ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى ساندارىندا الەم ەلدەرى تۋرالى ءبۇي دەيدى:

قازىر دۇنيە جۇزىنە ەۋروپا ارانى ءجۇرىپ تۇر. ازيا ويانسا ەۋروپا اياق استى بولىپ، ازيا دۇنيەنى بيلەيدى دەگەن قاۋىپ. ازيانىڭ ويانعانى ەۋروپاعا جاعىمسىز، ونى وياتپاسقا كەرەك. ويانعانىنىڭ اراسىنا الالىق كىرگىزىپ بىتىراتىپ، ازدىرىپ، بەرەكەسىن كەتىرۋ كەرەك دەگەن ەۋروپا بىلىمدىلەرىنىڭ پىكىرلەرى بار. وسىمەن سىرتقى پاتشالاردىڭ اراسىنداعى اڭگىمەلەرىن بىتىرەمىز.

بۇلاردى جازعانداعى ماقساتىمىز ءاسىلى حازىردە پاتشالار اراسىندا بولىپ جاتقان يا الدىمىزدا بولاتىن ۋاقيعالاردىڭ ءتۇپ تامىرى حالىققا تۇسىنىكتى بولسىن دەگەن.

ەندى وسى ماقالانىڭ تولىعىنا كوز بەن وي جۇگىرتەيىك:

گازەتامىزدىڭ 3-ءشى نومەرىندە ەۋروپادا قانداي پاتشالىقتار بار، ولاردىڭ مىقتىلارى قايسىسى ءھام مىقتىلارىنىڭ ارالارى قانداي ەكەندىگىن جانە دە ەۋروپا پاتشالارىنىڭ اراسىندا بوتەن ءدىندى، بوتەن تەكتى تۇركيا پاتشالىعىنىڭ جايى قانداي ەكەندىگىن ايتىپ ەدىك. ەندى ازيادا قانداي پاتشالار بار ءھام ولاردىڭ حالدەرى قانداي، قىسقالاپ ايتىپ وتەلىك. مۇنىڭ بىزگە كەرەگى نە دەپ ايتاتىندار دا بولار. ولارعا ايتاتىنىمىز مىناۋ: قازىردە ءبىز گازەتاعا كوبىنەسە سىرتقى حابارلاردى جازىپ جاتىرمىز. ولاي ەتىپ تۇرعانىمىز – قازىرگى ۋاقيعانىڭ زورى سىرتتا بولىپ جاتقاندىقتان.

بۇگىن ەۋروپادا بولىپ جاتقان ۋاقيعا ەرتەڭ ازيادا بولۋعا ىقتيمال. جەر جۇزىندە تىرشىلىك ەتىپ تۇرعان ادامدار، بولىپ جاتقان ۋاقيعا، ىستەلىپ جاتقان جۇمىس، جۇمسالىپ جاتقان قۋلىق، سۇمدىق بارىنەن دە حاباردار بولماق كەرەك. نەگە دەسەڭ، دۇنيەدەگى ادامداردىڭ پايدا، زارارى ماتاسۋلى. ءبىز رۋسيادا تۇرعان سوڭ، ءبىزدىڭ پايدا، زارارىمىز رۋسيا ىستەرىمەن ماتاسۋلى. رۋسيانىڭ پايدا زارارى باسقا پاتشالاردىڭ ىستەرىمەن ماتاسۋلى. رۋسيانىڭ ىشىندە سىرتىندا بولعان ىستەردىڭ بار شاراپاتى يا كەساپاتى بىزگە دە تيمەي تۇرمايدى. سوندىقتان سىرتقى پاتشالارمەن رۋسيانىڭ اراسى قانداي ەكەنىن قازاقتارعا ءبىلىپ تۇرۋ كەرەك.

ازيادا ءوز بيلىگى وزىندە بولىپ تۇرعان پاتشالىقتار از. مىسالى، جاپونيا، قىتاي، اۋعان، سيام، پەرسيا (قىزىل باس). باسقالارىن ەۋروپا پاتشالارى يا ابدەن بيلەپ العان،يا ىڭعايلاپ العان. ماسەلەن، بەلۋجەستان، بيرما، حيندي پاتشالىقتارىن انگليا العان. بۇقارا، حيۋالاردى رۋسيا مەنشىكتەپ تۇر. وزگە ازيا جۇرتتارىن مەنشىكتەگەن ەۋروپا پاتشالارى تولىپ جاتىر.

ءوز الدىنا پاتشا بولىپ تۇرعان ازياداعى جۇرتتاردىڭ مىقتىلارى جاپونيا ءھام قىتاي. ولاردان سوڭعى حالقى از بولسا دا كۇشى بارىراعى اۋعان. پەرسيانىڭ ءحالى ناشارلانىپ تۇر. مۇنىڭ وڭتۇستىك جاعىن انگليا، سولتۇستىك جاعىن رۋسيا مەنشىكتەۋگە تۇر. اۋعان از حالىق، از دا بولسا اسكەرى رەتتى، ىستەرى ءتارتىپتى بولىپ بەت العان حالىق، ونى الا قويامىن دەپ شەڭگەلىن جايىپ تۇرعان ەۋروپا پاتشاسى جوق. قىتاي ءبىر ۇيىقتاپ جاتقان الىپ ەدى، ەۋروپا حالقى ونى دا تۇرتكىلەپ وياتتى. ويانعانىنىڭ بەلگىسى ءمانجۇر تاسىلىنەن باسقا تەكتى پاتشانى ءتۇسىرىپ، ءوز ناسىلىمىزدەن قويامىز دەپ، جاساق جيىپ، جاراق اسىنىپ پاتشاسىمەن ەكى جىلداي سوعىسىپ، اقىرىندا ءمانجۇر ءناسىلدى پاتشاسىن تاقتان ءتۇسىرىپ،وزدەرىنىڭ قالاعان ادامىن قويدى. ونداي قالاپ قويعان ادامدى «پرەزيدەنت» دەيدى. پاتشا ەمەس، پرەزيدەنت بيلەيتىن پاتشالىقتى «رەسپۋبليكا» دەيدى. قىتاي 1912 جىلدان بەرى رەسپۋبليكا قالپىنا ءتۇستى.

بۇل جاڭا قالىبى بەكىپ، ءالى شىنىققان جوق. قاي حالىقتا دا بولسا جاڭا قالىپقا تۇسەردە ءبىرسىپىراسى ەسكىلىكتى جويىپ، جاڭالىقتى سۇيمەكشى، ءبىرسىپىراسى ەسكىلىكتى ءسۇيىپ، جاڭالىققا قارسى بولماقشى.

وسىنداي ەسكى قالپىن سۇيەتىندەرگە مانجۋر ءناسىلدى پاتشانى تۇسىرگەنگە نامىستانىپ، مانجۋر حالقى قوسىلىپ قىتاي ىشىنە الالىق كىرىپ، ءوز ارالارى جانجالسىز ەمەس. قىتاي پاتشاسىن تاقتان ءتۇسىرىپ رەسپۋبليكا رەتىنە تۇسىرگەن كەزدە قىتايعا قاراپ تۇرعان باياعى شىنعىسحاننىڭ ەلى ماعولستان جۇرتى «ءوز الدىنا پاتشا بولامىز» دەپ دوڭىز جىلى 10 دەكابردە ءسوز شىعاردى. قىتاي ونىڭ ءبولىنىپ شىعۋىنا ريزا بولماي، قول استىنا قايىرۋعا اسكەر جىبەرىپ ەدى. موعولدار سوعىسىپ، كوپ ادامى شىعىندادى. ولاردى قىتاي ءالى قول استىنا قايىرعان جوق. قايىرا الماي تۇرعانى ماعولداردى رۋسيا سۇيەيدى. رۋسيانىڭ ولاردى سۇيەيتىن سەبەبى، موعولستاندى وزىنە يكەمدەيدى. قىتاي قول استىندا تۇرعاندا ونان تارتىپ الۋ قيىن، بولەك شىقسا رۋسياعا قوسا سالۋ وڭاي. موعولستان ءوز الدىنا پاتشا بولىپ تۇرا المايدى يا قىتايعا قايتا كىرەدى يا رۋسياعا قارايدى. ويتكەنى، قىتاي مەن رۋسيانىڭ ورتاسىندا تۇرىپ، بىرىنە باعىنباي تۇرۋعا كوپ اسكەر كەرەك. كوپ اسكەرگە كوپ راسحود كەرەك، ونداي راسحودىنا شىدايتىن موعولستاندا بايلىق جوق. سوندىقتان يا قىتاي زورلىقپەن وزىنە قايتا قاراتادى، يا رۋسيا يكەمدەپ ەپپەن قاراتىپ الادى. قازىردە قىتاي وسى جاز اسكەر جىبەرىپ موعولدى باعىندىرىپ قايتا قول استىنا كىرگىزبەكشى. رۋسيا موعولستان اسكەرىن ۇيرەتۋگە وفيتسەرلەرىن بەرىپ جاتىر جانە دە موعولدى قىتاي قيراتىپ، جانشىپ بارا جاتسا رۋسيا كومەك بەرۋدەندە تايىناتىن ەمەس.

ولاي بىتسە رۋسيا مەن قىتاي اراسىندا جانجال بولىپ قالۋى دا ىقتيمال. قازىرىندە قىتايعا ريزا بولماي «بولىنەمىز» دەپ تۇرعان ءۇش بۇقپاعى بار. بىرەۋى وسى ماعولستان، ەكىنشىسى تيبەت، ءۇشىنشىسى مانجۋريا. بۇلار بولىنسە، مەنشىكتەۋگە اڭدىپ تۇرعان ءۇش پاتشا بار.

ماعولستان بولىنگەنىن رۋسيا اڭديدى. تيبەت بولىنگەنىن انگليا اڭديدى، مانجۋريانى جاپونيا ءھام رۋسيا ەكى جاعىنان اڭدىپ تۇر. قىتاي جاڭا قالىپقا ءتۇسىپ، ءىسىنىڭ ءبارىن جاڭا تارتىپكە سالىپ جاتىر. بۇل جاڭا قالىبى شىنىعىپ جەتتىككەنشە، اڭدىعاندار الارلىعىن الىپ قالۋعا تىرىسىپ جاتىر.

ازيا پاتشاسىنىڭ ەڭ مىقتىسى جاپونيا بولىپ تۇر. ياپون قانداي حالىق ەكەنى رۋسيامەن سوعىسقاندا كورىندى.

ونى بىلمەيتىن قازاق كەم شىعار. ياپون مۇنان قىرىق جىل بۇرىن قىتاي سەكىلدى ۇيىقتاپ جاتقان جۇرت ەدى. ونى دا ەۋروپا حالقى تۇرتكىلەپ وياتتى. 20-30 جىلدىڭ ىشىندە ءىسىنىڭ ءبارىن ەۋروپا قالپىنا ءتۇسىرىپ كۇشتى پاتشالاردىڭ ءبىرى بولىپ، 1894 جىلى قىتايمەن سوعىسىپ ونى جەڭدى. 1904 جىلى جەر جۇزىندەگى زور ءھام كۇشتى پاتشانىڭ ءبىرى رۋسيامەن سوعىسىپ مۇنى دا جەڭىپ باس پاتشالاردىڭ ءبىرى بولدى. جاپونيا كۇشەيە باستاعان سوڭ ەۋروپا جۇرتىنىڭ كوڭىلىنە قورقىنىش كىرە باستادى.

بۇل «سارى قورقىنىش» دەپ ات قويعان كۇنشىعىستاعى سارى تەرىلى جۇرتتار ويانسا ەۋروپا ءحالى قاۋىپتى بولاتىن جايىنىڭ ماسەلەسى. بۇل قورقىنىشتىڭ ماعىناسى مىناۋ: جاپونيانىڭ ويانىپ، كۇشەيگەنىن كورىپ ازياداعى باسقا جۇرتتار ويانادى. ازيا ويانسا، 50 ملن. ياپون جۇرتى، 400 ملن. قىتاي جۇرتى، 300 ميلليون ءۇندى جۇرتى اقىل بىرىكتىرىپ، كۇشىن قوسىپ ەۋروپاعا جابىلادى دەيدى. ازيا وعان جەتسە ەۋروپا ءحالى مۇشكىل: وعان توتەپكى بولارلىق ەۋروپا اسكەر شىعارا المايدى دەيدى.

قازىر دۇنيە جۇزىنە ەۋروپا ارانى ءجۇرىپ تۇر. ازيا ويانسا ەۋروپا اياق استى بولىپ، ازيا دۇنيەنى بيلەيدى دەگەن قۇپ. ازيانىڭ ويانعانى ەۋروپاعا جاعىمسىز، ونى وياتپاسقا كەرەك. ويانعانىنىڭ اراسىنا الالىق كىرگىزىپ بىتىراتىپ، ازدىرىپ، بەرەكەسىن كەتىرۋ كەرەك دەگەن ەۋروپا بىلىمدىلەرىنىڭ پىكىرلەرى بار. وسىمەن سىرتقى پاتشالاردىڭ اراسىنداعى اڭگىمەلەرىن بىتىرەمىز.

بۇلاردى جازعانداعى ماقساتىمىز اسىلى حازىردە پاتشالار اراسىندا بولىپ جاتقان يا الدىمىزدا بولاتىن ۋاقيعالاردىڭ ءتۇپ تامىرى حالىققا تۇسىنىكتى بولسىن دەگەن.

«قازاق» گازەتى. №5.  9 مارت 1913.

اباي مىرزا

Abai.kz