ەلىمىزدەگى باق- نىڭ جازۋىنشا، قازاقستاننان 4 ميلليون 150 مىڭ ادام كوشىپ  كەتىپتى. بۇل كوشىپ-كەتۋشىلەردىڭ سانى بويىنشا الەمدەگى 11 ورىن. كەلگەنى – 3 ميلليون 80 مىڭ.  جوعالتقانىمىز – 1 ميلليون 70 مىڭ. بۇلاردىڭ ىشىندە قانشا قازاق كەتتى، ودان ءبارىمىز بەيحابارمىز. پارلامەنت دەپۋتاتى ورال مۇحامەتجانوۆ 1600 قازاقستاندىق شەت ەلدە جاسىرىنىپ جۇرگەنىن ۇلكەن مىنبەردەن وتكەن جىلى جاريالادى. مۇنىڭ قانشاسى الاش بالاسى؟ مەنىڭشە - دەنى قازاقتار. وسىلايشا مىڭداپ، ميلليونداپ جوسي بەرسەك اتالارىمىز ۇل-قىزدارىن قۇرباندىققا شالىپ، قانىن توگىپ ءجۇرىپ قورعاپ قالعان، بىزگە امانات ەتكەن مىنا قاسيەتتى دالاعا ءتۇپتىڭ- تۇبىندە كىم يەلىك ەتەدى؟

ەلىمىزدەگى باق- نىڭ جازۋىنشا، قازاقستاننان 4 ميلليون 150 مىڭ ادام كوشىپ  كەتىپتى. بۇل كوشىپ-كەتۋشىلەردىڭ سانى بويىنشا الەمدەگى 11 ورىن. كەلگەنى – 3 ميلليون 80 مىڭ.  جوعالتقانىمىز – 1 ميلليون 70 مىڭ. بۇلاردىڭ ىشىندە قانشا قازاق كەتتى، ودان ءبارىمىز بەيحابارمىز. پارلامەنت دەپۋتاتى ورال مۇحامەتجانوۆ 1600 قازاقستاندىق شەت ەلدە جاسىرىنىپ جۇرگەنىن ۇلكەن مىنبەردەن وتكەن جىلى جاريالادى. مۇنىڭ قانشاسى الاش بالاسى؟ مەنىڭشە - دەنى قازاقتار. وسىلايشا مىڭداپ، ميلليونداپ جوسي بەرسەك اتالارىمىز ۇل-قىزدارىن قۇرباندىققا شالىپ، قانىن توگىپ ءجۇرىپ قورعاپ قالعان، بىزگە امانات ەتكەن مىنا قاسيەتتى دالاعا ءتۇپتىڭ- تۇبىندە كىم يەلىك ەتەدى؟

كەز- كەلگەن مەملەكەتتىڭ بارلىق ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ باسىندا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى تۇرادى. ال بۇل قاۋىپسىزدىك سول مەملەكەتتى قۇرۋشى، مەملەكەت سولاردىڭ اتىمەن اتالىپ وتىرعان نەگىزگى ۇلتقا، حالىقارالىق تىلمەن ايتساق - تيتۋلدى ۇلتقا تىكەلەي بايلانىستى. مىسالى، قازاقستاندا قازاقتارعا بايلانىستى. سوندىقتان دا مەملەكەت تە، ۇكىمەت تە تيتۋلدى ۇلتتىڭ كوبەيۋىن، وسى ۇلتتىڭ جان سانىنىڭ وزگەلەردەن الدەقايدا كوپ بولۋىن، ونىڭ كوڭىل-كۇيىن، ماقسات- مۇددەلەرىن ۇنەمى نازاردا ۇستاپ وتىرادى. جازىلماعان، بىراق الەمدىك دەڭگەيدە قابىلدانعان ءبىر زاڭدىلىق بار. ول نەگىزگى ۇلتتىڭ، مىسالى قازاقستاندا قازاقتاردىڭ، 70 پايىزدان اسۋى. مۇنداي جاعدايدا، تاعى دا سول جازىلماعان زاڭ بويىنشا، وزگە ۇلتتار مەملەكەت قۇرۋشى، مىسالى، قازاق  ۇلتىنا قاراي تارتىلىپ، سول ۇلتتىڭ قۇرامىنا ەنىپ كەتۋى، سول ۇلتتىڭ باستى سالت-داستۇرلەرىن، ءتىلىن، بولمىسىن بويىنا ءسىڭىرىپ، قازاقتاناۋى، تۇپتەپ كەلگەندە قازاق اتانىپ كەتۋى ءتيىس. قازىر ءبىز وسى - 70 پايىزعا جەتتىك. رەسەي، قىتاي، انگليا سەكىلدى ءىرى ەلدەردە بۇل ماسەلەمەن شۇعىلداناتىن عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىقتارى جۇمىس ىستەيدى. وندا از ۇلتتاردىڭ ورىس، قىتاي، اعىلشىنداردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، ارعى تەگىن ۇمىتۋىنىڭ بارلىق شارالارى زەرتتەلىپ، جوسپار جاسالىپ، ۇكىمەتكە تاپسىرىلىپ وتىرادى. وسىعان وراي مەملەكەتتىك باعدارلامالار ازىرلەنەدى. بۇگىنگى رەسسەيدىڭ ورىستاردى شەت ەلدەردەن شاقىرۋىن، ولارعا بارلىق جاعداي جاساۋعا ۋادە بەرۋىنىڭ استارىندا ورىستاندىرۋ ساياساتى جاتىر. وسكەلەڭ ەلدەردە نەگىزگى حالىق سانى قاتاڭ باقىلاۋعا الىنادى. ساناق جۇرگىزۋدىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى – وسى. پاتشالى رەسەي ورىستاردىڭ قامىن جەگەن العاشقى حالىق ساناعىن 1897 جىلى جۇرگىزىپتى.

سول جىلى مۇحامەتجان تىنىشباەۆ 4 ميلليون 89 مىڭ قازاقتى تىركەپتى. ال وزبەك جەرىندە بارلىعى 3 ميلليون 200 مىڭداي ادام سانالىپتى. وسىنىڭ ۇلتى وزبەك دەپ جازىلعاندارى بار-جوعى 535 مىڭ عانا ەكەن. ازايتىپ وتىرعان جوقپىز، بارى سول. قالعاندارى سارت، حيۋالىق، حورەزمدىك، بۇحارالىق، قىپشاق، (نايمان، قوڭىرات، ءۇيسىن ت.ب.) اتالىپتى. سوندا، 1897 جىلى ۇلتى قازاقتار ۇلتى وزبەكتەردەن 8 ەسەدەي كوپ. اراعا  20 جىل سالىپ، 1917 جىلى م. تىنىشباەۆ قازاقتاردىڭ جان باسى 5 ميلليون 930 مىڭ دەپ جازادى. ونىڭ ىشىندە ۇلى ءجۇز 1,170,000, ورتا  ءجۇز 2,720,000, كىشى ءجۇز 2,040,000 ادام. بۇلاردىڭ 4,980,000- ى قازاق جەرىندە، 950,000- ى  حورەزم، بۇحارا، قىتايدا، رەسسەيدە تۇراتىنىن ايتادى.

وزبەكتەردىڭ 1917 جىلعى جان سانىن تابا المادىق. دەگەنمەن دە 1897- 1917 جىلدار ارالىعىنداعى جيىرما جىلدا قازاقتار 891 مىڭعا نەمەسە 22 پايىزعا وسكەنىن ەسكەرسەك، وزبەك تە وسى مولشەردە ءوسۋى ءتيىس. سوندا، ولار 650- 700 مىڭنىڭ ماڭايىندا. م. تىنىشباەۆتىڭ ناقتىلى دەرەگىندە 1917 جىلى قازاقتىڭ ءبىر رۋى نايمان عانا 830 مىڭ. دەمەك، 1917 جىلى وزبەكتەر قازاقتىڭ ءبىر رۋىنان دا از بولسا كەرەك.

ەندى مىناعان قاراڭىز 2013 جىلعى 1 اقپاندا وزبەكتەر 30 ميلليونعا جەتكەندەرىن رەسمي حابارلادى، مۇنىڭ 80 پايىزى وزبەك بولىپ جازىلعاندار. بۇرىنعى حيۋالىق،  بۇحارالىق، حورەزمدىك، سارت دەگەن اتاۋلاردان ءىز دە قالماعان. قىپشاق، قوڭىرات، نايمان، جاعالبايلى، شاپىراشتى، كەرەي، ءۇيسىن ت. ب. رۋلارى بار. ولاردىڭ ازعاناسى عانا قازاق بولىپ جازىلادى، دەنى وزبەك. قازاقتار 990 مىڭ دەلىنىپتى. ءبىز 1,5 ميلليون دەپ ءجۇرمىز. 1917 جىلى ولاردا دا، بىزدە دە ازدى-كوپتى ورىس، ۋكراين، تاتار، ۇيعىر، دۇڭگەن سەكىلدى ۇلتتار تىركەلىپتى. بۇگىن ولار 20 پايىز عانا. بىزدە 30 پايىزدان «اسىپ تۇر». نەگە؟ وزبەك ەلىندە «وزبەكپىن» دەگەن ادامعا «ولاي ەمەسسىڭ» دەۋ باسىڭا پالە تىلەپ العانمەن بىردەي. ءتىل كەسپەسە دە، ءتىس سىنادى. بۇل-وزبەك زيالىلارىنىڭ وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جيىرما جىلدىعىنان بەرگى دامىلسىز اتقارعان جۇمىسىنىڭ جەمىسى. جوسپارلى تۇردە، جۇمىلىپ، كۇندەلىكتى، ساعات سايىن جۇرگىزگەن ۇلان-عايىر شارۋالارىنىڭ ناتيجەسى. وزبەكتەندىرۋ ساياساتىنىڭ ەشتەڭەدەن، ءتىپتى، كوممۋنيستىك پارتيا مەن قىلىشىن قىنىنان شىعارىپ وتىرعان ماسكەۋدەن دە ىقپاي مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇزەگە اسۋى.  سونىڭ ارقاسىندا وزبەك بۇگىن ءبىرتۇتاس ۇلت بولىپ قالىپتاستى. زيالى قاۋىمنىڭ ۇزاق جىلدارعى ۇلتتىق ساياساتتاعى تابىسى وسىنداي. ال بىزدە شە؟ «قازاقستاندا ءبىر ءجۇز پالەنشەباي ۇلت بار» دەپ جاراپازان ايتىپ، داۋرىعىپ ءجۇرمىز. وسىلاردىڭ تەڭ جارىمىنىڭ ارقايسىسىنىڭ سانى ەلۋدەن ازەر اسادى،  تاعى ءبىرازىنىڭ قالاي تىركەلىپ كەتكەنى جۇمباقتان بەتەر قۇپيا.

ءبىر مەملەكەتتە ءار ءتۇرلى ۇلتتىڭ كوپ بولۋى قۋاناتىن، جار سالاتىنداي مارتەبەلى نارسە ەمەس. قازاق، ورىس، ۋكرايندار قازاقستانداعى ۇلتتىڭ 95 پايىزىن قۇرايدى. قالعان بەس پايىزى الگى «ءجۇز پالەنشەباي» ۇلتتىڭ ۇلەسىندە. ەندەشە، سولاردى اتاپ ايتۋ قانشا قاجەت، كىمگە كەرەك؟ كورشى رەسسەيدە، وزبەكتە تيتىمدەي ۇلتتار از با؟ بىزدەگىدەن الدەقايدا كوپ. بىراق قاي ورىس، قاي وزبەك باسشىسى «كوپ ۇلتتىمىز، پالەنشەبايمىز» دەيدى؟ ولاردا وسى شارۋا «ورىسقا قاجەت پە»، «وزبەككە نە بەرەدى» دەگەن ساۋالدان باس الادى. قاجەتى، بەرەرى جوق ەكەن، ىسىرا سالادى. قالعان جۇرتتا شارۋا جوق. مۇنى «رەسسەيدىڭ مۇددەسى ءۇشىن» دەپ تۇسىندىرەدى. وسىعان شىداماعان تاتارستاننىڭ پرەزيدەنتى م. شايميەۆ «پۋتين ورىستان وزگە ۇلتتارعا كوڭىل بولمەيدى» دەپ ايتىپ تا سالدى. قىزمەتىنەن دە كەتتى سول ءۇشىن. ۇمىتقان جوقپىز. شىنىندا دا ورىس ۇكىمەتىنىڭ تاقىر باستىلاردى تايراڭداتىپ، ازيالىقتاردى، افريكالىقتاردى ساباتىپ جۇرگەنى راس قوي. سولاردى تيۋعا مەملەكەتتىڭ شاماسى كەلەرىنە داۋ جوق. شەشەندى شايقاپ، گرۋزيندى جايپاپ تاستاعان مەملەكەتكە تاياق ۇستاعان توبىر ءسوز بە؟ بۇل باسقا ۇلتتارعا قورقىنىش ۇيالاتۋدىڭ، مەملەكەتتەگى ورنىن كورسەتىپ قويۋدىڭ ءبىر امالى دا. ورىستىڭ ورىسشىل ءوز ساياساتى وسىنداي.                                             ىرگەمىزدەگى قىتايدا قانشا ۇلت بارىن ءبىر قۇداي عانا بىلەدى. بىرەۋلەر 400-دەي دەيدى. بۇلار دا «كوپ ۇلتتىمىز» دەگەندى اۋىزعا المايدى. ءبىر كەزدەرى «ۇلتتىق» دەگەن ءتيىپ- قاشپا اۋان بولعان ەكەن. قازىر ودان تۇقىل قالماعان. ۇيعىر، قازاق، مىڭعۇلدىڭ توبەسىنە ىشكى جاقتان اكەلىپ قىتايدى توگىپ تاستادى. از ۇلتتار سولاردىڭ ارسىنان ازەر كورىنەتىن دارەجەگە ءتۇستى. راس، ولاردا تاۋلىك بويى قازاقشا حابار تاراتاتىن تەلە-راديو كەشەندەر بار. بىراق 24 ساعاتتىڭ ەڭ ازى 23 ساعاتى قىتاي مەلەكەتىنىڭ مۇددەسىنە باعىتتالعان.

بولاشاعىن ويلاعان مەملەكەتتەر وسىنداي ۇلتجاندى ۇردىسكە بەت العان. ولار كوپ ۇلتتىلىعىن ماقتان كورىپ، شاپالاق سوقپايدى، داۋرىقپايدى. بۇكىل رەسسەيدە ءبىر عانا قازاق مەكتەبى قالىپتى. قىتايدا قوس تىلدىلىك ناۋقانى باستالعالى قاشان. قىتاي تىلىنە ۇستەمدىك بەرىلدى. قالعاندارىنىكى ءىلدالدا. قىتايدا قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. ال ءبىز قازاقستاننىڭ بارشا جۇرتىن ءبىر ۇلتقا ۇيىستىرۋدىڭ ورنىنا كۇن سايىن «كوپ ۇلتتىمىز» دەپ ۇرانداي بەرۋدىڭ قازاقتى ۇشپاققا شىعارمايتىنىن تۇسىنبەي-اق كەلەمىز. وزگە ۇلتتاردىڭ مەكتەپتەرىن كوبەيتىپ الەكپىز. قازاق ينتەلليگەنتسياسىنا-زيالىلارعا وسى ءبىر قاراپايىم قاعيدانى ۇعاتىن كەز كەلدى عوي.

ءبىز قانشامىز؟ 1917 جىلعى 5 ميلليون 930 مىڭ قازاق ءار جيىرما جىلدا 20-22 پايىزعا ءوسىپ وتىرسا، قازىر 25- 30 ميلليون بولۋىمىز كەرەك ەدى. راس، وتكەن عاسىردا قاساقانا قولدان جاسالعان اشتىق وتاپ ءتۇسىردى. سوندا دا، ەڭ جوق دەگەندە 17- 20 ميلليوننان كەم سوقپاۋىمىز ءتيىس ەدى عوي. قايدا، قايدا قالعانىمىز؟ بۇل سۇراققا «اشتىقتا ءولدى، شەكارا اسىپ كەتتى»  دەگەن جاۋاپ الامىز ادەتتە. باستى سەبەپ اشتىق ەكەنىنە داۋ جوق. بىراق  باسقا سەبەپتەرىن نەگە ايتپاي ءجۇرمىز؟ ءوز باسىم باسقا دا بىرنەشە سالدارىن اڭعارامىن.

1. اشتىق كەزىندە اۋعان، ودان بۇرىن، تاشكەنت قازاق جەرى بولعان كەزدە، ارىسى -  تولە ءبيدىڭ تۇسىندا، بەرىسى - اۋداندارىمىز وزبەككە ءوتىپ كەتكەن زاماتتاردا قالىپ قويعان قازاقتاردى وسىمىمەن ەسەپتەسەك، بۇگىن وزبەكستانداعى قازاقتار ەڭ كەمى 7-9 ميلليون بولادى. ال ءبىز وزبەكتە ءبىر جارىم ميلليون باۋىرىمىز بار دەيمىز جانە ونى نەگە سۇيەنىپ ايتاتىنىمىزدى دەرەكتەپ كورسەتپەيمىز. سوندا، ولار وزبەكتەنىپ كەتپەسە، قازىرگى 12 ميلليون قازاققا 7 ميلليون قوسىلىپ، 19 ميلليون بولار ەدىك. الايدا وزبەك زيالىلارى تاباندى ءىس اتقارىپ، سول 7 ميلليوندى وزىنە قوسىپ الدى - وزبەكتەندىردى. ايتپەسە، ولار بۇگىن بىزدەن از بولۋى ءتيىس-ءتى. سولارعا قازىر قازاق ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءبارى دە وزبەكتەر. وسى كەزدە بىزدەر نە شارۋا تىندىردىق؟ قازاقستاندا تۇراتىن قانشا وزبەك قازاقتاندى، وسىندايدى ەستىگەنىڭىز بار ما، زيالىلارىمىزدىڭ وسى باعىتتاعى قانداي شارۋاسىن بىلەمىز؟ الدىداعى اعالارىمىز قازاقتار وزبەكتەنە باستاعاندا نە ىستەدى، ءبىز نە ماندىتىپ ءجۇرمىز؟ ءسىزدى قايدام، ءبىز پالەندەي جاۋاپ تابا الار ەمەسپىز. بۇگىن دە قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرمىز. مەملەكەت تە، ءبىز دە جايباراقاتپىز

2. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى توقتاتىلدى. شەت ەلدەردە قالىپ بارا جاتقان، قازاق جەرىنە جەتە الماي زارىعىپ وتىرعان قانداستارىمىزدىڭ جولىن ءوز قولىمىزبەن كەستىك. قىتايداعى باۋىرلارىمىز وزبەكتەنگەن قازاقتاردىڭ كەبىن كيىپ، ءتىلىن، تەگىن ۇمىتىپ قىتايلانباي ما؟ ويلانساق - شاراسىز وتىرعان مەملەكەت تە، ءشوپ باسىن سىندىرماعان ءوزىمىز دە كىنالىمىز. مىڭعۇلدان كەلگەن قازاقتاردىڭ الدى قايتىپ جاتىر.

3. مىناداي جاعدايعا كۋامىن – ارعى اتالارى، اكەسى، ءوزى، بەس بالاسى قازاق دەپ جازىلعان ازامات كەيىنگى ەكى ۇلىنا نوعاي دەپ كۋالىك الىپتى. سەبەبىن بىلاي ءتۇسىندىردى:

-قازاققا سىڭگەنىمىزگە ءجۇز جىل. ءتورت اتا. امال نە، مىنا كورشىلەر كۇنىنە ءۇش قايتارا «نوعايسىڭ، نوعايسىڭ، نوعايسىڭ» دەپ قۋ تەزەكتى بىقسىتادى دا وتىرادى. سونان سوڭ ەرەگەستىم. اقىرى سىڭىرمەيدى ەكەنسىڭدەر، قاشانعى جۇرەمىن، ەكى ۇلىمدى «نوعاي» دەپ جازدىرتتىم...

مىنە، ءبىزدىڭ ىستەگەنىمىز. ۇمىتقانىن ەسىنە سالۋ ءۇشىن ۇلتتار اسسامبلەياسىن دا اشىپ قويدىق. بۇل وزگە ۇلتتارعا «قازاقستاندا تۇراسىڭ، بىراق قازاق ەمەسسىڭ» دەپ كۇن سايىن قۇلاعىنا قۇيىپ وتىرۋ ەمەس پە؟ قازاققا سىڭۋگە مەملەكەت ءوزى كەدەرگى كەلتىرۋدە. قازىر «نوعاي» ەكى ۇلدىڭ التى بالاسى بار. نوعايلار. اكەلەرىمەن قوسقاندا سەگىز قازاققا ازايدىق. ءبىر اۋلەتتەن. اكەم-اۋ، «قازاقپىن» دەگەندى كەۋدەدەن تەپكەندە نە تاپتىق؟

4. وزگە ۇلتتاردى قازاققا تارتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى جوق. قازاق حالقىنىڭ قازاق جەرىندە وزگەلەردەن ەش ارتىقشىلىعى جوق ەكەنىن وزگە ۇلتتار ابدەن ءتۇسىنىپ الدى. ورىس ءتىلى «رەسمي» اتاعىمەن تۇرعاندا ولار ءبىزدى نە قىلسىن. ولار قازاقتىڭ مۇددەسىن مەملەكەت  قورعاپ، ىلگەرىلەتىپ وتىرعانىنا كوزدەرى جەتسە، ءسوز جوق، ويلانار ەدى.

5. مىنا ورىستار پۋشكيننىڭ تۋعان كۇنىن «ورىس ءتىلىنىڭ مەرەكەسى كۇنى» دەپ اتادى. ال پۋشكيننىڭ مۇسىلمان نەگردىڭ ءبىرىنشى ۇرپاعى ەكەنىن الەم بىلەدى. بىراق ورىستار ونى ورىستىڭ ۇلى اقىنى دەپ باسىنا كوتەرىپ وتىر. شەشەسى ورىس - سول جەتىپ جاتىر. پۋشكيننىڭ وزىنەن بىرەۋ «سەن كىمسىڭ، ورىس دەسەك قايتەدى» دەپ سۇرادى ما ەكەن؟ كۇمانىم بار. ال ءبىز ءجۇز جىلدان بەرى قازاقپىن دەگەندەردى «ولاي ەمەس» دەيمىز، تىمىسكىلەنىپ گازەتتەرگە جازامىز. وسى ورىستار فەلدمارشال كۋتۋزوۆ، 1812 جىلدىڭ باتىرلارى – گەنەرالدار: دوحتۋروۆ، ەرمولوۆ، پارتيزان د. داۆىدوۆ، عالىمدار: ا. د. كانتەمير، ترەتياكوۆ، شەرەمەتەۆ، مەندەلەەۆ، تيميريازەۆ، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى مەچنيكوۆ، پاۆلوۆتار، ايگىلى كارامزين، كانتەمير، چاداەۆ، كولچاكتارتاردىڭ ار جاعى تۇركى - بىزبەن قانداس ەكەنىن جاقسى بىلەدى. بىراق ءبىرىن دە «قازاقپەن تۋىس» دەمەيدى. «ورىس» دەپ ءۇزىلىپ تۇر. سودان دا ولار ورمانداي كوپ. سودان دا ولارعا ەشكىمنىڭ ءتىسى باتپايدى. تۇكيا مەملەكەتى ءتىپتى قۇراندى. كۇندە كورسەتىلىپ جاتقان تەلەسەريالدارىنا قاراڭىزشى. اكتەرلارىنىڭ ءتۇرى ايتىپ تۇر - كەمال اتاتۇرىكتەن بەرگى ءجۇز جىلعا جەتپەس ۋاقىت ىشىندە گرەكتەرى، ارمياندارى، پارسىلارى، كيپرلىكتەرى، ازەربايجاندارىنىڭ ۇلكەن بولىگى وتكەنىن ۇمىتىپ، تۇرىك بولىپ كەتكەنىن. «تۇرىكپىز» دەپ ماقتاناتىنىن قايتەرسىڭ. ال ءبىز «قازاقپىن» دەگەندى «ەمەسسىڭ» دەپ كەۋدەسىنەن يتەرۋگە دايىن تۇرامىز. بۇل وسەتىن جول ەمەس. «قازاقسىڭ» دەپ باۋىرعا تارتۋ قاجەت ولاردى.    

ەستەرىڭىزدە بولار، انا ءبىر جىلدارى عابيت مۇسىرەپوۆ اعامىزدى تۇركىمەن جاساماق

بولدى بىرەۋلەر. وتكەن جىلدارى دىنمۇحانبەت قوناەۆ اۋليەنى تاتارعا اينالدىرعىسى كەلىپ تىراشتانعاندار شىقتى. بۇدان اسقان كورگەنسىزدىك بولا ما، نە قىلعان تەكسىزدىك؟ وسىنداي ماقالالار اۋليەمىزدىڭ 100 جىلدىعىنىڭ قارساڭىندا دا جازىلدى. ەشكىم قارسى سويلەمەدى. الدە گازەت باسپاي ما؟

وسىنداي قىلىقپەن كوبەيەمىز بە؟ ازاماتتىڭ پاسپورتىندا «قازاق» دەگەن جازۋ تۇرسا، اكەسى، شەشەسى «قازاقپىن» دەسە، بۇدان ارتىق نە قاجەت؟ عابەڭ جانە ديماش اعالارمەن جاعالاسقاردار عابيت اعا مەن دىنمۇحاممەت اعالارىمىز بىتىرگەن شارۋالاردىڭ ەتەگىنە جارماسۋعا شامالارى كەلمەس بەيشارالار. قازاق «اتالاسپىن»  دەسە – «ارىسىڭداي كور» دەۋشى ەدى. جالايىر «ۇلى جۇزگە كىرەم» دەگەندە ءۇيسىن، دۋلات قۇشاعىن اشىپ، جايلاۋىنان ءورىس، قىستاۋىنان تەبىن بەردى عوي. بەس اتا  ۇلى ءجۇزدىڭ تاعى دا التى رۋدى ءسىڭىرىپ، ون ءبىر اتاعا مولايعانى، سەگىز اتا نايماننىڭ ەكى اتانى ءسىڭىرىپ ون اتاعا جەتكەنى، كىشى ءجۇزدىڭ التاي مەن تەرىستىك مىڭعۇلدان كەلگەن بەس رۋدى قوسىپ العانى سول تۇستاعى بابالاردىڭ «قايتسەم دە كوبەيەمىن» دەگەن جانتالاسى ەكەن-اۋ. قاتارىن تولتىرىپ، دۇشپانعا سەس، جاۋعا ايبار شاشىپتى. ازدى ىقتىرىپ، كوپپەن يىقتاسۋعا ۇمتىلىپتى.

جەتى-سەگىز جىل بۇرىن قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ كەسەنەسىنە تۇركى اۋلەتىنىڭ اسا كورنەكتى سۋىرىپ سالما اقىنى، قىرعىز حالقىنىڭ ماقتانىشى - ەستەبەس تۇرسىناليەۆ باستاعان ءبىر توپ قوناق كەلدى. شاي ۇستىندە كورشى اۋىلدا قىرعىزدار تۇراتىنىن ايتىپ قالدىم. اقىن ەلەڭ ەتتى:

- بارىپ، بىلىسسەك بولا ما؟

داستارحان جينالعان سوڭ قىزىلجار اۋىلىنىڭ اقساقالى سايات قوجاشەۆ اعاعا الىپ كەلدىم. تىستا ءجۇر ەكەن. تانىستىردىم، ەستەبەس اقىن ساكەڭنەن رۋىن سۇرادى.

- سارباعىشپىز-, دەگەن ساكەڭ تاعى ءبىر اتاسىن اتادى دا، تومەن ءتۇستى- ودان ءتىنالىمىز.

قىرعىز اقىن ساكەڭدى ارى سويلەتپەي باس سالدى:

- ويپىرىم- اي، سەندەردى جوعالتىپ ءجۇر ەدىك! قازاق-قىرعىز قاقتىعىسىندا 1770 جىلى ابىلاي مەن قابانباي سەندەردى اماناتقا الىپ كەتكەن. سەندەر بىشكەكتىڭ سارباعىشىسىڭدار، ءبىز اتالاسپىز-, دەپ، ارقالى اقىن ەمەس پە، ءبىراز ەموتسياسىنا ەرىك بەردى.- قايتپايسىڭدار ما، نەشە شاڭىراقسىڭدار؟

- وسى اۋىلدا الپىس ەكى ءۇيمىز. اقمولا قالاسىنا كوشىپ كەتكەندەرىمىز بار. اعا، ءبىز ەشقايدا كوشپەيمىز. ءبىز – قازاقپىز. مەن پاسپورتىمدا قىرعىز ەدىم. بالالارىم، نەمەرەلەرىم ءوز نيەتتەرىمەن «قازاق» دەپ جازىلدى. مەن قولدادىم. كەڭ قولتىق، مەيىرىمدى، باۋىرمال قازاقتان كورگەن جامانشىلىعىمىز جوق. وسى اۋىلدىڭ قازاق، قىرعىزى «اعا» دەپ الدىلارىنا سالىپ وتىر. ءبىز قازاق ىشىندەگى قىرعىز دەگەن رۋ بولىپ كەتتىك. كۇنى بۇگىنگە دەيىن بولگەن ەمەس. اۋزىنداعىسىن جىرىپ بەرەر قازاعىمنان اينالدىم.

ناق وسى ساتتە توبەم كوككە ءتيدى-اۋ دەيمىن. سايات اعاعا سونشا ريزاشىلىعىمدى جەتكىزىپ ايتا الماسپىن. ءوزىمنىڭ قازاق ەكەنىمە جانە ءبىر مارتەبەم ءوستى.

ەستەبەس اقىن ارنايى كەلەتىن بولىپ اتتانىپ كەتتى. الايدا ولشەۋلى عۇمىرى جەتپەي قايتىس بولعانىن ەستىدىم. سايات اعاعا جونىمەن بارىپ، كوڭىل ايتتىم. نەشە دەگەنمەن قان بار عوي، ساكەڭ كادىمگىدەي قامىعىپ قالدى. ەستەبەس  اقىنمەن اڭگىمە ۇستىندە سايات اعانىڭ مىرس ەتىپ كۇلگەنى بار- تىن. كوڭىلىن اۋدارايىن دەپ سول كۇلكىنىڭ جايىن سۇرادىم.

-اڭعارعان ەكەنسىڭ عوي. جوق-اۋ، اياداي جەردە، تاۋ مەن تاستىڭ اراسىندا سىعىلىسىپ وزدەرى ازەر وتىر. مىنا دۇنيەمەن مەنى قايدا سىيعىزباق؟- ساكەڭ ەسىك الدىندا تۇرعان ەگىن وراتىن كومبايىندى، ەكى تراكتوردى، سوقا، استىق سەپكىش، مايالاعىشتاردى نۇسقادى.- قازاقتان كەتەر جايىمىز جوق. سەن، كامال اينالايىن، ءبىزدىڭ وسىندا قالاي كەلگەنىمىزدى جاسىرماي ايتىپ بەرىپ ەدىڭ. ەستەبەس اعا تۋرا سونى قايتالادى عوي. ەندى بىلاي ەتشى: ءبىزدىڭ ار جاق، بەر جاعىمىزدى شاماڭ كەلسە تۇگەندەپ بەرشى. بالالارعا ونىڭ قاجەتى جوق. قانشا جاسارىمدى كىم ءبىلىپتى. ءوزىم ۇعىنىپ كەتسەم دەگەنىم عوي.

سايات اعا ءسال ويلاندى دا ءسوزىن ارمەن اكەتتى:

-سەنىڭ، ابىلاي مەن قابانباي باتىر قىرعىزدى التى الاشتىڭ قۇرامىندا قالدىرامىز دەپ سوعىستى دەگەنىڭ ەسىمدە. ەندى ويلانسام، سول كەزدە قازاقتان بولىنبەسە، ەڭ بولماسا قارنى تويىپ نان جەپ وتىرادى ەكەن. قازىر نە؟ الاقانداي جەرىنەن باسقا قانداي بايلىعى بار؟

اعانىڭ ءوتىنىشىن كوزى تىرىسىندە ورىندادىم. قاراكەرەي قابانباي باتىر تۋرالى كىتابىمە  قىرعىزدىڭ اتاقتى ءبيى ءتىنالانىڭ كىم ەكەنىن، ولاردان قالماقتاردىڭ اۋلاق جۇرگەنىن كىرگىزىپ، اپارىپ بەردىم.

سول تۇستا كوزىم جەتكەن ءتۇيىندى ماسەلە بار. قازاقپەن ارلاس تۇراتىن از ۇلتتار ءتىلىن، ارعى تاريحىن ۇمىتا باستاعان. ال سايات اعا سياقتى ءوز شەجىرەسىن ازدى-كوپتى بىلەتىن ادامدار ومىردەن وتكەن سوڭ ولاردىڭ ۇرپاعى قازاق بولۋعا قۇشتارلانادى. مىنە، وسى ءسات قازىر ءپىسىپ-جەتىلدى. سايات اعانىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ قازاق بولىپ جازىلۋى وسىنىڭ ايقىن ايعاعى. تەك ءوزىمىز شۇقىلانىپ، «ۇلتتىق مادەني ورتالىقتارىن» قۇرىپ بەرىپ، شابەلەنبەۋ قاجەت. كەرىسىنشە، «قازاقپىن» دەۋى ءۇشىن بارلىق جاعدايلار جاساپ، ىنتالاندىرىپ وتىرۋ كەرەك. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە امالدار ويلاستىرۋ مىندەت. 

بۇگىن ءبىز قازاق ەلىندە قازاق دەگەن ءبىرتۇتاس ەتنوس قۇرۋىمىز كەرەك. اباي ايتتى ەمەس پە، «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەپ. ءار قازاقتى، «قازاقپىن»  دەگەندى سانعا دا، ساناتقا دا قوسىپ ۇيىسپاساق شىعىستان دا، باتىستان دا  جەمساۋى جىبىرلاپ وتىرعاندار بار. ەندەشە ءار قازاقتى، «قازاقپىن» دەگەندى «جالعىزىم» دەپ جاقىن تارتايىق، اعايىن! تولعىمىز كەلسە، ۇرپاعىمىزدى  ححII عاسىردا ءبۇتىن كورگىمىز كەلسە، جالعىز جول – وسى. ايتپەسە، تاعى دا ءبىر قازاقتى نوعاي اتاساق اباي ايتقانداي «قايران ءسوزىم قور بولدى...».

 Abai.kz