ورالحان بوكەي – قازاق ءسوز ونەرىنە ەمەۋرىنگە تولى ىرعاقتى، سەنتيمەنتاليزممەن استارلاسىپ جاتقان رومانتيكالىق سارىندى اكەلگەن، پسيحولوگيالىق وي اعىمىنا قۇرىلعان ليريكالىق   جەلىنى كوركەم جۇيە رەتىندە ۇستانىپ، شىعارمالارى ارقىلى مۇلدەم توسىن كوركەم الەمدى قالىپتاستىرعان جاڭا تۇرپاتتى (نوۆاتور) جازۋشى. كوركەم شىعارماداعى كەڭىستىك پەن ۋاقىت كاتەگورياسىن تابيعي تۇرعىدا ەمىن-ەركىن الماستىرا پايدالانىپ، سونى كوركەم ىرعاق پەن ەمەۋرىنگە ۇيىتقان، سول ارقىلى شىعارمالارىنا زاماناۋيلىق ءارى زاماندىق سىپات بەرگەن، سونىمەن قاتار ءوزى ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتىڭ كوڭىل-كۇيىن كەشەگى زاماننىڭ اۋانىمەن الديلەگەن، ەكى دۇنيەنى تەڭ ەكشەپ، ەكىۇشتى سەزىم ارقىلى قيالىڭدى تەربەپ، ويىڭدى باۋراعان، قالايدا، كوڭىلىڭە مازاسىزدىق  اكەلەتىن كوركەم جۇيە – ونىڭ باستى شىعارماشىلىق ۇستانىمى بولدى. زامان ىعىنا جىعىلماي، تاسادا ىقتاماي، ىقتاسىننان اتىپ شىعىپ، وقىستان كەۋدەسىن جەلگە توسەپ تۇرا قالاتىن، وقىستان اعىسقا قارسى جۇزەتىن، وقىستان سەڭ مەن كوشكىنگە قاراي ۇمتىلاتىن مىنەزدى كەيىپكەرلەر الەمى ونىڭ ءوزىنىڭ دە جازۋشىلىق مىنەزىن تانىتاتىن. 

ورالحان بوكەي – قازاق ءسوز ونەرىنە ەمەۋرىنگە تولى ىرعاقتى، سەنتيمەنتاليزممەن استارلاسىپ جاتقان رومانتيكالىق سارىندى اكەلگەن، پسيحولوگيالىق وي اعىمىنا قۇرىلعان ليريكالىق   جەلىنى كوركەم جۇيە رەتىندە ۇستانىپ، شىعارمالارى ارقىلى مۇلدەم توسىن كوركەم الەمدى قالىپتاستىرعان جاڭا تۇرپاتتى (نوۆاتور) جازۋشى. كوركەم شىعارماداعى كەڭىستىك پەن ۋاقىت كاتەگورياسىن تابيعي تۇرعىدا ەمىن-ەركىن الماستىرا پايدالانىپ، سونى كوركەم ىرعاق پەن ەمەۋرىنگە ۇيىتقان، سول ارقىلى شىعارمالارىنا زاماناۋيلىق ءارى زاماندىق سىپات بەرگەن، سونىمەن قاتار ءوزى ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتىڭ كوڭىل-كۇيىن كەشەگى زاماننىڭ اۋانىمەن الديلەگەن، ەكى دۇنيەنى تەڭ ەكشەپ، ەكىۇشتى سەزىم ارقىلى قيالىڭدى تەربەپ، ويىڭدى باۋراعان، قالايدا، كوڭىلىڭە مازاسىزدىق  اكەلەتىن كوركەم جۇيە – ونىڭ باستى شىعارماشىلىق ۇستانىمى بولدى. زامان ىعىنا جىعىلماي، تاسادا ىقتاماي، ىقتاسىننان اتىپ شىعىپ، وقىستان كەۋدەسىن جەلگە توسەپ تۇرا قالاتىن، وقىستان اعىسقا قارسى جۇزەتىن، وقىستان سەڭ مەن كوشكىنگە قاراي ۇمتىلاتىن مىنەزدى كەيىپكەرلەر الەمى ونىڭ ءوزىنىڭ دە جازۋشىلىق مىنەزىن تانىتاتىن. 

ورالحان بوكەيدىڭ باس اساۋى باسىلماعان ءور مىنەزى، ۇنەمى بۇلقىنىستى قيمىل جاعدايىندا بەينەلەنگەن كوركەم الەمى، تىلسىمى مەن تىنىسىن ىشىندە ۇستاپ، بۋلىعىپ، قيالدانىپ جۇرەتىن كوركەم كەيىپكەرلەرى اقىرى ونى جان «ايقايىنا» الىپ كەلدى. جازۋشىنىڭ زامان سارىنىن، كوركەم تۇيسىگى مەن ۋاقىت شىندىعىن «كوكىرەك كوزىمەن» (اباي) كورە بىلگەنى سونداي، «ايقاي» مەن «اتاۋ-كەرە» حيكاياتتارىنداعى بوستاندىق رۋحى ەركىن ەلدىڭ تىزگىنىن ۇستاۋعا ۇلاستى. ۇنەمى بۋلىعىپ، جان بوستاندىعى مەن باس بوستاندىعىنا اڭسايتىن اقپان («مۇزتاۋ»), نۇرجان («قار قىزى»), تاسجان («مىناۋ اپپاق دۇنيە»), اقان («ءبارى دە مايدان»), تاسجان («جەتىم بوتا»), تاعان («اتاۋ-كەرە»), وسپان («ءوز وتىڭدى وشىرمە...») بەينەلەرىنىڭ باستى اڭسارى دا رۋحاني تاۋەلسىزدىك بولاتىن. 

جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنداعى وسىناۋ ءبىر ۇزىلمەيتىن اڭساردىڭ استارىن ءوز ورتاسى دا، شەتەلدىك ادەبي قاۋىم دا، وقىرمان دا ءۇنسىز ءتۇسىندى. سوندىقتان دا بولار، ورالحان بوكەي، ءوز تۇسىنداعى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ىشىندەگى شىعارمالارى شەت تىلىنە ەڭ كوپ اۋدارىلعان ءارى سول تۇستاعى ادەبي اڭسارعا وزىنشە باعدار بەرگەن نىسانالى جازۋشى بولدى. ونىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانىنىڭ باستالعانىنا جارتى عاسىر، دۇنيەدەن وزعانىنا جيىرما جىل وتسە دە، قازاق ادەبيەتىندە سول اڭساردىڭ ورىنىن تولتىرعان قۇبىلىستى كوركەم الەم ءالى نىشان تانىتقان جوق. مۇمكىن، ول الەم، جازۋشىنىڭ مىناۋ «اپپاق دۇنيەدەگى» ءوز ورىنى سياقتى ويسىراپ تۇرۋى دا مۇمكىن. سونىسىمەن دە ورالحان اياۋلى، سونىسىمەن دە ورالحان ءسوز ونەرىندەگى جاسىننىڭ سۋىمەن سۋارىلعان قۇدىرەتتى تالانت يەسى بولىپ قالا بەرەدى. 

تالانتتىڭ قىرى مەن سىنى، سىرى مەن سىمباتى، ياعني، دۇنيەنى كوركەم قابىلداۋ اسەرىنىڭ قالىپتاسۋى، كوركەم پايىمداۋى (كوزقاراسى), كوركەم بەينەلەۋى – سۋرەتكەرلىك مىنەز ارقىلى تانىلادى. ورالحاننىڭ ءوزى دە، شىعارمالارى دا مىنەزدى ەدى. ءوزىنىڭ كىدى مىنەزى اكەگە تارتسا دا، ونىڭ كوركەم شىعارمالارىنىڭ مىنەزى – تابيعاتىنان ەگىلىپ تۋعان ەسىل ءسوزدىڭ يەسى كۇليا اناسىنىڭ جاندۇنيەسىمەن جالعاسىپ جاتاتىن. ەگىلىپ، ەسىلىپ، شالىقتاپ، شارىقتاپ، قيال مەن قياليدىڭ اراسىندا ءوزى ايتقانداي «ءلاۋحي» بوپ ءومىر سۇرگەن، ساعىمداي مۇنارلانعان كەيىپكەرلەردىڭ تولعانىسى – كۇلىپ وتىرىپ جىلاپ جىبەرەتىن، جىلاپ وتىرىپ كۇلىپ جىبەرەتىن، وزان داۋىستى، مۇڭلى سارىندى كۇليا شەشەسىنىڭ اعىنان جارىلعان اعىستى ءالديىنىڭ اۋەنىن ەسكە سالاتىن. ءتىپتى ونىڭ ۇلكەن ادەبيەتتەگى مىنەزى دە ءوزىنىڭ تالانت تۇساۋىن كەسكەن، سەمەيدەگى شىعىس ءوڭىرى جاس جازۋشىلارىنىڭ سەمينارىنا كوركەمدىك جەتەكشى بولىپ كەلىپ، ەشكىمگە بەلگىسىز ورالحان بوكەەۆ اتتى بۇلا جىگىتتىڭ تالانتىن اۋەلەتە اسقاقتاتىپ، «عايني» دەگەن شاعىن اڭگىمەسىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاعان ساكەن سەرىگە (جۇنىسوۆكە) ۇقساپ كەتەتىن باس اساۋ تۇستارى از ەمەس ەدى. سول شاعىن شىعارما «شۇعىلا» مەن «سارىارقانىڭ جاڭبىرىنىڭ» جولىن اشتى. ول سول ءۇش اڭگىمەسىمەن ادەبيەتكە ەكپىندەپ كىردى دە، قاشان كوزى جۇمىلعانشا ارىنى باسىلعان جوق.

ول – جالپى ادەبيەت الەمىنە رومان­تيكالىق-سەنتيمەنتالدىك اعىمدى رەاليزمگە تەلىگەن، انتۋان سەنت دە ەكزيۋپەري، ياسۋناري كاۆاباتا، دجەروم سەليندجەر سياقتى بىرەگەي سۋرەتكەرلەر قاتارىنداعى تالانت مىنەزىنىڭ ءبىر اشىلعان، ءبىر قىرى قۇپيا كۇيىن ساقتاپ قالعان تۇعىرلى دا، تىلسىم تۇلعا بولىپ سانالادى. ونىڭ ادامدىق مىنەزى دە، قالامگەرلىك قىرى دا، ءوزى ەڭ جاقىن تارتقان ەتباۋىرلارىنا دا تولىق ءادىبىن جازباي كەتتى. ورالحاننىڭ جاقىن دا جات، كەيدە ىستىق، كەيدە جاتباۋىر كەيىپكەرلەرىنىڭ ىشكى الەمى سول قىرتىسى تەگىستەلمەگەن كۇيى بۇگىنگى كۇننەن اتتاپ، ەرتەڭگى كۇنگە بەل اسىپ بارادى. مۇندا ورالحانعا تەاتر فاكۋلتەتىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاتقان اكتەرلىك قابىلەتىنىڭ دە سىباعاسى بار. 

ونىڭ كوركەم الەمى – ماڭگىلىك اڭسارلى الەم. ەكەيۋپەري – اسپان الەمىن، كاۆاباتا – فۋدزيامانى، دجەروم سەليندجەر – بوزبالالار الەمىن قالاي دۇنيە وقىرماندارىنىڭ اڭسارىنا اينالدىرسا، ورالحان بوكەي – التايدى، ءور التايدى سونداي نىسانالىق بەينەگە اينالدىردى. ونىڭ شىعارمالارىنداعى التاي – تەك الىستان اعاراڭداپ، ءبىر شوكىم بۇلت قۇساپ بۇلاڭداعان اقسورە (مۇزتاۋ) عانا ەمەس، ول – يمان مەن ادامگەرشىلىكتىڭ، پاكتىك پەن تازالىقتىڭ، جىگەر مەن ەرلىكتىڭ، ورلىك پەن ەركىندىكتىڭ اقسورەسى – ولشەمى بولدى. ونىڭ بارلىق كەيىپكەرلەرى ۇنەمى سول شىڭعا ۇمتىلۋ، جەتۋ جولىنداعى ارپالىستا سۋرەتتەلۋىنىڭ استارى سوندا. ءتىپتى قۇم مەن تەڭىز تۋرالى تۋىندىلارىنىڭ وزىنەن دە التاي مەن اقسورەنىڭ رۋحى تانىلىپ، كەيىپكەرلەرى بيىككە ۇمتىلىپ تۇرادى. ول ءوزىنىڭ جەكە ومىرىندە دە، شىعارمالارىندا دا التايدى جىرلاپ ءوتتى جانە ساناسى مەن كەۋدەسىن كەرگەن التايعا دەگەن سول ساعىنىشى باسىلماي كەتتى. التاي – ورالحان بوكەيۇلىنىڭ جالعىز عاشىعى، جالعىز جانە ەڭ باستى كەيىپكەرى بولىپ قالدى. 

التايدىڭ اسقاق اقسورەسى (مۇزتاۋ) – ول ءۇشىن ماڭگىلىك مۇرات پەن اڭسار نىساناسىنا ۇمتىلعان، اسپانداعى بۇلتقا ساۋال قويعان مۇڭلى ءارى قياليلاۋ، ساناسى مەن سەزىمى قوسارلانا بۋلىقتىرعان شاقتا قۇمىعىپ بارىپ توسىن قيمىلعا باراتىن، بۇقتىرمامەن، ياعني، زامان اعىسىمەن سالىندى بولىپ كەتپەي، ورگە ۇمتىلعان شاراسىز مومىنداردىڭ رۋحاني مارەسى. ونىڭ العاشقى اڭگىمەسىندەگى قاياۋ كوڭىلدى عايني عانا تاۋ قوينىنا تىعىلىپ ۇياتىنا ۇيا تابادى. ال قالعان تۋىندىلارىنىڭ بارلىعىنداعى جەلى تابيعاتتىڭ، ياعني، التايدىڭ باۋرىنان باستالىپ، زامان اڭعارىمەن اقسورەگە – مۇزتاۋعا قاراي بەت الىپ بارا جاتىپ، ورگە ورشەلەنە ۇمتىلىپ، كوكتەمدە وزەندى بويلاپ بارىپ، ۋىلدىرىعىن شاشىپ، مەرت بولاتىن كوكسەركە قۇساپ، نە نايزاعايدان، نە بوراننان، نە سەڭنەن، نە سەلدەن، نە كوشكىننەن، نە وزەن تاسقىنىنان توسقاۋىلعا ۇشىرايدى. بۇل تەك تاعدىر مەن تابيعاتتىڭ عانا توسقاۋىلى ەمەس، زاماننىڭ توسقاۋىلى بولاتىن. 

ورالحاننىڭ ەمەۋرىنسىز، استارسىز، وتكەن زامان مەن ءوز تۇسىنداعى قىسىمى باسىم كەڭىستىك پەن ءومىردى سالىستىرا مەڭزەمەگەن: تەرىساققان نەگە تەرىس اعادى؟ تەرىساققان ەسىلگە قۇيادى. ەسىل قايدا قۇيادى. شىركىن، ەسىل تەرىساققانعا قۇيساشى – دەگەن ىسپەتتى ەكىۇشتى ويعا قالدىرمايتىن ءبىر دە ءبىر شىعارماسى جوق. ول وسى ەكىۇشتى كوركەم ەمەۋرىنىمەن دە قازاق پروزاسىنا سونى بەتبۇرىس اكەلگەن «سارىارقانىڭ سامالى»، «قامشىگەر»، «بۋرا»، «ارداق» سياقتى العاشقى اڭگىمەلەرىمەن شىعارماشىلىق دارالىققا يە بولدى. مۇنداعى سەنتي­مەنتالدى-رومانتيكالىق سارىن مەن سەبەپسىز شالىق (پافوس) استاسا كەلە ءسوزسىز، ىممەن عانا قازاق ۇلتىنىڭ تاۋقىمەتتى، كەيدە ءۇمىتسىز تاعدىرى تۋرالى مۇڭلى سەزىم تاتىن تۇششىندىراتىن. راسىندا دا، نەگە تەرىساققان؟ تەرىس اعىپ تۇرعان زامان اعىسى ەمەس پە. ەسىل – وبقا، وب – مۇحيتقا قۇيادى. دەمەك، تەرىساققاننىڭ سۋسىراپ جاتقان قازاق ساقاراسىنا تامشىسى تامبايتىنىن مەڭزەپ وتىر ما؟ بۋرا پوەزعا كەلىپ سوعىلىپ ولەدى. «زامان قارايعىرى دالانىڭ بۋراسىن تاپتاپ كەتىپ بارادى» – دەيدى. سوندا بۋرا – قازاق ۇلتى دا، پوەزد – وتارشىل يمپەريا ما. كۇناسىز، قياناتتان حابارى جوق، جانى دا، ءتانى دە پاك ارداق قىز نەگە قارا كۇشتىڭ قۇرباندىعىنا شالىنادى. مىنا قامشىگەر سوتسياليزم زامانىندا نەعىپ شەكارا اتتاپ ءجۇر. قارۋىن نەگە ىزدەيدى. نەگە: ءبارىن دە «وتكەننىڭ ساداعاسى» – دەپ مىنا زامانعا جەرىنە قارايدى؟ 

يەن دالادا كيەسىنەن ايىرىلىپ، يەسىز اعىپ جاتقان تەرىساققان، يەسى مەن كيەسىنەن قوسا ايىرىلىپ، ىزادان بۋلىعىپ، كەتىپ بارا جاتقان پوەزدى سوققان بۋرا، مىسى مەن مەكەنىنەن ادالانعان، قامشىسىنىڭ ۇشىمەن كيەسىن قايتارعىسى كەلىپ جۇرگەن قامشىگەر (كەيىپكەردىڭ اتىنىڭ وزىنەن ساياسي ەمەۋرىندى استار ىزدەگەن باسپا رەداكتورى ونىڭ ەسىمىن ساداقباي دەپ وزگەرتتىرگەن), كيەسىنەن دە، ەسىنەن دە ايىرىلعان، ءتانىن تىلگىلەپ كەتكەن جاۋىزدىقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن مارقاكولدىڭ ارداعى (مۇندا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ اقبىلەگىنىڭ ۇزىن سارىنى بار), ەلىنەن دە، جەرىنەن دە، بالاسىنان دا ايىرىلىپ، اي مەن دالا عانا جۇباتقان، ايدالادا اڭىراپ قالعان ايپارا بەينەلەرىندەگى اڭىراۋ سارىنى «كەربۇعى» ارقىلى كوركەم تۇجىرىمىن تاپتى. ۇلى دالانىڭ ۇلى سارىنى، كەڭىستىك ىرعاعى، ۋاقىت اۋەنى قۇلاق كۇيىن كەلتىرگەن شىعارماشىلىق اڭسار التايدىڭ اڭعارى مەن قاپتالىنا كەلىپ قۇنداقتالدى. الايدا زامانا اۋانى مەن زامان ىرعاعىنىڭ وزان ءالديى ورالحان شىعارمالارىنىڭ ۇزىنا بويىنداعى بۇراۋ جەلىسى بولىپ قالدى. 

ەندى ول كوڭىل-كۇي «جاسىن»، «ۇركەر»، «جىلىمىق»، «قاسقىر ۇلىعان ءتۇن» ارقىلى «قار قىزى»، «مۇزتاۋ» حيكاياتتارىنا ۇلاسىپ، ونداعى وقيعا سارىنى ۋاقىتتىق سىپاتتا كورىنىپ، ءوز زامانىنىڭ پەرنەسىن باس­تى. «قىسى ۇزاق» قار باسقان، ىزعارلى «مىناۋ اپپاق دۇنيەنى» زامان ىزعارى رەتىندە ەمەۋىرىن ەتىپ الىپ، سول ىزعىرىقتا ءومىر سۇرگەن، قيال مەن قيالي ءومىردىڭ اراسىندا ۇسكىرىككە ۇشىراعان جانداردىڭ جان قىسىمى – ومىردەن تىس شەڭبەردە، قيان قۇزدا، شىعان شىڭدا، الىس اسۋدا، كوشكىندى قىسپاقتا وقشاۋ سۋرەتتەلدى. 

جالعىزدىق – ورالحان بوكەيدىڭ شىعار­مالارىنداعى باستى جەلى، كوركەم تۇيسىكتىڭ تەرەڭىندە ۇيلىققان كوڭىل اۋانى، پەندەگە تيەسىلى جازمىشتىڭ سىيى دەڭگەيىندە شەندەستىرىلگەن كوركەم بەينەلەۋ جۇيەسىنىڭ جيىنتىعى، يىرىلگەن ويدىڭ شۇيكەسى مىندەتىن اتقاردى. ءتىپتى «ءوز وتىڭدى وشىرمە...»، «اتاۋ-كەرە» سياقتى ىرگەلى، كەسەك تە كولەمدى، ءارتۇرلى تارتىستىڭ تامىرلارى توعىساتىن روماندارىنىڭ وزىندە كەيىپكەرلەر جالعىز­دىقپەن ءجيى بەتپە-بەت قالادى. مۇنىڭ باس­تى سەبەبى، ول شىعارمالارىنا وقيعانى جەلى ەتىپ الۋدان بويىن اۋلاق سالدى. بارلىق كەيىپكەرلەرى تەك ىشكى تولعانىس ارقىلى تۇلعالاندى. ءتىپتى پۋبليتسيستيكالىق تۋىندىلارىنىڭ وزىندە ول ادامنىڭ ىشكى وي ءيىرىمىن باستى نىسانا ەتىپ الدى. بۇل رەتتە ورالحان بوكەي جۋرناليستيكا سالاسىندا ليريكالىق كەيىپكەردى وچەرك جانرىنىڭ ءبىر قىرى ەسەبىندە ورنىقتىرعان قالامگەر. 

ورالحاننىڭ شىعارمالارىنداعى سول جالعىزدىقتى سەزىندىرەتىن دە جانە سول جالعىزدىقتان قۇتقاراتىن دا تابيعات بولاتىن. «قار قىزىنداعى»، «قۇم مىنەزىندەگى»، «جەتىم بوتاداعى» – ءان سالاتىن شاعىلدار، ءان ايتاتىن، جىلايتىن قۇم توبەلەر، «كۇرسىنەتىن، وكسيتىن، وزىنە شاقىرىپ كۇلەتىن تولقىندار» جالعىزدىقتان كەۋدەسى سارتاپ بولىپ زارىققان جالعىزدىڭ جۇرەگىن الديلەيدى. قوعامنان تۇڭىلگەن كەيىپكەرلەر تابيعاتتىڭ توسىن دا مىلقاۋ قۇبىلىسىمەن عانا سىرلاسا الادى جانە ودان جاۋاپ الادى. مۇنداي تىلسىم ۇيلەسىمدەردىڭ كەيىپكەردىڭ ىشكى الەمىمەن استاسىپ كەتەتىنى سونداي، وقىرمانىن «بوتا جەتەكتەگەن قىزدىڭ» تولقىندى كەشىپ، كۇنگە قاراي بەت الىپ بارا جاتقانىنا يلاندىرادى. ونى يلاندىرتىپ تۇرعان – تەك قانا ورالحاننىڭ جازۋ مانەرىنە عانا ءتان، كوركەم اسەرىڭ مەن ويىڭدى جوعارى-تومەندى، ىلگەرىندى-كەيىندى، وڭدى-سولدى شايقايتىن لىقسىمالى شالىقتاۋلار (پافوس). 

ونىڭ بۇل ءتاسىلدى – وقىرماننىڭ ءوزىن كەيىپكەردىڭ كوڭىل كۇيىمەن ۇندەستىرىپ جىبەرەتىن پافوستى شەبەر مەڭگەرگەنى سونداي، ورالحاننىڭ وقىرماندارى ء(يا، ورالحاننىڭ ءوز وقىرمانى بولدى) «اي استىنداعى ايدىندا بوتا جەتەكتەگەن قىزبەن بىرگە تەڭىز كەشىپ كەتكىسى» كەلەتىن. بۇل رەتتە ول ءوز كەزەڭىندەگى «كۋلتتىك» سيپاتتاعى جازۋشى بولدى. ونىڭ شىعارمالارى وقىعان ادامدى ەشقاشان دا بەي-جاي قالدىرعان ەمەس. ۇنەمى سانا مەن كوڭىل تولقىنىن شايقاپ وتىردى. ءبىر ءسات كوڭىلىڭدى اسپانعا ۇشىرىپ، ەش تۇسىنىكسىز «ءبارى دە وتكەننىڭ ساداعاسى» دەپ كەيىپكەرىن جەرگە قاراي لاقتىرا سالۋ، سودان كەيىن الدەبىر ەمەۋرىن ارقىلى جۇباتا سالۋ، قايرىپ ءوزىنىڭ كوڭىل اۋانىنا ءتۇسىرۋ – سول جالعىزدىقتى جۇباتقان جازۋشىلىق ءالديى سياقتى اسەر قالدىراتىن.

مىنە، وسىنداي لىقسىمالى شا­لىق­تاۋلار – ىشكى ىرعاقپەن، جوسىلىپ تۇرعان كوركەم تىلمەن، تابيعات سۋرەتىمەن استاسقاندا، كەيىپكەردىڭ شاراسىزدىقتان تۋىنداعان جاندۇنيەسى اسا قۋاتتى اسەرگە بولەدى. قاراما-قارسى كوركەم تاسىلدەردىڭ اعىستارى مەن ىرعاعىنىڭ وسىلاي ليريكالىق اۋەنمەن شارپىسا ۇيلەسىم تابۋى ونىڭ كوركەم الەمىن قۇبىلىسقا اينالدىردى. ادەبيەتتىڭ ەشقانداي تەورياسىنا باعىنبايتىن، ولشەمگە سيمايتىن. ءوز تۇسىنداعى ادەبيەت سىنشىلارىن بىلاي قويعاندا، قيسىنمەن (تەوريامەن) قارۋلانعان زەرتتەۋشىلەردىڭ دە وسى كۇنگە دەيىن ونىڭ شىعارمالارىنىڭ ەرەكشەلىگىن تاپ باسىپ تاني الماي جۇرگەندىگى دە سوندىقتان. ويتكەنى، ونىڭ تۋىندىلارىندا كەڭىستىك پەن ۋاقىت كاتەگورياسى ءار سويلەمدە، ءار ابزاتستا الما-كەزەك الماسىپ جاتاتىن. ال بۇل ءتاسىل «ايقاي» («شايتان كوپىر»), «اتاۋ-كەرە» حيكاياتتارىندا ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. وسى ەكى حيكاياتتاعى داۋىس، اسپان، ايقاي كىم، ءيا، كىم؟ قازىرگى ۋاقىتقا، وتكەن زامانعا قاھارىن توگىپ تۇرعان كىمنىڭ داۋىسى، كىمنىڭ ايقايى، قاي اسپان؟ 

ورالحان بوكەيدىڭ تۋىندىلارىنداعى كەڭىستىك پەن ۋاقىت كاتەگوريالارىنىڭ كلاسسيكالىق سارىنىن كەڭەستىك باتىس جازۋشىلارى، شەت ەل قاۋىمى تەز ءتۇسىندى. جاپاتارماعاي جەدەلدەتە اۋدارىلدى. ويتكەنى بۇل ەكى ۇعىم – دۇنيەنى، سول ارقىلى ادام جانىن ءتۇسىنۋدىڭ سانالىق سىپاتىن، ياعني، اۋەلى سانا، سودان كەيىن بولمىس دەگەن قيسىندى تانىتاتىن. وكىنىشكە وراي، ادامنىڭ ساناسىن بولمىسقا باعىندىرعان كەڭەستىك كوركەم ونەر تەورياسى، كوركەم كەڭىستىك پەن ۋاقىتتى تەك تاريحي ۋاقىت تۇرعىسىنان قاراستىردى. ال تاريحي ۋاقىتقا تەك تاپتىق، پارتيالىق، ۇلتسىزدىق (ينتەرناتسيونالدىق) تۇرعىسىنان باعا بەرىلدى. «اتاۋ-كەرەدەگى» تۇقىمى ازعان ەگدە ايەلدىڭ بەينەسىن بولمىستىق تاريحي ۋاقىت تۇرعىسىنان تالداۋ مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس. 

كەڭەس تۇسىندا بۇل كاتەگوريالار ىرعاق، اۋەن، بۋىن، ەكىۇشتى جەلى، ەكىەستى شارىقتاۋلار رەتىندە قاراستىرىلىپ، ونىڭ تەگىن پسيحولوگيالىق كوركەم تالداۋلاردان تاراتتى. بۇل – «امالسىزدىڭ امالى» ەكەنىن كوركەمونەر تەورەتيكتەرى ءتۇسىندى، ش.ايتماتوۆتىڭ «جاڭعىرىق» پەن م.بۋلگاكوۆتىڭ «شەبەر مەن شايتان» (ادەبيەت سىنشىلارى «ماستەر مەن مارگاريتانىڭ» تۇپكى ءمانىن وسىلاي تامسىلدەۋگە ىقتيارلى) شىعارمالارىن تالداۋ ارقىلى كەڭىستىك پەن ۋاقىت ماسەلەسىن ەش قاۋلى-قارارسىز، وقۋلىقسىز شەشىپ الدى. ال قازاق ادەبي قاۋىمى ونىڭ جىگىن اجىراتا الماي قالدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ورالحاننىڭ تۋىندىلارى پسيحولوگيالىق كوركەم تالداۋ، اسىرەافسانالىق (ميفتىك) سارىن، پافوستىق شارىقتاۋ دەگەن تەوريالىق تۇرعىدان تۇپكى تەگى نەگىزدەلمەگەن قيسىندارمەن قيسىندىرا تالدانىپ كەلەدى. 

كوركەم شىعارمانىڭ مايەگى – كوركەم تۇيسىك. ال تاريحي ۋاقىت ونىڭ سىرتقى قابىعى. دەمەك، ورالحان بوكەي شىعارمالارىنىڭ سىرتقى جىلتىراق قابىعىن قىزىقتايتىن ۋاقىت ءوتىپ كەتتى. «اتاۋ-كەرە» مەن «شايتان كوپىردەگى» كوركەم كەڭىستىك پەن كوركەم ۋاقىتتى «تاريحي ۋاقىتتىڭ» قابىرشاعىنان شىعارىپ الىپ قاراستىرعاندا عانا جازۋشىنىڭ ناقتى تۇپكى كوركەم اڭسارىن اشا الامىز.

ورالحاننىڭ قالامىنان شىققان جانە قالىپتى رەاليستىك قاساڭ سۋرەتتەۋ تۇرعىسىندا جازىلعان شىعارماسى – «ءوز وتىڭدى وشىرمە» رومانى. ادەبي قاۋىم تۋىندىنىڭ كوركەمدىك سىپاتىنان كورى جازۋشىنىڭ جانرىن وزگەرتكەنىنە جاتىرقاي قارادى. سول سالقىن قاباق وقىرماننىڭ دا رايىنا ءىز سالدى. ادەبي پىكىردىڭ ۇنسىزدىگى جازۋشىنى قاتتى الاڭداتتى. ءتىپتى ءوزىنىڭ قالامىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتى دە وياتتى. قالامگەردىڭ بۇرىنعى جازۋ مانەرىن وزگەرتكەنىنە وقىرمان قاۋىمنىڭ ءىشى اشىعانداي، وزدەرىنىڭ رۋحاني الەمىن جىرلاعان جازۋشىدان كوز جازىپ قالاتىنداي سەزىندى. بۇل ەشقانداي نەگىزسىز جانە ادىلەتسىز پايىمداۋ ەدى. «ءوز وتىڭدى وشىرمە» رومانى – حح عاسىرداعى قازاق روماندارىنىڭ بەلورتاسىنان ورىن الاتىن تۇلعالى تۋىندىنىڭ ءبىرى بولىپ ادەبيەت تاريحىندا قالدى.

وسى تۇستا ول ءوزىنىڭ رەاليستىك ىرىققا ىقتاعان قالامىن سۋىتقىسى كەلگەن سىڭاي تانىتىپ، ساحنالىق شىعارمالار جازدى. «قۇلىنىم مەنىڭ» پەساسى ساحناعا قويىلعاندا ادەبي قاۋىمنىڭ دا، وقىرمانداردىڭ دا بەتى بەرى قاراپ، باياعى «جالعىزدىق» پەن «جالعىزداردىڭ» جىرشىسىمەن قايتا تابىسقانداي بولدى. بۇدان كەيىن ساحناعا جول تارتقان «تەكەتىرەس»،«مەن سىزدەن قورقامىن»، «جەلتوقسان جەلى»، «قار قىزى»، «زىمىرايدى پوەزدار» اتتى شىعارمالارى جازۋشىنىڭ كەزەكتى تۋىندىسى رەتىندە سالقىن قابىلداندى. مۇنىڭ باستى سەبەبى، بۇل پەسالاردىڭ دەنى بۇرىن جاريالانعان كوركەم شىعارمالارىنىڭ ساحنالىق نۇسقاسى ەكەندىگىندە بولسا كەرەك. ونىڭ ەسەسىنە، «قارا سوزبەن جىرلايىن» جانە «تورتاي مىنگەن اقبوز ات» اتتى شاعىن توپتامالارى ونىڭ رەاليستىك جازۋ مانەرى مەن جازۋشىلىق شەبەرلىگىن قانىق-تانىق انىقتاپ بەردى.

ءوزىنىڭ سۇيىكتى جانرىنا قايىرىلىپ ورالعاندا جازىلعان «ءبارى دە مايدان»، «شايتان كوپىر»، «اتاۋ-كەرە» حيكاياتتارى ورالحان بوكەيدىڭ شىعارماشىلىق ونەرىنىڭ اتويلى اسۋى بولىپ تابىلادى. جوسپار كۇيىندە قالعان «الدانعان ۇرپاق» تريلوگيالىق رومانىن قانداي شىعارماشىلىق تاعدىر كۇتىپ تۇردى، ونى ەندى بولجاۋ مۇمكىن ەمەس. 

قالاي دەگەنمەن دە، قازاق كوركەم ءسوز ونەرىنە وشپەس تاڭبا، ولمەس تۋىندى قالدىرعان ورالحان بوكەيدىڭ شىعارماشىلىق جولى قاشاندا تۋعان ەلىنىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ نازارىندا، زەرەك وقىرماننىڭ ويىندا، زەردەلى ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ العاۋىندا بولارى انىق.

"تۇركىستان" گازەتى