جۇما, 3 مامىر 2024
بىلگەنگە مارجان 2019 0 پىكىر 24 شىلدە, 2023 ساعات 11:35

ۇلى قورعان يەسىن كىم باعىندىردى؟

ارينە، ۇلى دالا قىپشاقتارى!

«...پوكورەنيە ميرا، ناچالوس س ۆەليكيح ستەپەي.»
يز كنيگي رەنە گرۋسسە
«ستەپنىە كوچەۆنيكي، پوكوريۆشيە مير».

قازىرگى كۇندەرى شارتاراپ عالىمدارى، كەزىندەگى كورولدىكتەرگە ىدىراپ جاتقان قىتاي ەلىن، ەڭ العاشقى بولىپ كىمنىڭ باعىندارعاندىعىن جانە وسى ۇلى جۇرتتى ۋىسىنا الىپ، ىڭعايىنا كەلتىرىپ، كىمدەردىڭ بيلىك جۇرگىزگەندىگىن، مۇمكىندىگىنشە جان-جاقتى زەرتتەپ، دالەلدەۋگە تىرىسۋدا. مىنە ءبىز، وسى زەرتتەلگەن، جازىلعان عىلىمي دەرەكتەردى وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. سونىمەن قاتار، ناقتىراق بولسىن دەپ، زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندەگى كەلتىرىلگەن كەيبىر دەرەكتەردىڭ ءمان-ماعىناسىن تولىق ءتۇسىنسىن دەپ، ورىسشا نۇسقاسىن كەلتىردىك. سونىمەن، رەنە گرۋسسەنىڭ،   د. مەننىڭ، ە. كىچانوۆتىڭ، ا.بۋشكوۆتىڭ جانە حيلدا حۋكحەمنىڭ وسى تاقىرىپتا جازعان ەڭبەكتەرىن الايىق:

...ۆ دۆادتساتوم ستولەتي ناشەي ەرى سۋنسكايا ديناستيا، كوتورايا ۆ پەرۆىە گودى سۆوەگو ستانوۆلەنيا كۋپيلا مير ۋ سەۆەرو – ۆوستوچنىح كوچەۆىح پلەمەن، نە ۆىدەرجالا ۆ پوسلەدۋيۋششەم اتاك تيۋركسكيح كيپچاكوۆ، يزۆەستنىح كاك كينى. وني ۋتۆەرديليس نا سەۆەرە يمپەري، سدەلاۆ ستوليتسەي پەكين، ا سۋنى بىلي وتتەسنەنى ك يۋگۋ. يمەننو پري تاكوي سيتۋاتسي كوچەۆىە وردى چينگيسحانا يز ۆەليكوي  ستەپي،  ناچالي ۆتورجەنيە ۆ كيتاي ۆ 1211 گودۋ. وني ۆ 1215 گودۋ زاحۆاتيلي پەكين. دۆورتسى بىۆشيح پراۆيتەلەي بىلي پودوججەنى ۆو ۆرەميا سراجەنيا ي گورەلي ياركيم پلامەنەم ۆ تەچەني مەسياتسا. كوگدا چينگيز ۋمەر ۆ 1227 گودۋ، ۆسيا تەرريتوريا ك سەۆەرۋ وت حۋانحە بىلا ۋجە زاحۆاچەنا. ۋگەدەي (ۇكىتاي), كوتورىي ناسلەدوۆال سۆوەمۋ وتتسۋ ۆ كاچەستۆە ۆەليكوگو حانا، پرودولجال اتاكۋ نا كينوۆ يۋجنەە حۋانحە. سۋني نادەياليس وتۆوەۆات تەرريتوري، كوتورىە ۋ نيح زاحۆاتيلي كينسكيە كيپچاكي، نو يح جدالو گوركوە رازوچاروۆانيە.  كيپچاكي يز ۆەليكوي  ستەپي وستاليس يۋجنەە رەكي، ي پراۆلەنيە ەتيمي پروۆينتسيامي پەرەشلو ك حۋبيلايۋ (قۇبىلاي), براتۋ ۆەليكوگو حانا مۋنكە (موڭكە). درۋگوي برات، حۋلاگۋ (قۇباعۇل), ناچال كامپانيۋ پروتيۆ زاپادنوي ازي; مۋنكە ي حۋبيلاي وبراتيلي سۆويۋ اگرەسسيۋ پروتيۆ يۋجنىح سۋنسكيح وبلاستەي. پوسلە سمەرتە مۋنكە ۆو ۆرەميا پوحودا، حۋبيلاي ۋناسلەدوۆال تيتۋت ۆەليكوگو حانا – نە بەز وپپوزيتسي، ودناكو، سو ستورونى چەتۆەرتوگو براتا. حۋبيلاي ۆوزوبنوۆيل زاۆوەۆانيە سۋنسكوي يمپەري. سوپروتيۆلەنيە بىلو وتچاياننىم، ي ليش ۆ 1279 گودۋ كيپچاكي وكرۋجيلي پوسلەدني وپلوت سۋنسكوي يمپەري.

ۆپەرۆىە ۆ يستوري كوچەۆنيكي يز ۆەليكوي ستەپي (نىنەشنيايا تەرريتوريا كازاحستانا) زاحۆاتيلي ۆەس كيتاي,  ا تاك جە نىنەشنيۋيۋ تەرريتوريۋ  مونگولي (نازار اۋدارساڭىز، موڭعول اۋماعى قىتايمەن بىرگە جاۋلانىپ الىنعان. دەگەنمەن، ول كەزدە قازىرگى موڭعوليا جەرىندە موڭعولدار (حالحالىق بۋرياتتار جانە مانجۋرلار) ەمەس، قالماقتار جانە قىتايدىڭ بىرنەشە كورولدىكتەرى مەكەندەگەن. موڭعولدار كەيىننەن بىرنەشە عاسىردان سوڭ  كەلگەندەر. ولار رەسەيلىك بۋريات ەلىنىڭ بولىگى). وسى ورايدا، د.ۋەزەرفوردتىڭ «چينگيسحان ي روجدەنيە سوۆرەمەننوگو ميرا» دەگەن كىتابىندا:  «چينگيسحان» ي «تەمۋدجين» - سوۆەرشەننو نە مونگولسكيە يمەنا، ا تيۋركو-كيپچاكسكيە، - دەيدى.

سونىمەن ءارى قاراي كەتتىك: ۆەليكي پولكوۆودەتس حۋبيلاي وستاۆيل كوچەۆۋيۋ جيزن ي وسەل. ون پەرەۆەل يمپەرسكۋيۋ رەزيدەنتسيۋ يز كارا – كورۋما ( ورىس جانە ەۋروپا عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، بۇل قالا كەزىندەگى  دەشتى – قىپشاق دالاسىنداعى بالاساعۇن شاھارى - دەلىنەدى.) ي ۋتۆەرديل سۆويۋ ستوليتسۋ ۆ پەكينە، كوتورىي بىل پەرەيمەنوۆان ۆ ۋلۋ (ۇلى دەپ اتالعان) – ۆەليكۋيۋ ستوليتسۋ. گورود، ودناكو، بىل شيروكو يزۆەستەن كاك حانبالىك، گورود حانا (حاننىڭ قالاسى). ون پرينيال ديناستيچەسكي تيتۋل يۋانەي، ي يز چەتىرەح كوچەۆىح يمپەري پوتومكوۆ چينگيزا، ەگو يمپەريا بىلا ساموي بولشوي، ۆ وتليچي وت دوموۆ دجۋچي (جوشى - جولشى) (زولوتايا وردا), حۋلاگۋ (قۇباعۇل) (پەرسيا ي يراك) ي چاگاتايا (شاعاتاي) (سرەدنيايا ازيا).

ۆو ۆتوروي پولوۆينە ترينادتساتوگو ستولەتيا ۆسيا ازيا ستالا ستولبوۆوي دوروگوي كوچەۆىح كيپچاكوۆ. كارپيني (1245 – 1247گگ.) پريۆەز وبراتنو وتۆەت پاپە وت ۆەليكوگو حانا گۋيۋكا (كۇيىك), داتيروۆاننوگو 1246 گ، وريگينال كوتوروگو ناحوديتسيا ۆ ۆاتيكانسكوم ارحيۆە. ۆ پيسمە گۋيۋك ۋكازىۆال، چتو وت ۆوسحودا سولنتسا، دو زاكاتا ۆسە زەملي پودچينەنى موگولسكومۋ (عىلىمي ەڭبەكتىڭ ەشبىر جەرىندە - موڭعول دەپ جازىلماعان، تەك قانا موعول، ال، ءوزىمىز بىلەتىن ۇلى موعول قاعاناتى ورتالىق ازيا، اسىرەسە،  قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا بولعان. ناقتىراعى، جەتىسۋ مەن التاي، تارباعاتاي ارالىعى) ۆەليكومۋ حانۋ. كاك موجنو بىلو ەتوگو دوستيگنۋت، ەسلي بى نە ۆوليا بوجيا؟ پاپە پوەتومۋ پرەدلاگالوس ياۆيتسيا ۆو گلاۆە ۆسەح ەۆروپەيسكيح كنيازەي ي پرينەستي كلياتۆۋ نا ۆەرنوست حانۋ. «ەسلي ۆى نە پريزناەتە بوجيح، ي نە پودچينيتەس مويم پريكازام، مى بۋدەم راسسماتريۆات ۆاس كاك ناشەگو ۆراگا».

پوسلە ەتوگو وبەسكۋراجيۆايۋششەگو ناچالا ميسسيونەرسكيح ي ديپلوماتيچەسكيح ۋسيلي حريستيانستۆا، ونو بىلو ۆوزنوگراجدەنو سوزدانيەم كاتوليچەسكيح ەپارحي ۆ حانبالىكە ي زايتونە، يۋجنوم پورتۋ، كوتورىە پروستيراليس دو دەرجاۆى يۋانەي. تورگوۆتسى گەنۋي ي ۆەنەتسي پىتاليس ۆوسپولزوۆاتسيا وتكرىتيەم لەۆانتا، چتوبى ۋتۆەرديتسيا ۆدول كونتينەنتالنىح  دوروگ. پري ۆوينستۆەننىح كيپچاكاح مۋسۋلمانسكيە وبششينى ۆ كيتاە ۋۆەليچيليس ۆ كوليچەستۆە ي ۆلياني، وسوبەننو ۆو ۆنۋترەننيح رايوناح سترانى، گدە وني ياۆلياليس وسنوۆوي شەلكوۆوگو پۋتي. مۋسۋلمانە ستالي كوممەرچەسكيمي بانكيرامي كيتايا ۆ پەريود كيپچاكوۆ. كوگدا يبن باتتۋتا پوسەتيل كيتاي ۆ سوروكوۆىح گوداح XIV ستولەتيا ۆ كاچەستۆە پوسلا دەليسكوگو سۋلتانا موگولوۆ (قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگىنەن بارعان تۇركى – قىپشاقتار), ون وبنارۋجيل، چتو ۆ كاجدوم كيتايسكوم گورودە بىل مۋسۋلمانسكي كۆارتال س مەچەتيامي دليا موليتۆ ۆ پياتنيتسۋ ي درۋگيح رەليگيوزنىح تسەلەي. مۋسۋلمان «ۋۆاجالي ي سلاۆيلي».

چتو كاساەتسيا چينگيسحانا تو ون نە مونگول – ا تيۋرك. ي نارود پودچينياۆشيسيا چينگيسحانۋ توجە ياۆليايۋتسيا تيۋركامي. نۋجنو ۋياسنيت، سەبە كاك سلەدۋەت: تو، چتو چينگيسحان – مونگول، ۋتۆەرجداەتسيا تولكو ۆ «سوكروۆەننوم سكازاني» ي «التان توبچي». ۆسەگو-ناۆسەگو ۆ دۆۋح نەيزۆەستنو كەم ناپيساننىح كنيگاح، پوياۆيۆشيحسيا ۆ وبراششەني سپۋستيا منوگيە سوتني لەت پوسلە سوبىتي… (ياعني، اتى اتالعان كىتاپتار بىرنەشە عاسىردان سوڭ، كوپتەگەن وزگەرىستەرگە ءتۇسىپ، دۇنيەگە كەلگەن. تاعى ايتارىمىز، بۇل  كىتاپتار ۇلى دالاداعى كوشپەلى قىپشاق تايپالارىنىڭ اڭىزدارىنان  جيناقتالىپ، قۇراستىرىلىپ، سونىمەن قاتار، كوپ نارسە بۇرمالانىپ باسپادان شىققان. قىتايدىڭ قيتۇرقى ساياساتى بولار دەيمىز. )

سونىمەن، ۇلى قورعان يەسىن كىمدەر العاش رەت جاۋلاپ، بوداندىققا تۇسىرگەن جانە ولاردىڭ شاشىلعان كورولدىكتەرىن بىرىكتىرىپ، تۇتاس مەملەكەتكە (يمپەرياعا) اينالدىرعان كىمدەر، - دەپ ويلايسىزدار؟! وسى عالىمداردىڭ  ەڭبەكتەرىن وقي وتىرىپ، زەردەلەي كەلە، كوپ نارسەنى ۇعاسىڭ. ال ەندى، ىزدەنبەگەن، تالپىنباعان، وي ەلەگىنەن وتكىزبەگەن ادامعا ءبارىبىر. ولار، سول باياعى كەڭەس وداعىنىڭ ەسكى يدەولوگياسىمەن  جانە ساۋاتى شامالى، ەشتەڭەنى سالىستىرمالى تۇردە تالداپ، ساراپتاي المايتىن، ءبىلىمى تۇككە تۇرعىسىز حالحالىقتاردىڭ وتىرىگىنە سەنىپ، جۇرە بەرمەك.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

قۇيىلسىن كوشىڭ

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

ءالىمجان ءاشىمۇلى 685
ادەبيەت

«سولاي ەمەس پە؟»

عابباس قابىشۇلى 481
قوعام

دوس كوپ پە، دۇشپان كوپ پە؟

ءابدىراشيت باكىرۇلى 417
ەل ءىشى...

ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ: قانداستاردىڭ ءرولى قانداي؟

ءومارالى ادىلبەكۇلى 419