساڭ – بۇل دا مۇسىلمانشىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس. باي مۇسىلمان كىسى ماڭىنداعى كەدەيگە جاردەم بەرۋى كەرەك. الاش كوسەمى تولەبايعا مەككەگە بارار قاراجاتتى قايىرشىلىقپەن كۇن كورىپ جۇرگەن قانداستارىڭنىڭ پايداسىنا جاراتقانىڭ وڭدى دەگەندى مەگزەگەن سىندى.

مۇسىلماندىق پارىزدى اتقارۋ ءۇشىن الىس ساپارعا بارا جاتقان تولەباي سىندى باي-قۋاتتى كىسىنىڭ الدىندا مۇنداي ءسوزدى ءاليحان سىندى – قالىڭ قازاقتىڭ قامىن ويلايتىن الەۋمەتشىل كىسى عانا ايتا الادى. ويتكەنى ءىرى سالماقتى ءسوز تەك حالقىن شىن سۇيگەن، ەلىنە جانى اشىعان كىسىدەن عانا تۋادى. وسى ورايدا، ءحۇى عاسىردا ءومىر سۇرگەن اتاقتى شالكيىز جىراۋدىڭ بي تەمىر قاجىلىققا بارماق بولعاندا ايتقان جىر شۋماقتارى ەسكە تۇسەدى:

قارا باس كۇسپەن شالدىرىپ

كوك تەڭىزدىڭ ۇستىندە

كوتەرىپ جەلكەن اشتىرىپ،

جۇك تيەدىڭ كەمەگە،

نيەت ەتتىڭ ءتاڭىرىنىڭ ءۇيى كەبەگە!

جۇك تيەسەڭ كەتەرسىڭ،

نيەت ەتسەڭ جەتەرسىڭ،

ەتەكتەپ جيعان كوپ حالقىڭ،

سۇلتان يەم، كىمگە اسمار ەتەرسىڭ!

شالكيىز جىراۋ بيلەۋشىسىز قالىپ بارا جاتقان ەلىنىڭ قامىنا كۇيزەلەدى. ءحۇى عاسىرداعى قازاقتىڭ پاتريارحالدى-فەودالدىق قوعامىندا رۋ-تايپالاردى ءبىر بيلەۋشىنىڭ ماڭىنا جيناۋ – ەلدىكتىڭ باستى سيپاتى. جىراۋدىڭ باستى قايعىسى – وسى. ال حح عاسىردىڭ باس كەزىندە (بۇل وقيعا سول كەزدە بولعان دەپ جوبالايمىز) ءا. بوكەيحاندى سول ەلدىڭ الەۋمەتتىك مۇڭ-مۇقتاجى، ازاتتىعى مازالاعان، ول – سوعان قام جەگەن قايراتكەر تۇلعا.

قازىرگى تاڭدا كەيبىر كىسىلەر قاجىلىقا بارۋدى مۇسىلماندىق پارىزدى اتقارۋ دەپ ەمەس، بارشىلىق پەن بايلىقتىڭ، تەكتىلىكتىڭ بەلگىسىن تانىتۋ  دەپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. سونداي كىسىلەر ءا.بوكەيحاننىڭ ءسوزىن، شالكيىز جىراۋدىڭ جىرىن ەسكە الىپ وتىرسا، ارتىق بولماس ەدى دەپ ويلايمىز. قالتالى، باي-قۋاتى كىسىلەر ەكونوميكالىق قيىندىقتار كەزەڭىندە ەلدىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا، قيىندىق كورىپ جۇرگەن جاندارعا كوبىرەك كوڭىل بولسە، قوعامىمىزدىڭ الەۋمەتشىلدىك سيپاتىن ءبىلدىرىپ، ونىڭ نەمقۇرايلىق دەرتىنەن امان-ساۋلىعىن بىلدىرەتىن كورىنىس بولار ەدى. جالپى، مۇسىلمان  جاماعاتىنىڭ بۇل جالعاندا جاسار يگى ىستەرىنىڭ ءبىرى – مۇمكىنشىلىگى شەكتەلگەن كەمباعال-كەمتار جاندارعا، قامقورشىلارىنان ايىرىلعان جەتىم-جەسىرلەرگە قول ۇشىن ۇسىنىپ، كومەك-جاردەم بەرۋ. ال ول يگى ىستەر قاجىلىق ساپارىمەن تۇستاس كەلەتىن قۇربان ايت كەزىندە اتقارىلسا – ۇلكەن ساۋاپ. ءاليحان بوكەيحاننىڭ دا، ودان ارىدەگى شالكيىز جىراۋدىڭ دا كوكەيىندە وسى ويدىڭ بولعانى، ولاردىڭ سول تاعىلىمدى قازاق بالاسىنىڭ ءوز ومىرىندە ۇستاناتىن تانىمىنا اينالدىرعىسى كەلگەنى ءسوزسىز. ءا.بوكەيحاننان قالعان بازىنا، تاعىلىم ءسوز بۇگىنگى قازاق ازاماتتارىنىڭ كوكىرەگىنەن ورىن الار ما ەكەن...

ا.ابسادىقوۆ، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz