وسكەمەن قالاسىنىڭ اۋەجايىنا كەلىپ قونعان بەتتە مەن «شىعىس» اۋىلىنا تەزىرەك جەتىپ الۋدى ءجون كوردىم. ويتكەنى بۇل اۋىل، مىنە، ءبىر جۇماداي بولىپ قالدى، ءباسپاسوز بىتكەننىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، تۇڭىلىگى جەلپىلدەپ-اق تۇر. ونىڭ ۇستىنە «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى بويىنشا بوي كوتەرگەن بۇل اۋىلدى ورالمان مارتەبەسى بار باۋىرلارىمىز مەكەن ەتەدى. «شىعىستان» شىققان سىبىس قۇلاعىنا شالا-پۇلا تيگەن ءبىر اعايىن ءبىزدىڭ رەداكتسياعا قوڭىراۋ شالىپ «وسى ءبىر «نۇرلى كوش» دەگەن باعدارلاما ءساتسىز بولدى» دەپ ءبىراز ەزىپ، جۇيكەمىزدى جۇندەي تۇتكەن ەدى. اتالعان اۋىلعا اسىعا اتتانۋىمىزدىڭ دا ءبىر سەبەبى الگىنىڭ شىنداپ ايتپاق ءسوزىنىڭ استارىنداعى سۇمدىققا ساياتىن-دى: ورالمان دەگەن تىنىش جۇرۋدەن قالىپ بارادى، جاقسىلىق پەن قايىرىمدى مىسە تۇتپايدى، بىزدەن نەسى ارتىق وسىلاردىڭ؟ تاعى باسقا كۇبىر-سىبىر، كۇلدى-كومەش بىردەڭەلەردى بىقسىتىپ بالاقتاعى بيتتەي بىتقىتاتىنداردىڭ وسىندايدا قۇدايى بەرە قويادى ەمەس پە؟

وسكەمەن قالاسىنىڭ اۋەجايىنا كەلىپ قونعان بەتتە مەن «شىعىس» اۋىلىنا تەزىرەك جەتىپ الۋدى ءجون كوردىم. ويتكەنى بۇل اۋىل، مىنە، ءبىر جۇماداي بولىپ قالدى، ءباسپاسوز بىتكەننىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، تۇڭىلىگى جەلپىلدەپ-اق تۇر. ونىڭ ۇستىنە «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى بويىنشا بوي كوتەرگەن بۇل اۋىلدى ورالمان مارتەبەسى بار باۋىرلارىمىز مەكەن ەتەدى. «شىعىستان» شىققان سىبىس قۇلاعىنا شالا-پۇلا تيگەن ءبىر اعايىن ءبىزدىڭ رەداكتسياعا قوڭىراۋ شالىپ «وسى ءبىر «نۇرلى كوش» دەگەن باعدارلاما ءساتسىز بولدى» دەپ ءبىراز ەزىپ، جۇيكەمىزدى جۇندەي تۇتكەن ەدى. اتالعان اۋىلعا اسىعا اتتانۋىمىزدىڭ دا ءبىر سەبەبى الگىنىڭ شىنداپ ايتپاق ءسوزىنىڭ استارىنداعى سۇمدىققا ساياتىن-دى: ورالمان دەگەن تىنىش جۇرۋدەن قالىپ بارادى، جاقسىلىق پەن قايىرىمدى مىسە تۇتپايدى، بىزدەن نەسى ارتىق وسىلاردىڭ؟ تاعى باسقا كۇبىر-سىبىر، كۇلدى-كومەش بىردەڭەلەردى بىقسىتىپ بالاقتاعى بيتتەي بىتقىتاتىنداردىڭ وسىندايدا قۇدايى بەرە قويادى ەمەس پە؟

...دەگەندى ويلاپ «شىعىسقا» جەتتىم. اۋىل جاسىراتىنى جوق، سىرت كوزگە ادەمى كورىنەدى ەكەن. جان سانى 1948-دەن اسقان اۋىلدا 463 ءۇي ىرگە تەۋىپتى. بىلتىر 37 ءسابي دۇنيە ەسىگىن اشىپتى. «اۋىلدىڭ نەگىزگى تۇرعىندارى – جاستار» دەيدى وسكەمەن قالاسى اكىمدىگى ىستەر جونىندەگى باسقارما قوعامدىق قازىنالىق مەملەكەتتىك كاسىپورىنىنىڭ ديرەكتورى نۇرباقىت اتانۇلى. نۇرباقىت مىرزانىڭ لاۋازىمى قانداي ۇزىن-شۇباق، شۇبارالا بولسا، اۋىل ماسەلەسىنىڭ دە وسكەمەن قالاسى اكىمدىگىنىڭ نازارىنان شۇباتىلىپ جىراقتا قالعانىن بايقاۋ اسا قيىن ەمەس سياقتى.  وزىنشە بولەك ءبىر مولتەك اۋدانعا ۇقساپ وتىرعانىمەن ءالى دە ورىسقولداۋ وسكەمەننىڭ «شىعىس» اۋىلىنا شەكەلەپ قارايتىنى بايقالادى. اۋىلعا كۇنىنە ءۇش رەت اۆتوبۋس قاتىنايدى ەكەن. سول اۆتوبۋسقا اياق ارتقاندار جازدى كۇندەرى ءنان قالاعا بارىپ ونى-مۇنىنى كاسىپ قىلىپ قايتاتىنعا ۇقسايدى. ال، قالعانى كوشپەن بىرگە الا كەلگەن ازىن-اۋلاق قورىن سارقا پايدالانىپ جان باعىپ جاتىر-مىس. جالپى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنا 1991 جىلدان بەرى  53 320 ەتنويمميگرانت تىركەلىپتى. بيىلعى جىل باسىنان بەرى 142 وتباسىنان ءوتىنىش ءتۇسىپ، 212 ادام ورالمان مارتەبەسىن يەلەنىپ ۇلگەرىپتى. ءيا، اجەپتەۋىر كورسەتكىش.  الگى اجەپتاۋىر كورسەتكىشپەن بىرگە ايتسە دە، كوشى-قون ماسەلەسىنىڭ دە ۇلعايىپ، ءوسىپ، ارقيلى كورىنىس تابارى شىندىق. سونىڭ ءبىرى «شىعىس» اۋىلىنداعى احۋال دەر ەدىك. ماسەلەنىڭ ءبارى باسپاناعا باس سۇققان بەتتە بىرجاقتى بولماسىن مەملەكەتشىل تۇلعا، وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ تا بەك تۇسىنسە كەرەك، ەلەكتر قۋاتىنىڭ شامادان تىس كورسەتكىشىنە نارازىلىق تانىتقان جۇرتپەن اشىق جۇزدەسكەن اكىم:

– كوتەرىلگەن پروبلەمالارعا بايلانىستى قۇرامىندا جەرگىلىكتى اۋىلدىڭ ادامدارى مەن ءتيىستى سالانىڭ وكىلدەرى بار 10-15 ادامنان تۇراتىن بىرلەسكەن كوميسسيا قۇرىپ، تەكسەرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. كوميسسيا مۇشەلەرى باسپانالاردىڭ ساپاسىنان باستاپ ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ قارىزى، جۇمىسپەن قامتۋ ءتارىزدى تۇيتكىلدەردىڭ ءبارىن قاپەرگە الادى. ناتيجەسىندە اتالعان ماسەلەلەر ەلىمىزدىڭ قولدانىستاعى زاڭنامالارى اياسىندا ءوزىنىڭ شەشىمىن تابادى، – دەپ وتىر.

قۇلقىنى قۇردىم قۇرىلىس كومپانيالارى

«شىعىستا» 600 بالاعا ارنالعان ايدىك مەكتەپ بار. مەكتەپ زاماناۋي تەحنولوگيالىق قۇرالدارمەن جابدىقتالىپتى. ينتەراكتيۆتى تاقتا، كومپيۋتەر، ەڭبەك پەن دەنەشىنىقتىرۋ پاندەرىنە قاجەتتى زاتتار، زەرتحانا بولمەلەرى... ءبارى دۇرىس. «ءبىزدىڭ ماقتانىشتارىمىز» دەگەن تاقتاعا   «وۆ» پەن «وۆالاردى» اتا-تەكتەرىنە جالعاماعان جارقىن ءجۇزدى بالاقايلاردىڭ سۋرەتتەرى ءىلىنىپتى. «شىعىس» اۋىلىنداعى مەكتەپ وقۋشىلارى قالالىق، وبلىستىق بايقاۋلارعا قاتىسىپ وزىق ورىندار مەن الدىڭعى جۇلدەلەرگە ولجا سالىپتى. تەك بار ايىبى –  التايدىڭ التاي قىسى اقتاناۋلاپ كەپ قىسقاندا، بالالار بۇرسەڭ قاعىپ، ەلەكتر قۋاتىمەن عانا ەپتەپ جان شاقىراتىن مەكتەپتىڭ سىنىپ بولمەلەرىندە وتىرا الماي كەتەتىن كورنەدى. الايدا، ء باسپاسوز وكىلىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءتاسىلىن ءتاپ-ءتاۋىر مەڭگەرىپ السا كەرەك، مەكتەپ ديرەكتورى ەسىمحان ەسىمدى اعامىز «بىزدە ءبارى جاقسىمەن» قۇتىلۋعا تىرىستى. ايتكەنمەندە مەكتەپتىڭ جوعارى قاباتىنان سۋ جۇگىرىپ كەتكەنى، قىستا ونىڭ كوكايازدانىپ قاتاتىنى، داڭعاراداي بولمەلەردىڭ تەپلوفونمەن جىلي قويمايتىنى انىق سەزىلەدى.

اۋىلدا «كۇنشۋاق» اتتى بالاباقشا-بوبەكجاي دا بار بولىپ شىقتى. ءبىز جەكسەنبى كۇنى بارعاندىقتان باقشا تۇرعىندارىمەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى، الايدا، ءوزىن شارۋاشىلىق جونىندەگى ىسپەن شۇعالدانامىن دەپ تانىستىرعان اپايىمىز دا ەسىمحاننىڭ اڭگىمەسىن قايتالاپ بەردى: «بىزدە ءبارى جاقسى». سول «ءبارى جاقسىنىڭ» وزىندە كەيبىر تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ ءتۇرىن اڭداۋ تۇك قيىندىق تۋدىرمايدى. نەگە؟ ويتكەنى، بالاباقشانىڭ جارتىسى يگەرىلمەگەن. بوبەكتەرگە ارنالعان شاعىن باسسەين ءالى كۇنگە جۇمىس ىستەمەپتى. ءبىز قۇرىلىس مامانى ەمەسپىز، كوزىمىز شالعاندى ايتقان بولىپ جاتىرمىز، سوندىقتان قورتىندى ءسوزدى وبلىس اكىمى پارمەن بەرىپ قۇرعان كوميسسيادان كۇتەمىز. ال، كوميسسيا ازىرگە جۇمىس ۇستىندە.

ەستۋىمىزشە، مەكتەپ پەن بوبەكجاي تۇرعىن ۇيلەرگە قاراعاندا ءتاۋىر سالىنىپتى. «ماسقارانىڭ كوكەسى بىزدەر تۇرىپ جاتقان ۇيلەردە»، - دەيدى «شىعىستىقتاردىڭ» بەلسەندى توبى. سەبەبى،  «شىعىس» اۋىلىن سالۋدى الدىمەن «بىت ستروي» دەگەن جشس قولعا الادى. «بىتستروي» شارۋانى ءبىراز جەرگە اپارادى دا ونى ەنشىلەس ءبىر كومپانياعا بەرە سالادى. ول كومپانيا اۋىل قۇرىلىسىن تاعى ءبىر كولدەنەڭ كومپانيانىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ بەرەدى. ءسويتىپ «ءاپ-ادەمى ءان ەدى پۇشىق شىركىن قور قىلدىنىڭ» كەرىن كەلتىرىپ، ەلدىك، ۇلتتىق مۇراتى بيىك ءىستى قۇلقىنىن قۇردىم جايلاعان قۇرىلىس كومپانيالارى ارى-تارتتا بەرى تارت قىلعان سوڭ ىستە قانداي ساپا قالسىن؟.. اۋىل كىسىلەرىنىڭ سوزىنە سەنسەك، قۋاياق قۇرىلىس كومپانيالارى ۇيلەردىڭ قابىرعاسىن كادىمگى گيپسوكاردونمەن تۇرعىزىپ، ءىشىن ستەكلوۆاتامەن كەپتەي سالىپتى. سولاي ەتكەندە ءبىر ءۇيدىڭ قۇنىن 50-60 مىڭ دوللارعا باعالاپ تايىپ تۇرعان. «شىعىستىقتار» باسپانالارىن باسىندا يپوتەكامەن ساتىپ الماق بولعان، اقىرى مىنانداي ساپاسىزدىققا كوزدەرى جەتكەن سوڭ، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ كەلىسىمى بويىنشا كوممۋنالدىق ءۇي ەسەبىندە ەگەلىك ەتۋگە مۇمكىندىك العان. بۇعان دا ءتاۋبا!

2011 جىلى 25 ناۋرىزدا «شىعىس» اۋىلىنداعى حالىقتىڭ قونىس تويىنا ەلباسىمىز نازارباەۆ كەلىپ قاتىسىپ، اعايىن-تۋىستىڭ ورتاسىنداعى شاتتىققا بىرگە شالقىپ، ايگىلى «قاراجورعا» ءبيىن بيلەپتى. پرەزيدەنتكە «قاراجورعانى» بيلەتىپ، وبلىس اكىمىنىڭ ابىرويىن ۇستەپ، قاراكوز جۇرتتىڭ مەيماناسىن تاسىتقان شىرايلى «شىعىس» اۋىلى شىنىندا ورتاق قۋانىشىمىز ەدى، ەندىگىسى مىناۋ بولدى. ورالمان دەسە، سىرتتان ەلگە ورالعان اعايىن دەسە، قاراداي تىجىرىناتىنداردىڭ بوركى قازانداي بولىپ تاناۋراپ-اق وتىرعان شىعار. بىراق، قانداي قيىن ءىستىڭ بولسادا قيسىنىن تابا الاتىن بەردىبەك ماشبەكۇلى «شىعىس» جۇرتىنىڭ تالابىن بىرجاقتى ەتىپ تىنارىنا سەنەيىك. ەگەر  ماسەلەدەن باسىن الىپ قاشسا، جاۋاپتان جالتارسا، ءىستىڭ اياعىن سوزباققا سالىپ، سوپايتا سالسا، ونداي اكىم-قارانى ءباسپاسوز اياماۋعا ءتيىس. ال،  وبلىس اكىمى مەن اينالاسىنداعى ازاماتتار ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋگە ۇمتىلسا، شىن كىنالى انىقتالماستان بۇرىن، بۇرا تارتىپ، بىرجاقتى پىكىر تۇيۋگە اسىقپاعان ابزال.

...جالاڭ ديداكتيكانى جالپى كوپتىڭ جاقتىرمايتىنى راس، سول ءۇشىن نەگىزگى جايتقا ورالايىق. ول نەگىزگى جايت – «شىعىس» اۋىلى تۇرعىندارىن شىرىلداتىپ كەتكەن «بىتستروي» باستاعان قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ قۋلىعى بولىپ تابىلادى. وسى كۇندەرى قاي قالاداعى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىستارىن ءسوز ەتسەك تە قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ ساپاسىز، سالعىرت ءىسىن ايتپاي، اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن بولماي بارادى. مىنە، وتكەن كۇزدە قاراعاندى قالاسىنداعى «بەسوبا» اتالعان تۇرعىن ءۇي شالقالاعان كۇيى شاشىلىپ قالدى. استاناداعى پاتەرلەردىڭ ساپاسىزدىعى ءوز الدىنا جەكە جىر. دەمەك، زاڭدى تۇردە تىركەلگەن، اندا-مىندا قۇرىلىس جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جۇرگەن كومپانيالارمەن قۇزىرلى ورگاندار، ءتىپتى مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى ۇلكەن اڭگىمە وتكىزۋى كەرەك. بيۋدجەتتەن بولىنگەن قاراجاتتى قىمقىرۋ، پارە بەرىپ، پارە الۋ، ادام تاعدىرىنا جاۋاپسىز قاراۋ، مەملەكەتتىڭ بەت-بەدەلىنە لاي جاعا سالۋ، جۇمىسشىلارىن زار يلەتىپ جالاقىسىز قالدىرۋ، ارزان جۇمىسشى كوشىن سىرتتان تاسۋ – قازىر قۇرىلىس كومپانيالارى ءۇشىن تۇككە تۇرمايتىن بولدى. «بىتستروي» شاماسى، سولاردىڭ سويىنان بولسا كەرەك. ەندەشە، «شىعىس»  اۋىلىندا جۇرگەن كوميسسيا شارۋانى ءبىر-بىرىنە ىسىرعان قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ الاياقتىعىن عانا ەمەس، ولاردىڭ جۇمىسىن بارماق باستى، كوز قىستىمەن قابىلداي سالعان كوميسسيانىڭ قورتىندىسىن دا اشكەرە ەتۋى ءتيىس. وزگەلەرگە ساباق بولسىن.

 تەپلوفون – «شىعىس» ۇشىندە، شقو ۇشىندە شىعىن

شاعىن ساپارىمىزدىڭ بارىسىندا، «شىعىستىقتاردىڭ» بارعا قاناعاتشىل، ءتاۋباشىل جاندار ەكەندىگىن  ابدەن ۇقتىم. «ءۇيىمىز سونشاما جامان ەمەس، ساپاسىز سالىنىپ كەتكەن 50-دەن استام ءۇي بار، سونى باسپانا تۇتىپ وتىرعانداردى جاڭا قونىسقا كوشىرىپ، ورتالىقتان ءبىر جىلۋ قازانىن سالسا بولدى، وكىمەتىمىزگە قويار وزگە تالابىمىز جوق» دەيدى ولار. سودان كەيىنگى باستى ماسەلە، ارينە،«شىعىسەنەرگوترەيد» جشس الدىنداعى بورىشتىڭ جابىلۋى. 41 وتباسى التى ايدان بەرى 300 مىڭ تەڭگە كولەمىندە «شىعىسەنەرگوترەيد» جشس-نە قارىزدانعان. اۋىل تۇرعىندارى قارىزىن جابا الماعان سوڭ مامىردىڭ 22-ءسى كۇنى  «شىعىسەنەرگوترەيد» 172 وتباسىنىڭ جارىعىن ءسوندىرىپ تاستاپتى. «شىعىس» اۋىلىندا ورتاق قازاندىق جوق، وتباسى يەلەرى جەكە جىلىتۋ كوزىن دە پايدالانا المايدى. تەپلوفون. تەپلوفون دەگەنىڭىز – ەلەكترقۋاتىن تارتىپ، بەلگىلى گرادۋسقا دەيىن ءوزى جىلىنىپ، ءوزى ءوشىپ تۇراتىن قۇرىلعى ەكەن. ءار وتباسى وزىنشە ۇنەمدەپ، تەپلوفوننىڭ سانىن قىسقارتىپ باققانىمەندە قىستىڭ كۇنى «شىعىسەنەرگوترەيدتەن» 70-80, كەيدە 100 مىڭ تەڭگە كولەمىندە اقشا كەلگەندە تۇرعان. بىلتىر تۇرعىندار قينالعان سوڭ، وبلىستىق بيۋدجەتتەن 78 ميلليون تەڭگەدەي قارجى ءبولىنىپتى. تۋراسىن ايتقاندا، تەپلوفون – «شىعىس» اۋىلىنىڭ حالقى ءۇشىن دە، شىعىس قازاقستان وبلىسى ءۇشىن دە قىپ-قىزىل شىعىن. ءبىز اڭگىمەلەسكەن «شىعىستىقتار» ماسەلەنىڭ كوپتىڭ تىلەگىنە وراي دۇرىس شەشىم تابارىنا كۇمانسىز.

«ءوزىمىز دە قازىر تىربانىپ تىرلىك ەتىپ جاتىرمىز، - دەيدى ديرەكتور نۇرباقىت اتانۇلى. – بۇۇ-نىڭ دامۋ باعدارلاماسىنا قاتىسىپ، حالىقارالىق «جاھان» قورىنان 50 مىڭ دوللار گرانت الدىق. وسى اقشاعا مال قورالارىن سالماقپىز. ورتامىزدان كىسى شىعارىپ مال باقپاقپىز. جەمىس-جيدەك سالىپ، باۋ-باقشا ءونىمىن ءوسىرۋ دە قولىمىزدان كەلەتىنگە ۇقسايدى. سەبەبى اۋىلىمىزدا وزبەكستان جاعىنان كوشىپ كەلگەن اعايىندار بار».

- قالاعا قاراي شەرۋلەتە جونەلگەن اۋىلداستارىڭىزدىڭ قايسىبىرى «وق اتىلدى»، «وق اتۋعا كىم بۇيرىق بەردى؟!» دەپ قالدى عوي. راسىمەن، مىلتىق ءۇنى ەستىلدى مە؟ – دەپ سۇرادىم نۇرباقىتتان. ول «جوق» دەپ جاۋاپ بەردى.

- اكىم بىرەۋلەردى «اكەسىنە تانتامىن» دەپ جاتتى عوي؟

- اكىم بۇل ارادا شەرۋشىلەردىڭ الدىن توسقان ءتارتىپ ساقشىلارىن ەمەس، «شىعىستاعى» كەيبىر ۇيلەردى ساپاسىز سالىپ كەتكەن كومپانيالار تۋرالى ايتتى. مەن سولاي دەپ ۇقتىم.

- سولاي دەپ ۇقساڭىز، مەن اكىمدەرىڭىزدىڭ سول ءسوزىن بارىنشا قۇپتايمىن. راس، ولاردىڭ اكەلەرىن تانىتۋ كەرەك!

P.S.

قالاعا قايتىپ سوققان سوڭ قاسىمداعى ازاماتتارعا الماتىدا «شىعىس» اۋىلىنىڭ جاي-جاپسارى جونىندە ءسوز بولىپ جاتقاندىعىن ءبىلدىردىم. «ورالماندار اۋىلىن وسىلايشا وقشاۋلاۋدىڭ قاجەتى جوق، - دەيدى الماتىداعى ساياساتكەرلەر. – ەلمەن ەل ارالاسىپ، تابىسىپ كەتۋى ءۇشىن قازاقتى قازاقتىڭ ورتاسىنا، ءتىپتى بار عوي، وزگە ۇلت دياسپورالارىنىڭ ىشىنە «شاشىپ» جىبەرۋ كەرەك. بۇعان نە دەيسىزدەر؟»

- ءبىزدىڭ شىعىستاعى اعايىن جالپى وسىلاي وتىر. 1991 جىلدان بەرى قاراي 14 887 وتباسى شقو-عا كەلىپ قونىستانعان ەكەن. سونىڭ دەنى بايىرعى جۇرتپەن، وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن ارالاس-قۇرالاس تۇرىپ جاتىر. ابدەن ۇيرەنىسكەن. «شىعىس» اۋىلىنا ازىرگە  تۇراقتاي الماي جۇرگەن اعايىندى عانا جيناعانبىز. بۇل – ولاردى وقشاۋلاۋ، بولەكتەۋ ەمەس، - دەيدى وبلىستىق ىشىك ساياسات باسقاراماسىنىڭ باسشىسى ەربول نۇرعاليەۆ.

ءسوزدىڭ قىسقاسى، «شىعىس» اۋىلىنداعى احۋالعا قاتىستى ءۇش باعىتتا جۇمىسقا كىرىسكەن كوميسسيا قورتىندىسى شىققانشا ءبىزدىڭ كورگەن تۇيگەنىمىزدىڭ ءبىر پاراسى وسىمەن ءتامام. كوميسسيا قورتىندىسى مەن ساراپتاۋ ماقالامىز الداعى كۇندەرى جالعاسىن تابادى.  

الماتى – وسكەمەن. وسكەمەن – الماتى.

Abai.kz