جاقسى قىزمەتتەگى ازامات الپىسقا تولىپ، داستارحانعا شاقىردى. كەلدىك. شىرتتاي كيىنگەن، تاپ-تۇيناقتاي مەيماندار. جاستارعا ءجۇرىپ-تۇرۋدى وسىلاردان ۇيرەن دەسە دە بولادى. توپتاسىپ، ءار جەردە اڭگىمە قۇرىپ تۇر. كوز تانىستارىما قاراي بۇرىلدىم.                   

- ەگەمەندىكتى ەلتسيننىڭ اقىلسىزدىعىنان كۇل تەگىن الدىق قوي. بۇعان تەر توككەن ەشكىم جوق. سولاي ەمەس پە؟ تاۋەلسىزدىك - ءبىر قۇداي، سونان سوڭ نۇرەكەڭنىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا كەلدى. سولاي ەمەس پە؟ ءبىز وسىنى جاستارعا كۇن سايىن، جوق، ساعات سايىن ءتۇسىندىرىپ وتىرۋىمىز قاجەت. سولاي ەمەس پە؟ - دەگەن ەتجەندى، جاپ-جاس جىگىت  وزگەلەردى ماقۇلداماسىنا قويماي باس شۇلعىتىپ تۇر.- يادرولىق قارۋدان العاش باس تارتقان نۇرەكەڭ عوي. سولاي ەمەس پە؟

...ويىما 1992 جىلى  قىتايداعى (قحر) ءبىر وقيعا ءتۇستى. سول تۇستا قىتاي قاي جاعىنان الىپ قاراساڭ دا بىزدەن ەڭ كەمى جيىرما جىل ارتتا ەدى. تەمىر جولداعى لاستىق ادام شوشىتادى. اۆتوكولىكتەرى مەن جولدارى زارەڭدى الادى. ەمحانالارىنا كىرۋگە قورقاسىڭ. مىجىرايعان ۇيلەر، توقال تامدار... كەرزى ەتىك كيىپ، شەكپەن جامىلعان سول قىتاي سودان بەرگى جيىرما جىلدا بىزدەن قانشا جىلعا العا وزىپ كەتەدى دەپ كىم ويلاعان. ۆاگون ءىشى قولقانى اتاتىن ءيىس. جەر كورەيىك دەپ پوەزعا اياقارتقان ءوزىمىز ەدىك. اۋدارماشىلارىمىز بار بەس-التى ادام جالپى ۆاگوننان ورىن ءتيىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرعانبىز. جانىمىزدان ءوتىپ بارا جاتقان بەيتانىس كىدىرىپ:

جاقسى قىزمەتتەگى ازامات الپىسقا تولىپ، داستارحانعا شاقىردى. كەلدىك. شىرتتاي كيىنگەن، تاپ-تۇيناقتاي مەيماندار. جاستارعا ءجۇرىپ-تۇرۋدى وسىلاردان ۇيرەن دەسە دە بولادى. توپتاسىپ، ءار جەردە اڭگىمە قۇرىپ تۇر. كوز تانىستارىما قاراي بۇرىلدىم.                   

- ەگەمەندىكتى ەلتسيننىڭ اقىلسىزدىعىنان كۇل تەگىن الدىق قوي. بۇعان تەر توككەن ەشكىم جوق. سولاي ەمەس پە؟ تاۋەلسىزدىك - ءبىر قۇداي، سونان سوڭ نۇرەكەڭنىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا كەلدى. سولاي ەمەس پە؟ ءبىز وسىنى جاستارعا كۇن سايىن، جوق، ساعات سايىن ءتۇسىندىرىپ وتىرۋىمىز قاجەت. سولاي ەمەس پە؟ - دەگەن ەتجەندى، جاپ-جاس جىگىت  وزگەلەردى ماقۇلداماسىنا قويماي باس شۇلعىتىپ تۇر.- يادرولىق قارۋدان العاش باس تارتقان نۇرەكەڭ عوي. سولاي ەمەس پە؟

...ويىما 1992 جىلى  قىتايداعى (قحر) ءبىر وقيعا ءتۇستى. سول تۇستا قىتاي قاي جاعىنان الىپ قاراساڭ دا بىزدەن ەڭ كەمى جيىرما جىل ارتتا ەدى. تەمىر جولداعى لاستىق ادام شوشىتادى. اۆتوكولىكتەرى مەن جولدارى زارەڭدى الادى. ەمحانالارىنا كىرۋگە قورقاسىڭ. مىجىرايعان ۇيلەر، توقال تامدار... كەرزى ەتىك كيىپ، شەكپەن جامىلعان سول قىتاي سودان بەرگى جيىرما جىلدا بىزدەن قانشا جىلعا العا وزىپ كەتەدى دەپ كىم ويلاعان. ۆاگون ءىشى قولقانى اتاتىن ءيىس. جەر كورەيىك دەپ پوەزعا اياقارتقان ءوزىمىز ەدىك. اۋدارماشىلارىمىز بار بەس-التى ادام جالپى ۆاگوننان ورىن ءتيىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرعانبىز. جانىمىزدان ءوتىپ بارا جاتقان بەيتانىس كىدىرىپ:

- سالاماعالەيكۋم! قاي قازاقسىزدار؟- دەگەن ساۋال تاستادى.

ارامىزداعى ۇلكەنى مەن ەدىم، ءجونىمىزدى ايتتىم. قازاقشاسى تازا بولعانىمەن امانداسۋى بولەكشە ەستىلدى. ءبىز «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەيمىز عوي. ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن سۇرادىم.

            - بۇروتالانىڭ ۇيعىرىمىن. قازاق مەكتەبىن بىتىرگەنمىن. وتىرسام بولا ما؟

            ساپارلاس ەكەنبىز. ءبىز دە قىتايدىڭ كونە استاناسى، جەر استىنداعى قالىڭ اسكەر قازىلىپ الىنىپ جاتقان سيان قالاسىنا بەتالعانبىز. جاتتىعى جوق جىگىت كورىندى. شۇيىركەلەسە كەتتىك. ول سۇراپ، ءبىز سۇراپ، الما كەزەك جاۋاپ بەرىسىپ وتىرمىز. الدەن سوڭ پوەزد ءبىر بەكەتكە توقتادى. اۋدارماشى، جولباسشىلارىمىز شاي-سۋ اكەلەمەككە سىرتقا بەتتەدى. جايدارى وتىرعان ۇيعىرىم قولما-قول يىعى سالبىراپ، ءيىنى ءتۇستى.

            - قايران قازاق قارىنداستار- اي، ءبىر وق شىعارماي، باستارىڭدى بايگەگە تىكپەي ازاتتىق الدىڭدار- اۋ! نە ارمان بار سەندەردە؟- دەپ، تىعىلىپ قالدى.

            كومەيىنە كەپتەلىپ، لىقسىپ تۇرعان قالعان ءسوزىن ايتا الماي، قوس قايتارا جۇتىنا بەردى. ءاۋ دەگەندە جانىم اشىپ، جۇباتا جازدادىم. ۇيعىر مەن قازاق  تۇركىنىڭ ءبىر قارنىنان ەكەنىمىز راس-اق. ءبىر جارىم ميلليارد حالىقتان ون ميلليونعا جەتەر-جەتپەس ۇيعىر قالاي ءبولىنسىن. شاما دا جوق، امال دا جوق. وسىنى ايتا الماي ەگىلىپ وتىر عوي. بىراق مۇڭىنا ۋايىم قوسپادىم.

            - نەگە ولاي دەيسىڭ؟ قازاقتىڭ ەگەمەندىگى ءبىر كۇندە كەلگەن جوق. سەندەر ازاتتىقتان، تۋ باستا، ەلىڭە قىتاي كىرگەندە ايىرىلعانسىڭدار. تۇياق سەرىپتىڭدەر مە؟ ونان سوڭ قالماق ءبىر-اق تارپىپ باۋىرىنا باستى. وشاڭ ەتكەن كىمىڭ شىقتى؟ راس، و جەر، بۇ جەردەن شارۋالار كوتەرىلگەن بولىپ ەدى، تەز اينىدى ىستەرىنەن. تابانداپ تۇرىپ، قانىن سورعالاتىپ، قاي باتىرىڭ ايقاستى؟ 

            ال ءبىز شە؟ «اقتابان شۇبىرىندىدا...» قانشا قىرعىنعا تۇستىك. قالماق حالقىمىزدىڭ ۇشتەن ەكىسىن جويىپ،  جەرىمىزدىڭ تەڭ جارىمىن باسىپ الدى. بىراق قازاق ودان سايىن ورشەلەنىپ، ايباتىن جانىدى. جاراسى جانىنا باتقان سايىن ءتىسىن قايراپ، وققا قارسى شاپتى. جاۋ قىلىشىنا - جالاڭ قولىن، نايزاسىنا - كەۋدەسىن توسەدى. وسىلاي ارپالىسىپ ءجۇرىپ، قالماقتى ابدەن تيتىقتاتىپ، اقىرى تالقانىن شىعاردىق.

 ورىس پاتشاسىمەن قانشا ايقاستىق، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا العاش باس كوتەرگەن دە ءبىزبىز. ءسوزىڭ قاتە. قازاق ەگەمەندىگى ءۇشىن «قازاق» اتانعان كۇنىنەن باستاپ، ءبىر تولاسسىز كۇرەسىپ كەلەدى. بۇگىنگى ازاتتىق سوناۋ الىستا قالعان جىلداردىڭ جەمىسى، دالامىزدا وزەن بولىپ اققان اتا-بابا قاندارىنىڭ وتەۋى. قانشا قاھارماندارىمىز اقسۇيەك بولىپ، كومۋسىز قالدى، - دەپ، باسقا دا مىسال كەلتىرىپ، ۇيعىر ساپارلاسقا تاۋەلسىزدىكتىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەنىن ۇقتىردىم.

عاجابى، ۇيعىر جىگىتى تەز ءتۇسىندى.

-   ونىڭىز دا راس ەكەن. مەن ساياز ءجۇرىپپىن. سونشا قان توككەندەرىڭىزدى بىلمەپپىن،- دەپ كەشىرىم وتىنگەن سىڭاي تانىتتى.

...مىنا بۇيرەگى توق جىگىت اسپاننان تۇسكەندەي سويلەپ تۇر. قىتايداعى ۇيعىر بىلمەسە بىلمەس، بىراق ەلدە ءوسىپ، ءبىلىم العان ازامات ەڭ بولماسا جەلتوقساندى ۇمىتپاۋى كەرەك قوي. كەرەمەتى - سوزىنە سونشا سەنىمدى.  جينالعاندار دا ءسوز قوسار سىڭاي تانىتپادى. ءبىر ادام تىرس ەتسەشى.

ەگەمەندىك ەشكىمنىڭ اقىماقتىعىمەن، ەشكىمنىڭ «قاھارماندىق ەڭبەگىمەن» كەلگەن جوق. قۇدايدىڭ قالاۋى وسىنداي بولدى. بابالارىمىزدىڭ قايسارلىعى نەگىزىن قالاپ كەتتى. ايتپەسە، سسسر بۇلىنگەندە تاۋەلسىزدىگىن ەڭ سوڭىنان جاريالاعان ءبىز بولدىق قوي.  تامىزدان جەلتوقسانعا دەيىن، نە سوققانىن قايدام، ماسكەۋگە قاراپ، جالتاقتاۋمەن وتىردىق. اقىرى سسسر- ىڭدا جاپا-جالعىز سوستيىپ قالدىق. سونان سوڭ عانا جار سالدىق. راس، تاپ وسى كەزدە ەشكىم تەر توككەن جوق. ال الدىمىزداعى اتا-بابالارىمىزدىڭ عاسىرلار بويى مايدان دالاسىندا تەر عانا ەمەس، قان توككەنىن مىنا جىگىتتىڭ كورىنەۋ ەلەمەي تۇرعانى جانىما باتتى.

«كۇل تەگىن...» دەيدى. شىمكەنتتەن الپىس شاقىرىمداي جەردە ۇلكەن تورا، كىشى تورا دەگەن ەگىز قىرات بار. سونىڭ ءبىر شاتى «سادىر قامالعان» اتالادى. م. تىنىشباەۆتىڭ جازۋىنا، اڭىزدارعا قاراعاندا، قالماق قاپيادا باس سالىپتى. ەل ءتۇپ كوتەرىلىپ، كوشە الماي قالسا كەرەك. سوندا اتاقتى سادىر جومارت باتىر جاۋدى بوگەۋدىڭ جالعىز امالى دەپ الدارىنان «جەكپە-جەك! جەكپە- جەك!» دەپ كولدەنەڭدەي شاۋىپتى. ول كەزدە سالت سولاي. دۇشپان دا بولسا ايالداپ، باتىرىن سايلاپتى. جومارت باتىردىڭ ەر جەتكەن توعىز ۇلى بار ەكەن. ەلى ۇزاپ كەتۋى ءۇشىن وسى توعىز ۇلدى كەزەگىمەن جەكپە-جەككە جىبەرىپ تۇرىپتى. ءبىرىنشى كۇنى بەس ۇلى ارىستانداي الىسىپ، قايتا- قايتا شىعىپ ءجۇرىپ مايدان ۇستىندە مەرت بولادى. ەكىنشى كۇنى دە ءار ۇلى الدەنەشە رەتتەن جەكپە- جەككە شىعىپ، ولار دا جاۋ قولىنان ولەدى. ءسويتىپ، ەكى كۇن جاۋدى بوگەگەن سادىر جومارت باتىر، ەڭ سوڭىندا مايدان ورتاسىنا ءوزى شىعىپ، ول دا ولەدى.

سۇمدىق قوي! توعىز ۇل كوز الدىندا قىلىشقا ءتۇسىپ، نايزاعا تۇيرەلىپ ءولىپ جاتىر. اكە قان جىلاسا دا، قاسقايىپ قاراپ تۇر. نە دەگەن شىدام؟ نە  دەگەن تاسجۇرەكتىك دەپ ويلايسىڭ ءاۋ باستا. بىراق، سادىر جومارت باتىر توعىز ۇلىن حالقى ءۇشىن قۇرباندىققا شالىپ، ولاردى قازاقتىڭ توعىز جاۋىنگەرى دەپ جەكپە- جەككە اتتاندىرىپ تۇرعانىن سونان سوڭ تۇسىنەسىڭ. ال مىناۋ «كۇل تەگىن» كەلدى دەيدى ەگەمەندىك.

يادرولىق قارۋدان 1991 جىلعى 24 تامىزدا العاش باس تارتقان ۋكراينا ەدى. وسى كۇنى تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتكەن رەسپۋبليكا سول سالتانانتتىڭ ۇستىندە يادرولىق قارۋدان باس تارتقانى جونىندە دەكلاراتسيا قابىلداعان. ءسويتىپ كۇللى الەمگە ۇيتقى بولعان. مىنا جىگىت لاعا سويلەيدى.

امال جوق سوزگە ارالاسىپ، قىتايداعى ۇيعىردىڭ ارمانىن، سادىر جومارت باتىردىڭ توعىز ۇلىمەن قالاي وپات بولعانىن، ۋكراينانىڭ باستاماسىن اينىتپاي ايتىپ بەردىم. بىراق جىگىتىم قىڭ دەمەدى. قايتا تارپا باس سالدى.

 - وي، ءسىز قىزىق ەكەنسىز! اتام زامانداعى ءبىر سوعىستى ايتىپ. قالماق قايدا، ءبىز قايدا؟ ودان بەرى نە زامان؟ سودان قازاق ازايدى ما؟ ال، انا... قايسى ەدى، ء ولدى دە قالدى. نە ءتۇستى؟ نە ءۇشىن سوعىستى؟ شەكارا جوق، مەملەكەت جوق ول كەزدە. سولاي ەمەس پە؟ نۇراعامىز ايتتى ەمەس پە؟ ءسىز ءوزى پاتريوت ەمەس ەكەنسىز. ۋكراينانى... قويشى سولاردى...قايداعى ءبىر سوعىستى ءسوز قىلىپ...

 ەتجەندىم ءبىر-جار دوسىمەن بىزدەن بولىنە بەردى. وزگە جىگىتتەر، ءتاۋبا، ىلەسە قويمادى.

قانىم باسىما شاپتى. قۇلاعىم تاس كەرەڭ، كوزىم كور قاراڭعى. تۇك ەستىمەيمىن، تۇك كورمەيمىن. اۋزىما «اكەڭ» ءتۇسىپ، ۇمتىلا بەرىپ ەدىم، جىگىتتەر ۇستاپ جىبەرمەدى. اسابا شاقىرىپتى. كەيىن ءبىلدىم. ەسەڭگىرەپ، بويىمدى ازەر جيدىم. مەيرامحاناداعى بەلەدى ستولعا جايعاستى الگى ميعۇلا. شالقايىپ، قورازدانىپ وتىردى. ماڭگۇرت نەمە اتا- بابالارىمىزبەن قوسىپ، ءبارىمىزدى تابالاپ كەتكەنىنە ءدان ريزا كورىندى.

وتكەندەگى اكىم-قارالاردىڭ «ەمتيحانىنان» سوڭ ول ءبىر ساتى ءوسىپتى. وسىنى ەستىپ شوشىنىپ وتىرمىن. «اتاڭدى اۋىزعا الما» دەيتىن ۋاقاپشىلار قازاقتى ىشتەن ءىرىتىپ، تومەننەن ءبۇلدىرىپ جاتقانى از ەدى. ەندى مىنالار جوعارىدان كىجىڭدەپ، اتا- بابا قاھارماندىقتارىن، بۇگىنگى كۇن ءۇشىن جان قيعان ەرلەرىمىزدى قادىرلەپ-قاستەرلەۋدىڭ ورنىنا، «ءولدى دە قالدى» دەپ وتىرسا، نە سۇمدىققا تاپ بولعانبىز؟ قازاقتىڭ بىرەگەي اقساقالى گەراعاڭ- گ. بەلگەردى ايتامىن،- «سوڭعى جيىرما جىل ىشىندە ەلىمىزدە جاعىمپازداردىڭ، جالتاقتاردىڭ، ماڭگۇرتتەردىڭ، كەۋدەمسوقتاردىڭ تۇتاستاي ءبىر بۋىنى پايدا بولدى» دەگەنى بار ەدى. قالاي تاپ باسقان!؟ «قازاق مەملەكەتى، شەكاراسى بولعان ەمەس» دەپ تاريحىمىزدى كوپە-كورنەۋ قورلاۋدىڭ اياعى جەتكىزگەن جەرى، مىنە، وسى. مىنا ەتجەندى ءالى كۇشىك. بىراق الدەن-اق قازاقتى بالاقتان الدى. ەرتەڭ يت بولعاندا قايتەر ەكەن؟ ۇيالاستارى نە ىستەيدى؟

Abai.kz