جۇماباي ءبىلالۇلى شىڭجاڭنىڭ تارباعاتاي ايماعىنىڭ سارىەمىل ەلدى مەكەنىندە 1941 جىل تۋىلعان. العاش مەدىرەسەدە ساۋات اشىپ، ارتىنان «وبالى كەزەڭ» باستاۋىش مەكتەبىن جانە ءدوربىلجىن ورتالاۋ مەكتەبىن وقيدى. كەيىن وقۋىن شاۋەشەكتەگى گيمنازيادا جالعاستىرادى. 1958 جىلى شىڭجاڭ ۋنۆەرسيتەتىنىڭ قىتاي ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. وكىنىشكە قاراي، جۇكەڭ وتباسى جاعدايىنا بايلانىستى وقۋىن ورتا جولدا تاستاپ كەتەدى.

اۋىلدا قارا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ تە قالامىن تاستاماعان قالامگەر، ءبىر عاسىردىڭ جۇگىن كوتەرەتىن شىعارمالارىن جازادى. 2009 جىلى شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىنان ونىڭ ون تومدىعى جارىق كورەدى. جازۋشىنىڭ اڭگىمە، پوۆەستەرىنىڭ دەنى حانزۋ تىلىنە اۋدارىلعان. «ارۋلار» اتى رومانى دا حانزۋ وقىرماندارىنىڭ قولىندا ءجۇر. «ءۇش قيىق» دەگەن اڭگىمەسى جاپون تىلىنە اۋدارىلعان. ءبىز حانزۋدىڭ قالامگەرلەرىمەن ۇزەڭگى ءتۇيىستىرىپ جۇرگەن ج.بىلالۇلىمەن الماتىعا كەلگەن ساپارىندا جولىعىپ اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

– جۇماباي ءبىلالۇلى، ءوزىڭىز دە بىلەسىز، جازۋشى دەگەن حالىقتىڭ ادەبيەتكە كەلۋى ارقيلى بولادى. بىرەۋى بالا جاستان ادەبيەتكە ارالاسسا، ەندى ءبىرى ورتا جولدا  قولىنا قالام الىپ جاتادى. ءسىز ادەبيەتكە قالاي كەلدىڭىز؟

–  سوناۋ بالا كەزىمدە-اق كوركەم ادەبيەتتپەن سۋارىلدىم. 1953 جىلدارى كەڭەس وداعى مەن قىتايدىڭ قارىم-قاتناسى جاقسى بولاتىن. قازاقستاننىڭ ءباسپاسوزى بىزگە بارىپ تۇردى. سوندا «جۇلدىز» جۋرنالى مەن «قازاقستان پيونەرى» گازەتى مەنىڭ سۇيىكتى باسىلىمىم بولدى. ەڭ العاش م.شولوحوۆتىڭ «كوتەرىلگەن تىڭ» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىن «جۇلدىزدان» وقىسام، ال مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «كوكسەرەگىن» «قازاقستان پيونەرىنەن» تانىستىم. ءار نومىرلەرىن اسىعا كۇتەتىن ەدىم. قىتايداعى قازاق مەكتەپتەرنە ادەبيەت وقۋلىعى قازاقستاننان كەلەتىن. قولىم جەتپەي جۇرگەن روماندار ارى-بەرى وتكەن ەل ارقىلى قولىما ءتۇستى. الەم ادەبيەتى، ورىس ادەبيەتى جانە كەڭەس قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىمەن بالا كەزىمدە تانىسۋ باقىتىنا  وسىلاي يە بولدىم. ءالى ەسىمدە، م.لەرمونتوۆتىڭ «ءبىزدىڭ زاماننىڭ گەرويى» دەگەن پوۆەسىن بىرنەشە قايتارا وقىعانىم بار. ويتكەنى بۇل پوۆەستى مەكتەپ وقۋشىسى بولعان ماعان وتە كۇردەلى بولدى. ەندى ويلاسام، سول كەزدە وقىعان شىعارمالار مەنىڭ رۋحاني دۇنيەمە ساڭىلاۋ ءتۇسىرىپ، جۇرەگىمە ءبىر ءدان تاستاپ كەتىپتى.

–  ادەبيەت ايدىنىنا بالا كەزىڭىزدە-اق قارماق تاستاپ ۇلگىرگەن ەكەنسىز عوي؟

– «قاراڭعى» اتتى تىرناق الدى اڭگىمەمدى 1954 جىلى جازدىم. 1961 جىلى «باقىت» اتتى اڭگىمەلەر جيناعىم جارىق كوردى. سودان 1963 جىلعا دەيىن «ستۋدەنت سىرلارى» قاتارلى ءبىر توپ اڭگىمەلەرىم مەن لريكالىق ولەڭدەرىم جاريالاندى. وسىلاي مەنىڭ شىعارماشىلىق ءومىرىم جالعاسىن تابا بەردى.

– قىتاي قازاق ادەبيەتىندە رومان جانرىنا العاش بولىپ تۇرەن سالعان جازۋشىنىڭ ءبىرى – ءسىزسىز. ولاي دەيتىنىم – 1979 جىلى جازۋشى جاقىپ مىرزاقاننىڭ «ارمان اسۋىنداسى» مەن ءسىزدىڭ «جونداعى جورىقتار» اتتى رومانىڭىز ىركەس-تىركەس باسپادان شىققانىن جاقسى بىلەمىز. سول «جونداعى جورىقتاردى» جۇماباي ءبىلالۇلى سيىر باعىپ ءجۇرىپ جازدى» دەگەن ءسوزدى ەستىگەنىم بار. سونىڭ انىق-قانىعىن ءوز اۋزىڭىزدان ەستىسەك…

– سىزدەر جاقسى بىلەسىزدەر، قىتاي ساياساتىندا بەينە اۋدارىسپاق سەكىلدى ۇلكەن توڭكەرىس ورىن الدى. بۇل قۇيىن مەنى دە ءىلىپ اكەتتى. وكىمەت قىرىنا الىنعانىم دا راس، سيىر باعىپ ءجۇرىپ جاسامپازدىقپەن اينالىسقانىم دا راس. سول سولاقاي ساياساتتىڭ جۇرەكتەگى توڭى جىبىگەنىمەن، دەنەگە سالعان تاڭباسىن ءوشىرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن. تەمىردى قىزدىرىپ، تايدىڭ سانىنا باسقان تاڭبا كەيىن ءوزى ولسە دە، تەرىسىندە قالىپ قوياتىنى سەكىلدى.  ەڭ باستىسى – مەن دە ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى بولعاندىقتان سول زۇلىمات جىلدارداعى قوعامدىق جاعدايدى ادەبيەت ارقىلى بەينەلەۋگە تۋرا كەلدى. 1979 جىلى ناۋرىزدا «شىڭجاڭ» گازەتىندە «جونداعى جورىقتاردىڭ» بىرنەشە تاراۋى باسىلدى، ءارى رومان بەيجىڭدەگى «ۇلتتار» باسپاسىنا باسۋعا جىبەرىلدى.  وعان قوسا سول جىلى شىڭجاڭ پروزاسىنداعى تۇڭعىش لريكالىق شىعارمام «كەشكەن كۇندەر»  جارىق كورەدى. الايدا بۇل كەز «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنىڭ» سوڭعى مەزگىلى بولعاندىقتان كەي نارسەنى ساياساتقا سيدىرىپ ايتۋعا تۋرا كەلدى. ال جاڭا ءوزىڭ ايتقانداي العاشقى رومان بولعاندىقتان ادەبيەتكە شولىركىرەپ وتىرعان جۇرت جىلى قابىلداپ، قىزىعىپ وقىدى. ودان كەيىن مەنىڭ شىعارماشىلىعىم مۇلدە باسقا سوقپاققا ءتۇستى.

– ول قانداي جول ەدى؟

– قىتايداعى ۇلتشىلدارعا قارىسى كۇرەس، 1966 جىلعى «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنە» جالعاسقان اسىرە سولشىل ساياسات شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتىن جورگەگىندى تۇنشىقتىرسا، ال نەشە مىڭ جىلدىق تاريحى بار حانزۋ ادەبيەتىندە اياعان جوق، قۇردىمعا جىبەردى. قالامگەرلەردى ۇلتقا، ناسىلگە بولگەن جوق. جاپپاي كۇرەسكە الىپ، قۋدالادى. الدى  تۇرمەگە توعىتىلدى. دەمەك، بۇل شاق «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» كەتكەن زامان بولدى عوي.

رەفورماتور دىڭ شاۋپيڭ بيلىككە كەلىپ ساياسات وڭالعاننەن كەيىن، 1982 جىلى بەيجىڭدە قىتاي جازۋشىلارىنىڭ العاش باس قوسۋى ءوتتى. سوندا حانزۋدىڭ اتاقتى اقىنى گو مورو: «20 جىلدان بەرى جازعاندارىمنان بەزدىم»، – دەددى. مىنە، كوردىڭىز بە سول كەزدە حانزۋ ادەبيەتى دە وسىنداي كۇيگە تۇسكەن-ءتىن. دىڭ ليڭ دەگەن ايەل جازۋشى سوندا كوز جاسىنا ەرىك بەرىپ ەدى. بۇل جينالىسقا قاتىسقان قالامگەرلەردىڭ  جۇرەگى قان جىلاعانىن سەزىنۋ قيىن ەمەس. كەيبىر سۋرەتكەرلەر تابيعاتىندا، رۋحىندا بار مۇمكىنشىلىكتەردى پايدالانا الماعانىنا نالىدى.

ادەبيەت پەن ساياسات دەگەن ەكى ءتۇرلى نارسە عوي. يدەولوگيالىق ادەبيەت دەگەن بولادى، كوركەم ادەبيەت دەگەن بولادى. مىنە، 1982 جىلدان كەيىن ادەبيەتتى ساياساتتان قىسپاعىنان قۇتقارعان ءبىر جايما شۋاق زامان تۋا باستادى. شىنى كەرەك، بۇل كەزدەسۋ مەنىڭ دە كوكەيىمە ساۋلە ءتۇسىردى. ادەبيەت – وتە كۇردەلى، وتە كيەلى نارسە. مەن جالاڭ، جەڭىل-جەلپى جازۋعا بولمايتىنىن ءتۇسىندىم. شىعارمانى قارىمىڭ جەتسە وقىرمانعا نە عۇرلىم كوپ قاتپارلى ەتىپ بەرۋ كەرەك، قۇددى قىرىققابات سەكىلدى دەپ ويلادىم. قىرىققاباتتىڭ قابىعىن ارشي بەرسەڭىز ەڭ سوڭىندا وزەگىنە جەتەسىز. سول وزەك قابىعىنا قاراعاندا وتە ءتاتتى بولادى. ناق سول سياقتى قوعام كۇردەلى، ادام ءومىرى كۇردەلى. وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋدى، الدىمەن اڭگىمەلەردەن باستادىم. العاشقى اڭگىمەم «اسپان سەرىسى» حانزۋ تىلىندە شىعاتىن «ۇلتار ادەبيەتى» جۋرنالىندا جاريالاندى. «ءۇش قيىق» دەگەن اڭگىمەم جاپون تىلىنە اۋدارىلدى. بۇدان كەيىن پوۆەسكە، ودان ارى رومانعا كوشتىم. جالاڭدىقتان كۇردەلىككە، تايازدان تەرەڭدىككە تارتتىم… مەنىڭ روماندارىمدا ءبىر جەلى ەمەس، ەكى-ءۇش جەلى قاتار جۇرەدى. ەڭ سوڭىندا بارلىعى ءبىر ارناعا توعىسادى. وقىرمانعا قاجەتتى ءبىر نارسە ايتىلادى.

قىتاي ۇلتتار ادەبيەتىن زەرتتەۋشى، سىنشى، پروفەسسور ءچىڭ ءبايجۇن سوندىقتاندا: «جۇماباي شىعارمالارى تايازدان تەرەڭگە، كوپ قاتپارلىققا قۇلاش ۇرعان زامانىمىزدىڭ شوقتىعى بيىك تۋىندىلارى قاتارىنان ورىن الدى» دەسە، ول جانە 1987 جىلى شاڭحاي قوعامدىق عىلىم اكادەمياسى شىعارعان «قىتاي جازۋشىلار قىبىلاماسى» اتتى كىتاپقا «جۇماباي ءبىلالۇلى ءوزىنىڭ ۇلتتىق قازىناسىن قازىرگى زامان مودەرنيزم ادەبيەتىنىڭ دەڭگەيىنە كوتەرە ءبىلدى» دەپ باعالادى. بۇگىنگە دەيىن مەنىڭ ادەبي تۋىندىلارىم تۋرالى حانزۋدىڭ ءچىڭ ءبايجۇن، شىڭ ۋي، جاڭ ۋي سىقىلدى بەلگىلى سىنشىلارى مەن ادەبيەت تانۋشىلار جازعان پىكىر-ماقالالاردىڭ ءوزى «تەرەڭدىك» دەگەن جەكە كىتاپتى قۇراپ وتىر.

–  مۇمكىن سىزگە باتىستىڭ مودەرنيزم ادەبيەتى ىقپال ەتكەن بولار؟

–ماعان مودەرنيزم ادەبيەتىنىڭ اسەرى بولدى دەيتىندەي مەن ونداي شىعارمالاردى زەردەلەپ وقىعان ەمەسپىن. ءتىپتى، سولارعا ۇقساپ جازايىن دەگەن وي مەندە بولعان دا ەمەس. مەنىڭ ءبىر بىلەتىنىم – ويىما نە كەلەدى، سوننى جازامىن. نەعۇرلىم ەركىن جازۋعا تىرىسامىن. اقيقاتىن ايتقاندا، ادەبيەت تەورياسىنا باعىنبادىم. وعان ءبىر كىرىپ الساڭ، شىعۋىڭ قيىن. ول جاعىن مەن جاقسى بىلەمىن.

–  ەركىن شىعارماشىلىق جەمىسى سول تۋىندىلارىڭىزدى اتاپ وتسەڭىز؟

–  «اسپان سەرىسى» اڭگىمەسىنەن كەيىن ارت-ارتىنان «ءۇش قيىق»، «نەكە»، «ءسۇرى قار»، «بىلەۋ»، «زاڭگىنىڭ رۋحى»، «شاڭقان بوز» دەگەن سەكىلدى اڭگىمەلەر مەن «ولمەستىڭ كۇنىن بەر»، «قوڭىر تاۋدىڭ كۇڭگىرى»، «اقسەلەۋ» قاتارلى پوۆەستەر مەن «دالا تورعايلارى»، «ارۋلار» قاتارلى رومانداردى جازدىم.

–  «ارۋلاردا» قانداي ءومىر بەينەلەنگەن؟

–بارانشا دەگەن رۋدىڭ ءبىر جەسىر ايەلىنىڭ تاعدىرى. كۇيەۋى ولگەن سوڭ اعايىندارى ونىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن قامدايدى. ەگىنىن سالىپ بەرەدى، مالىن باعىپ بەرەدى، وتىن-سۋىن اكەلىپ بەرەدى. جەسىرلەرىنە وسىلاي قامقورلىق جاسايتىن بولعان. ول كەزدە ءبىزدىڭ قازاقتا قايىرشى، جەتىم-جەسىر دەگەن جوق. ەگەر ءبىر رۋدا قايىرشى بولسا، باسقا رۋدىڭ ءبيى كەلىپ «پالەنشەنىڭ بالا-شاعاسىن نەگە قاڭعىرتىپ قويدىڭدار» دەپ بەتىنە باساتىن بولعان. سول اڭگىمەنى ايتقىزباۋ ءۇشىن ءاربىر رۋ جەتىم-جەسىرىن باعاتىنى راس. وسىعان قاراپ وتىرساڭ، بۇرىن ايەلدەر تەڭدىگى بولمادى دەگەنگە كىم سەنەدى.

ايەلدىڭ كەيىنگى تاعدىرىنا كەلسەك، ول جەر يەسى، مال يەسى اتانادى. ول ۇلتشىلششدىققا قارىسى كۇرەس ناۋقانىنا ىلىنەدى. ويتكەنى بيلىك اۋىستى، قوعام وزگەردى. كەرىسىنشە ازعىنداۋ پايدا بولدى. مورالدىق جاقتان، تۇرمىستىق جاقتان ادامدار ازعىنداي باستادى. وسىنىڭ ءبارى «ارۋلاردا» ايەل ءومىرى، ايەل تاعدىرى ارقىلى ءۇش جەلىمەن تارتىلدى. اتاپ ايتقاندا، ءۇش قوعام – ءۇش تاعدىر. ءبىرىنشى جەلى – ازاتتىقتان بۇرىنعى جەسىرلەردىڭ تاعدىرى، ەكىنشى جەلى – ازاتتىقتان كەيىنگى جانە نارىقتىق ەكونوميكا كەزىندەگى ارۋلاردىڭ تاعدىرى. قابىرعادا سۋرەت ءىلۋلى تۇر، سۋرەتكە شىبىن-شىركەيلەر قۇجىناپ قونىپ العان. ال سول شىبىن-شىركەيلەردى ءبىر جۋان باس كوبەلەك قىرشىپ، ءتۇتىپ جەي باستايدى; بۇل – ءۇشىنشى جەلى. روماندا ايەل تاڭداپ جۇرگەن ءبىر سوت بار. الگى كوبەلەك سوتىڭ باسىنا سارت ەتىپ قونادى. سوت سول جەردە ءتىل تارپاي، جان تاپسىرادى. «قۇران كارىمدە» جان العىش جەبىرەيىل ءار ءتۇرلى بەينەمەن كەلىپ ادامنىڭ جانىن الاتىنى تۋرالى ايتىلادى عوي. مەن سونى وسى جەردە پايدالاندىم. جەسىر ايەل وسى وتە كۇرلە زاماندا  ازبادى، وتباسىن ساقتاپ قالدى، رۋىن ساقتاپ قالدى، ۇلتىن ساقتاپ قالدى. الگى سوت مىنا بەيبىت كۇننىڭ وزىندە ازىپ كەتتى. سوندىقتان ول ولۋگە ءتيىستى. جەبەرەيىل ونىڭ جانىن ەرتە الۋعا مىندەتتى. كۇردەلى جەلى دەپ وتىرعانىم وسى. مەن وسى جەسىرلەردىڭ الاساپىران ءومىرىن بەرۋ ارقىلى ۇلتتىڭ تاعدىرىن كورسەتۋگە تىرىستىم.

–  حانزۋ ءتىلىن جاقسى بىلەسىز بە؟

–  جاقسى بىلەمىن. الايدا شىعارمالارىمدى حانزۋ تىلىندە جازا المايمىن. قىتاي جازۋشىلارى مەن الەم قالامگەرلەرىنىڭ وزىق تۋىندىلارىن شولىپ وتىرامىن. سولاردان ساۋلە، ساڭالاۋ ىزدەيمىن. تابا الامىن با، تابا المايمىن با؟ مۇمكىن تاپقان دا شىعارمىن. ەسىڭىزدە بولسىن، وزگەلەر شىعارماسىنان ساڭىلاۋ تابا الماعان جازۋشى تۇنشىعىپ قالادى. حانزۋلاردا «يەشىن» دەگەن ءسوز بار. تۋرا ماعاناسى – «قارا نيەت». ال بالاماسى – «باتىلدىق»، «جۇرەكتىلىك»، «كوزسىز باتىرلىق»،   «تاۋەكەلشىلدىك» دەگەنگە كەلەدى. ەڭ باستىسى مەندە وسى باتىلدىق بولدى. ل.تولستويدى تۋعان – ورىس، حەمينگۋەيدى تۋعان – نەمىس، م.اۋەزوۆ پەن و.بوكەيدى تۋعان – قازاق. ال مەنى دە تۋعان – وسى قازاق قوي. قۇداي بەرگەن اقىل-پاراسات، تالانت، ءبىلىم بار. مەن قىتايدىڭ ازاتتىقتان بۇرىنعى، كەيىنگى ءومىرىن جاسى بىلەمىن، نارىقتىق ەكونوميكاسىن دا ءبىر كىسىدەي باسىمنان وتكىزدىم. وسىندا مۇرات، ۇلكەن ۇمىتپەن ادەبيەت الەمىمدى ايقىنداپ، قول تاڭبامدى بولەكشە قالدىرعىم كەلدى.

–  الەم جازۋشىلارىنان كىمدى وقيسىز؟

–  ول ەندى ارقيلى. جاپونيانىڭ ءبىر كەرەمەت جازۋشىلارى بار. سولاردى ءجيى وقىپ تۇرامىن. ولاردىڭ ۇساق نارسەنى ءىلىپ اكەتىپ، ۇلكەن دۇنيەنى قوزعايتىنى ماعان قاتتى ۇنايدى. سول كىشكەنە دەتالدان-اق جاپون ۇلتىنىڭ ار جاق-بەر جاعى كورىنىپ قالادى. ءبىزدىڭ قازاق پروزاسىندا ا دەگەندە تابيعات سۋرەتىن بەرىپ، سودان سوڭ ول ادامنىڭ ارجاق-بەرجاعىن ءتۇسىندىرىپ جاتاتىن ءبىر ءداستۇر بار عوي. بۇل جاپوندىقتار دا جوق.

–  قازاقستان قالامگەرلەرىنەن كىمدەردى جوعارى باعالايسىز؟

–قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى – بەيىنبەت مايلين، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، ءىلياس ەسەنبەرلين، عابيدەن مۇستافين جانە ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتەر ءوز الدىنا. ورالقان بوكەيدىڭ شىعارمالارىندا باتىلدىق، تەرەڭدىك بار. ول سوتتسياليستىك قوعامداعى قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرىن وزگەشە بەينەلەيدى.  پروزاسىندا دۇنيە ادەبيەتىنىڭ ءيسى بار. ونىڭ م.شولوحوۆتى ءپىر تۇتقانىن شىعارمالارىنان بايقاۋ قيىن ەمەس. بۇل – و.بوكەي م.شولوحوۆقا ەلىكتەپ جازدى دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك. ول وسىنىسى ارقىلى وزىنشە ءبىر قۇبىلىس جاساعان. ونىڭ جازۋشىلىق شەبەرلىگى مەن تەرەڭ ويلىلىعى دا سوندا جاتىر. ەگەر ورالحان الەم ادەبيەتتىڭ تورىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن السا، وعان تاڭعالماڭىز. ويتكەنى ونىڭ شىعارمالارىنىڭ ءبىتىمى بولەك. سول سەبەپتى الەم ادەبيەتى ونى جاتسىنباي قاتارىنا الاتىنىنا مەنىڭ سەنىم كامىل.

ءدال قازىر جازىپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا باسقالاردا جوق كەيبىر كوركەمدىك، كۇردەلى نارسەلەر  قابدەش جۇمادىلوۆتە بار. قابدەشتى جەرلەسىم بولعاندىعى ءۇشىن ماقتاپ وتىرعانىم جوق. ول م.اۋەزوۆ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى، جاڭعىرتۋشى قالامگەر. ەكى ەلدىڭ دە ءومىرىن جاقسى بىلەتىن سۇڭعىلا جازۋشى. قابەكەڭ شىعارمالارىنىڭ وزگەشەلىگى دە وسىندا شىعار. جاقىندا «قازاق ادەبيەتىنەن» «دونجۋان قوراز» دەگەن اڭگىمەسىن وقىدىم، كوركەمدىگى ءوز الدىنا، تەرەڭدىك بار.  قابەكەڭ وسى جۇرىسىنەن تانباسا، ءالى تالاي جاۋھار تۋىندىلاردى دۇنيەگە الىپ كەلەرى ءسوزسىز.

–  جاس جازۋشىلار تۋرالى نە ايتاسىز؟

–  قازاقستاننىڭ قازىرگى جاس جازۋشىلارى ءالى ءومىر كورىپ ۇلگىرگەن جوق. ءومىردى ەندى كورە دە المايدى. بۇرىنعى ءومىر قايتا اينالىپ كەلمەيدى. ول جەتى قابات جەردىڭ استىنا كەتتى. قازاقتىڭ بۇرىنعى شىرايلى، قۇنارلى ءتىلى سونىمەن بىرگە جەرلەندى. ول ءتىلدى ەندى تىرىلتە المايدى. سول ءۇشىن كەسەك تۋىندى، ۇلى شىعارما تۋى ەكى تالاي. مۇمكىن تۋاتىن دا شىعار. ويتكەنى تاۋەلسىز قازاقستانىڭ 20 جىلدىق تاريحىنا كەڭىنەن ارىلاسىپ، بۇل ەل قايدا بارا جاتىر؟ باستا قالاي بولدى؟ ۇلتتىڭ تاعدىرى نە بولادى؟ دەپ استارىن سوگە الاتىن تالات يەسىنە قۇداي ساۋلە تۇسىرگەن بولسا، بىرەر ەرەكشە رومان جازىلاتىن شىعار. بىراق مەن بايقايمىن بۇرىنعى قوراپ، بۇرىنعى شەڭبەر، بۇرىنعى ۇعىمنان، قازاقستاندىق قالامگەرلەر ءالى ارىلا الماي جۇرگەن سەكىلدى. سوندىقتان ەلدى ەلەڭ ەتكىزەردەي كەسەك تۋىندا جاقىن ارادا تۋىلمايدى.

–  جازۋشىلاردىڭ دەنى تاريحي رومان جازعاندا تاريحي شىندىققا سۇيەنبەي، بىرەۋدەن ەستىگەنى بويىنشا نەمەسە ءوزى بىلەتىن دەرەك بويىنشا جازىپ جاتادى. بۇل – دۇرىس پا؟

–  دۇرىس ەمەس. كوركەم ادەبيەت پەن تاريح دەگەن بولەك نارسە. سوندىقتان ەكەۋىن  دە ءوز ورنىمەن بەرۋ كەرەك. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى تاريحتى اينىتپاي بەردى. پالەن پاتىشا پالەن جىلدىڭ پالەن ايىننىڭ پالەن كۇنى بالەندى بۇيتكەن دەگەن سەكىلدى. ال وزگە جازۋشىلار تاريحتى زەرتتەمەي، ءوزىنىڭ شالا-پۇلا بىلگەنىمەن ءبارىن سىپىرا توعىتادى. ءوستىپ قويىرتپاق جاسايتىندارعا نە ايتۋعا بولادى؟ ءتىپتى كەيبىر تاريحي تۇلعانىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ءوز كەيپكەرلەرىنە تەلىپ جىبەرەتىنىن قايتەسىڭ. بۇل – تاريحقا جاساعان قيانات قوي. دۇنيە ادەبيەتىن زەرتتەۋشىلەر تاريحي روماندى كوركەم ادەبيەت دەپ ەسەپتەمەيدى. كەرىسىنشە «مىناۋ ءوزى – تاريح پا، جوق كوركەم ادەبيەت پە؟» دەگەن سۇراق قويادى. كوردىڭىز بە؟ مەنىڭ سوڭعى كەزدە جازعان «جەل شىڭىستان تۇرعاندا» دەگەن تاريحي رومانىم بار. سول ۇستانىمنان تابىلدىم دەپ ويلايمىن.

قىتايدا بۇگىنگە دەيىن 200-گە تارتا رومان جارىق كوردى. بىزدە انا اۋىلدى ەكىنشى اۋىلدىڭ ۇرىلارى شاۋىپ كەلەتىن جاعدايلار كوپ بولعان. مۇنى قازاق «بارىمتا، ۇرلىق» دەيدى. مۇنداي توپ باستاۋشىلاردى ءبىر رۋدىڭ باتىرى دەۋگە بولار، بىراق ۇلتتىڭ باتىرى دەۋگە كەلمەيدى عوي. ءتىپتى، ولاردا باتىر بولايىن دەگەن نيەت تە جوق. تەك ءبىر كۇندىك قۇلقىنىنىڭ قامى ءۇشىن جاساعان تىرلىك. بىزدە باتىرقان قۇسبەگين دەگەن جازۋشى بار، «زۇقا باتىر» دەگەن رومان جازدى. روماننىڭ باس كەيىپكەرى زۇقا زايساڭنىڭ جىلقىسىن شاۋىپ التايعا وتكىزەدى، ال باركولدىڭ جىلقىسىن التايعا وتكىزەدى دەگەندەي... ءوستىپ ءجۇرىپ ءبىر رۋلى ەلىن اسىرايدى. ونىڭ كىسىلىگى دە، ەرلىگى دە وسى جەردە. مۇنى نەگە مىسالعا الىپ وتىرمىن. ويتكەنى، شىڭجاڭداعى تاريحي رومانداردىڭ دەنى وسىنداي سيپاتتا. سوندىقتان بەسەۋى دەسەم از بولار، ون رومان تاريحتا قالىپ جاتسا سونىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. سوندىقتان كەز كەلگەن قالامگەر تاريحي شىعارما جازۋعاندا ۇلكەن دايىندىقپەن، جاۋاپكەرشىلىكپەن بارۋ كەرەك. ويتكەنى ادەبيەت – ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس.

–  قاتەلەسپەسەم قابانباي باتىر تۋرالى رومان جازعان ەكى جازۋشىنى بىلەمىمىز.  ءبىرى – قابدەش ءجۇمادىلوۆ، ەكىنشىسى – زەينوللا سانىك. ءسىز وسى ەكى  شاعارمانى وقىدىڭىز با؟

–  قابدەشتىڭ شىعارماسىن وقىدىم. ال ز.سانىكتىڭ رومانىن وقي المادىم. رەتى كەلگەن سوڭ زەينوللاعا قاتىستى ءبىر اڭگىمەنى ايتا كەتەيىن. تارباعاتايدا بەيسەنباي نۇرسادىق دەگەن وتە بىلگىر شەجىرەشى بولدى. كوزى تىرىسىندە ول كىسى ماعان كەلىپ: «جۇماباي، مىنانى جۋرنالعا جاريالايتىن شىعارسىڭ» دەپ «قابانباي شەجىرەسىنىڭ» قول جازباسىن بەرىپ ەدى. اماناتقا قيانات جاسامايىن دەپ «تارباعاتاي» جۋرنالىنا شەتىنەن جاريالاپ جۇرگەندە زەينوللا سانىك ۇرىمجىدەن بەيسەنبايعا: «قابانباي شەجىرەسىن» ماعان بەرسەڭ، كىتاپ قىلىپ شىعارايىن»، – دەپ ءبىر داناسىن الىپ كەتىپتى. كەيىن بەيسەنباي نۇرسادىقتىڭ جانىنا ءوز اتى-ءجونىن تىركەپ ءبىر كىتاپ شىعارعان بولدى. ەندى ەستىسەم، سول كىتاپتى ز.سانىك ءوز اتىمەن قازاقستاندا جاريالاپتى. ولاي ىستەۋگە بولمايدى عوي.

–  قىتاي قازاق ادەبيەتىنەدەگى 200-گە تارتا رومان جازعان قالامگەرلەردىڭ اراسىندا جاس جازۋشىلار بار ما؟

–ماندىتىپ جازعان جاس جازۋشىلار جوق. اڭگىمە، پوۆەست جازىپ جىلت ەتىپ، كورىنىپ قالاتىندار بار. قىتايداعى نارىقتىق زكونوميكانىڭ باستالعانىنا 30 جىل ءوتتى. العاشىندا ءبىزدىڭ ۇلت بۇعان توسىرقاي قارادى. وسى تاسقىنعا بەتپە-بەت كەلە الماي جوق بولىپ كەتەر مە ەكەن دەگەن قورقىنىش بولعان مەندە. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن ءبىزدىڭ ۇلت نارىققا بەت بۇردى، ا دەگەندە قاتاردان قالدى، كەيىن قۋىپ جەتتى. وسىنداي ءومىردى ورەلى كورسەتەتىن جاستار قاتارعا قوسىلدى. وسى نارىقتىق ەكونوميكاداعى قىمقۋىت يىرىمدەرىدى، قازاق ينتەللەگەنتسياسىنداعى ازعىنداۋ مەن اتقارۋشى بيلىك باسىنداعى پەندەشىلىك بولىمىستى اشكەرلەيتىن بىرەر-ساران قالامگەر شىقتى. اقىندار ايتىسى قاتتى وركەن جايىپ كەلەدى. بۇرىن سىزىپ بەرگەن شەبەردىڭ ىشىندە اۋىلىن، اكىمىن ماقتاپ ايتسا، ەندى اشىق سىنعا كەتتى. اسىرەسە جاستار اشىق ايتاتىن بولدى، بوي بەرمەيتىن بولدى. قالامگەرلەر دە سول دارەجەگە جەتتى. ءۇمىت بار. بىراق بۇدان – جوعارىدا ايتقانداي كەسەك شىعارما تۋىلۋى ەكى تالاي. ويتكەن...

–  «سىننىڭ اناسى – شىعارما» دەمەكشى، ادەبي شىعارما بار جەردە سىن دا بولۋى كەرەك قوي. سىزدەر دە سىنشىلار بار ما؟

– حانزۋدىڭ سىنشىلارى جەتىپ ارتىلادى، ال قازاق سىنشىلارى دا جوق ەمەس، بار. بىراق باتىل ايتاتىن سىنشى وتە از. قازىر تۇرعانباي ورازبايۇلى دەگەن ءبىر جاقسى سىنشى شىقتى. بۇرىن مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەگەن جىگىت ەكەن، قىزمەتىن تاستاپ، ادەبي سىنعا بىراق ءوتتى. شالاعايلىقتى شەتىنەن سويىپ جاتىر. بيىلعى «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ 8-سانىندا ونىڭ ءبىر جىلدىق پوۆەستەرگە جازعان سىنى جاريالاندى. سىن دەپ سونى ايتۋعا بولادى.

–  ءوز باسىم سىنشىنى شىعارمانىڭ ارتىقشىلىعىن دارىپتەپ، كەمشىلىگىن كورسەتىپ، اۆتورعا جول سىلتەيتىن باعدار شام دەپ ەسەپتەيمىن. بىزدە جەرلەستىگىنە، تامىر-تانىستىعىنا، لاۋازىمىنا قاراپ شىعارماسىن جەر-كوكە سيدىرماي ماقتاپ جاتاتىندار بار. ءتىپتى، ءبىرىنىڭ شىعارماسىن ءبىرى ماقتاپ قارىمتاقايتاراتىن قالامگەرلەر دە جوق ەمەس. سىزدەردە مۇنداي ادەت ۇشىراسا ما؟

–   حانزۋ قالامگەرلەرى شىعارماسىن ماقتاسا، قۇپ كورەدى، ال سىنعا الىنسا، جەك كورمەيدى. سىنشىلاردىڭ قالامىنا ىلىنگەنىن ماقتان ەتەدى. ال قازاق قالامگەرلەرىنە ءتان سەن ايتقانداي ناشار احۋال ءبىز دە بار. ماقتاساڭ – سەنەن جاقسى ادام جوق، ال سىناساڭ ەكىنشى كورمەستەي بولىپ كەتەدى. بىزدەگى جانە ءبىر ۇياتتى ءىس – بۇرىن بيلىكتە بولىپ، كەيىن دەمالىسقا شىققاندار «مەن پالەن ۋاقىتتا پالەن نارسە ىستەگەنمىن، ايتكەم، بۇيتكەم» دەپ كىتاپ جازاتىنداردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەتتى. جازعاندارى – كوركەم ادەبيەت ەمەس، نە وڭدى وچەريكتەر جيناعى دا ەمەس. بار بولعانى – ءوزىنىڭ بيلىكتە جۇرگەنىن جازىپ قالدىرعان ەستەلىك سەكىلدى ءبىر نارسەسى. ال وسىنى شىمىرىكپەي ماقتايتىن جازۋشىلار شىقتى. «سىن» دەگەن ناعىز سىن بولۋ كەرەك. سوندىقتان سىننىڭ بەدەلىن تۇسىرمەۋگە تىرىسۋ كەرەك. ول سىنشىنىڭ ارىنا بايلانىستى.

–  قازاق ادەبيەتى توقىراۋعا ۇشىرادى دەۋشىلەر بار. بۇل پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟

–  جالپى قازاق قوعامىندا توقىراۋ بار. اسىرەسە، قازاق ەلىنىڭ رۋحاني الەمىندە  توقىراۋ باسىم. انا ەسكى مەملەكەت قۇردىمعا كەتتى، جاڭا مەملەكەت قۇرىلدى. جاڭا قوعام جانە ءبىر بيىك بەلەسكە شىعىپ، قازاقتىڭ كوش باستار جاڭا ينتەللەگەنتسياسى پايدا بولعانشا، ۇلى تۇلعالار قالىپتاسقانشا، ادەبيەتتە وسىنداي ءبىر مەزەت توقىراۋ بولاتىنى دا شىندىق.

– بىزدەگى جاعداي وسىنداي دەسەك قىتايداعى از ۇلتتار ادەبيەتى حانزۋ ادەبيەتىمەن قاتار دامىپ كەلەدى دەۋگە بولا ما؟ 

– حانزۋلار بۇرىن ۇلتتىق ادەبيەت دەگەندە وزدەرىن عانا ايتاتىن. قازىر «از ۇلتتار ادەبيەتى» دەگەندى اۋىزعا الا باستادى. ويتكەنى، از ساندى ۇلتتاردان تالاتتى جازۋشىلار شىقتى. تيبەتتە الاي دەگەن كەرەمەت جازۋشى بار. تاريحتا 400 جىل بيلىك جۇرگىزگەن، قازىر جوعالىپ بارا جاتقان ۇلت مانجۇردەن حانزۋ تىلىندە جازاتىن 13 اقىن-جازۋشى بار. سول سەكىلدى قىتايلار مويىنداعان قازاق قالامگەرلەرى دە جوق ەمەس. قىتاي بيىلعى جىلدى «از ۇلتتار ادەبيەتى جىلى» دەپ جاريالادى.

–  ش.ايتمانتوۆتىڭ شىعارمالارىنان م.شولوحوۆتىڭ سۇلباسى بايقالىپ قالادى...

–ەكەۋىنىڭ اراسىندا ۇلكەن پارىق بار. ش.ايتمانتوۆتىڭ شىعارماسىنىڭ باسىن ءبىر وقىپ، ورتاسىن ءبىر شولىپ، سوڭىن ءبىر وقىساڭ نە ايتپاقشى بولعانىن بىلە قوياسىڭ. بىراق شىڭعىس ۇلكەن ويلار ايتقان. ال م.شولوقوۆتىڭ ءبىر جولىن اتتاپ كور، سەنى اداستىرىپ كەتەدى. ونىڭ شىعارمالارى بەينە بال سەكىلدى. وقىرمان بالعا قونعان ارا سەكىلدى مالتىعىپ شىعا الماي قالادى. م.شولوحوۆتىڭ قۇدىرەتى وسى جەردە. وتە تەرەڭ جازۋشى.

–  ل.تولستوي مەن م.شولوحوۆتىڭ ەرەكشەلىكتەرى نەدە دەپ ويلايسىز؟

–  م.شولوقوۆ ل.تولستويدىڭ ىزىنە تۇسكەن، بىراق ىرشىپ شىعىپ كەتكەن. مۇنداي سەكىرۋ و.بوكەيدە دە بولعانىن جاڭا ايتتىم. شىڭجاڭدا ومارعازى ايتانۇلى دەگەن جازۋشى بولعان، ەكى رومانى بار. ءوزىنىڭ بولەك سىلوبى بار جازۋشى. ول كىسى بالزاكتىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، كەيىن وزىنشە ءبىر جول تاۋىپ كەتكەن. مۇنى جازۋشىلىق شەبەرلىك دەيدى. دەمەك، جازۋشىدا مول بىلىممەن بىرگە ىزدەنگىشتىك، باسەكەلەستىك بولۋ كەرەك. بولماسا ەلدى ەلەڭ ەتكىزەرلىكتەي سالماقتى، كوركەم دۇنيە تۋىلمايدى.

– سىنشى، پروزاشى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى رىمعالي نۇرعالي «ادەبيەتتىڭ دامۋ سيپاتى» دەگەن ماقالاسىندا جانۋارلار تۋرالى جازعان دجەك لوندوننىڭ «اق اۋىز» دەگەن رومانىن تالداي كەلىپ: «مۇحتار اۋەزوۆ «كوكسەرەگىن» وقىعاندا ەسىڭىزگە وسى شىعارمالار تۇسەدى. سالىستىرىپ، ءبىرىن-ءبىرىن بايلانىستىرا قاراي باستايسىز. اۋەندەس كورىنىستەر. ۇندەس سارىندار، رەڭدەس بوياۋلاردى تابۋ قيىنعا سوقپايدى... بۇل ءبىر جازۋشى ەكىنشى جازۋشىدان جيەندىك جاساپ، وپ-وڭاي كوشىرىپ الا سالعان دايىن سيۋجەت، وزگەرمەس قالىپ ەمەس، قۇبىلىس سيپاتىنان، وبەكتى ەرەكشەلىگىنەن تۋعان جالپى ەرەكشەلىك» دەيدى.  سوعان قاراعاندا ءبىر-بىرىنەن ساۋلە ىزدەۋ قاس شەبەرلەردە بولاتىن ادەت سەكىلدى.

–  سەن «كوكسەرەكتى» جاقسى ەسكە سالدىڭ. م.اۋەزوۆتىڭ وسى پوۆەسىن بالا كەزىمدە وقىعاندا،  «بۇل كىسى نەگە قاسقىردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ العان» دەپ تاڭعالعانىم بار. سويتسەم ول كىسىنىڭ شىعارماسىنىڭ ارجاعىندا ۇلكەن ويلار جاتىر ەكەن. جانۋارلار تۋرالى كرىلوۆ تا، اباي دا جازعان. ماسەلەن، م.شولوحوۆتىڭ «قۇلىن» دەگەن اڭگىمەسى بار. ش.ايتماتوۆ تا جازدى. ءا.كەكىلباەۆتىڭ «بايگە تورىسى» بار. سودان مەن جانۋارلار تۋرالى وزىمشە جازۋعا كىرىستىم. العاشقى اڭگىمەم – «زەڭگىنىڭ رۋحى». جوتانىڭ ۇستىندە ءبىر توپ سيىر ۇيەزدەپ كۇيىس قايتارىپ تۇرادى. انانداي سايدان ءبىر جاس بۇقا ولارعا كەلىپ قوسىلادى. مىڭ دەگەنمەن ءيسى بوتەن عوي. مىناۋ ءسۇزىپ كەپ جىبەرەدى، اناۋدا سۇزەدى. جاس بۇقا تارق ەتىپ وسىرىپ ەدى، ءبارى جابىلىپ سۇزگىلەيدى. كوپ سىيىر قويسىن با، ونى سۇزگىلەپ ءولتىرىپ قويادى. سونىڭ اراسىندا موينىن ءيىن اعاش قاجاعان، تۇياعىن تاس تىلگىلەگەن ۇلكەن الا وگىز بار. الگى وگىز ولگەن جاس بۇقانى يىسكەپ الىپ وكىرىپ جىلايدى. بار-جاعى وسى. ادامزات ومىرىنە ۇلاسىپ جاتقان جوق پا؟ حايۋاناتتار تۋرالى ءبىر توپ اڭگىمەلەرىم بار. اڭگىمەلەر جانۋارلار تۋرالى بولعانىمەن، ودان ءبىر ۇلتتىڭ قيلى تاريحىن دا كورۋگە بولادى. ادامدار ءومىرى  كورىنەدى. بىراق وسى اڭگىمەلەر ىشىنەن ءبىر ادامدى تابا المايسىڭ.

«يلەۋ» دەگەن اڭگىمەم 30 جىل بۇرىن شىقتى. جاۋىن  جاۋعاننان كەيىن قۇمىرىسقانىڭ يلەۋىن سۋ باسىپ كەتەدى. بىرجەردەن قوڭىر قۇمىرىسقا، ەكىنشى جەردەن قىزىل قۇمىرىسقا، ال ءۇشىنشى جەردەن قاناتتى قۇمىرسقا بوسىپ شىعادى. باستارىنا اپات تۇسكەن ءۇش قۇمىرسقا بىرىگىپ كەلىسكەن يلەۋ جاسايدى. سودان سوڭ  بىرنەشە جىل سالتانات قۇردى. ءوسىپ-ونەدى. ءبىر كۇنى يلەۋدىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقان جىلاندى باس سالىپ، بۇلپر ءبىر مينۋتتىڭ اراسىندا ىشىنە ءۇڭلىپ كىرىپ كەتەدى. ەڭ سوڭىندا ءبىر ايۋ قۇمىرىسقالاردى تىلىمەن جالاپ، تۇگەل جەپ قويادى. مۇنى سەن «يلەۋ» دەسەڭ دە بولادى، تابيعي «اپات» دەسەڭ دە بولادى، ءبىر ۇلتتىڭ «تاعدىرى» دەسەڭ دە بولادى. ادەبيەت دەگەن وسى. مەنىڭ «يلەۋىمدى» ءبازبىر ادامدار: «بۇل – كەرتتارتپا شىعارما. جۇماباي دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتاردىڭ باسىن قوسايىن دەپ ءجۇر»، – دەگەن پىكىر ايتتى.

–  قىتاي جازۋشىلار وداعىنىڭ تورالقاسىنىڭ قۇرامىندا ەكى قازاق قالامگەر بار ەكەن. سونىڭ ءبىرى – اقىن شاكەن وڭالباي بولسا، ەندى ءبىرى – ءسىز ەكەنسىز. وسىنداي لاۋازىمعا يە بولۋىڭىزدىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟

–سەبەبى, مەنىڭ اڭگىمەلەرىم مەن پوۆەستەرىم تۇگەل دەرلىك حانزۋ تىلىندە اۋدارىلىپ بولدى. ءبىر روماننىم حانزۋ وقىرمانجارىنىڭ كوبىنىڭ قولىنان تابىلدى. جاي عانا تابىلىپ قالعان جوق، سىنشىلار جوعارى باعا بەرىپ ناسيحاتتادى. ول تۋرالى جوعارىدا ايتىپ كەتتىم.

حانزۋ ۇلتى – وتە كورەگەن ۇلت، وركەنيەتكە بەت بۇرعان ۇلت. قىتايدىڭ ۇلكەن ينتەلەگەنتسياسى بىزگە وڭ كوزبەن قارايدى. «سەن – پالەن رۋسىڭ، پالەن ۇلتسىڭ» دەمەيدى. سەنىڭ تالاتتىڭا ءتانتى بولادى. قولىڭنان شىققان شىعارماڭا قاراپ باعالايدى. سەنىڭ كىسىلىگىڭە ءتانتى بولادى. «ارۋلار» رومانىمدى «جەسىرلەر» دەپ اۋداردى. سول رومان مەنى سۇيرەپ الىپ بيىككە شىعارىپ كەتتى. «دالا تورعايلارىن» بەلگىلى اۋدارماشى قايشا تابارىكقىزى ءتارجىمالاپ بولىپ، قايتا قاراپ جاتىر.  بۇرىن قىتاي ادەبيەتى ءتۇرلى يزمدەرگە ابدەن بۋلىعىپ، تۇنشىعىپ قالعان بولسا، ەندى ودان ارىلىپ تازا ادەبيەت تۇزەپ، الەمدىك ارەناعا جول تارتتى.

–  «دالا تورعايلارىندا» نە ايتىلادى؟

–  قازان توڭكەرىسى كەزىندە اقتاردىڭ دۋتوۆ، انەنكوۆ جانە باكشوۆ دەگەن ءۇش مىقتى گەنەرالى قىتايعا 10 مىڭ اسكەرمەن قاشىپ وتەدى. تارباعاتايعا باكشوۆ دەگەن گەنەرەل بارعان. قىزىلدار تىنىش جاتسىن با، ارتىنان قۋىپ بارادى. ەكى جاق سوعىسىپ قىزىل قىرعىن بولادى. قىتايدىڭ سول كەزدەگى اكىمشىلىگى قىزىل ۇكىمەتكە بولىسادى. جيىپ ايتقاندا، اقتار مەن قىزىلداردىڭ اتىنىڭ تۇياعىنىڭ استىندا قالىپ، تورعايداي توزعان – قازاقتىڭ تاعدىرى تۋرالى. كەيىن باكشوۆ قاشىپ، سىرتقى موڭعولياعا ءوتىپ كەتەدى.

–  ءسىز قىتايدىڭ قانداي مەملەكەتتىك سىيلىقتارىن الدىڭىز؟

– قىتايدا مەملەكەتتىك سىيلىق دەگەن جوق. سول دارەجەلەس قىتاي جازۋشىلار وداعىندا – «تۇلپار سىيلىعى»، «لۋ شين ادەبيەت سىيلىعى»، «شۇعىنىق سىيلىعى» جانە «از ۇلتتار سىيلىعى» دەگەن سىيلىقتار بار. مەن ءۇش سىيلىققا دا يە بولدىم. «اتا داۋلەتى» كىتابىم، 1987 جىلى «از ۇلتتار» سىيلىعىنا، «نەكە» اتتى اڭگىمەم 1989 جىلى «شۇعىنىق» سىيلىعىنا، «ءسۇرى قار» كىتابىم، 2002 جىلى «تۇلپار» سىيلىعىنا يە بولدى. ال «كەشكەن كۇندەر»، «جونداعى جورىقتار» اتى كىتابىم شىڭجاڭنىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى دارەجەلى تاڭداۋلى ادەبي تۋىندىسى سىيلىعىن الدى. قازىر قىتايدىڭ 1-ءشى دارەجەلى جازۋشى اتاعىن الدىم جانە مەملەكەت دارەجەلى ۇزدىك مامانمىن.

قىتاي جازۋشىلار وداعى مەن شىڭجاڭ جازۋشىلار باسقارماسى بىرلەسىپ 2007 جىلى 15-شىلدە مەنىڭ جاسامنپازدىعىم تۋرالى عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزسە، بيىلعى تامىزدىڭ 20-نان 23-دەيىن بەيجىڭدە (جازۋشىلار وداعىندا) جانە مەنىڭ شىعارمام تۋرالى عىلىمي تالقى جينالىسى ءوتىپ، باياندامالار وقىلدى.

–  قازىر نەمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟

– جازۋشى جاسى كەلگەندە ءوز ءورىسىن شولادى. كادىمگى ارقانداۋلى ات سىقىلدى. امان قالعان تامىر-ءتۇبىردى قايتادان مۇجىسام بولا ما، جوق پا دەگەن سان ويدا بولاسىڭ. ەستى جازۋشى، ارينە، قالدىقتى مۇجىمايدى. سول سەكىلدى ءورىسىمدى تاۋىسىپ الدىم با دەپ كەيدە قاتتى ساقتانام. بىراق ۇكىمەت مەنى كاسىپتىك جازۋشى دەپ جەكە كەڭسە بەرىپ، وتىرعىزىپ قويدى... ىسساپارعا شىقسام، قاراجاتىمدى كوتەرەدى. قۇداي قالاسا، دەنساۋلىق بولسا، الدا كورە جاتارمىز...

–  سوڭعى سۇراق: جاقىندا حۋ حۋنباو دەگەن حانزۋ قالامگەر قازاق ۇلتتىنىڭ نامىسىنا تيەتىن ماقالا جازىپتى. بۇل تۋرالى ءسىز نە ايتاسىز؟

–  مۇنى مەن الماتىعا كەلگەننەن كەيىن ەستىدىم. 1987 جىلى وسى سىقىلدى  جازۋشى سىماق ارسىز بىرەۋ «الىستاعى اق وتاۋ» دەگەن پوۆەست جازىپ قانىمىزدى قارايتىپ ەدى. سوندا ول ءوز كۇناسىن مويىنداپ، قازاق حالقىنان كەشىرىم سۇراپ ازەر قۇتىلعان بولاتىن. سوندىقتان بۇل دا ءوزىنىڭ لايىقتى جازاسىن الادى دەپ ويلايمىن.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!  

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى                             

سۇحبات 2012 جىلى الىنعان.

Abai.kz